ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1390 | دوره:1 (جدید) | شماره:3-5 (پیاپی 192) |تعداد مقالات:18

تاریخ جهانگشا یک اثر ادبی- تاریخی است که عطاملک جوینی با استفاده از صنایع لفظی و معنوی و کمک گرفتن از تشبیه و استعاره و کنایه و استشهاد به آیات و احادیث و اشعار فارسی و عربی در تلاش بوده است اثری ادبی بیافریند. در این مقاله یکی از اجزای مهم این اثر ادبی یعنی استشهاد به ابیات عربی مورد بررسی قرار می گیرد.جوینی در کتاب خود برای ادبی تر کردن نثر، ابیات عربی بسیاری را به کار برده است. گاهی مصرعی یا بیتی را در بطن جمله و به صورت جزئی از آن قرار داده که حذف آن سبب تشویش جمله می شود و گاهی آن را فقط به عنوان شاهد مثالی در تایید مطلب خود به کار برده است. ابیات بسیاری از قصاید شاعران عرب در این کتاب آمده است که در این مقاله ابیات مربوط به شعرای دوره عباسی مانند ابونواس، ابوتمام، متنبی، ابوالعتاهیه، ابوالعلاء معری و ... مورد بررسی قرار گرفته است.

افسانه ها و اسطوره ها، گذشته ملت ها را تشکیل می دهند. اساطیر جهان با یکدیگر همسانی و مشابهت دارند و گاهی نیز در جهت مخالف هم قرار می گیرند. یکی از مباحث شگفت اسطوره ها، تراژدی است که این مقاله به مبحث تراژدی فرزندکشی و پدرکشی می پردازد، در این تراژدی ها کسی پیشگویی می کند و تقدیر درست در راستای پیشگویی رقم می خورد، هیچ چیز نمی تواند مانع از تقدیر شود و همه قهرمانان افسانه ها اسیر تقدیرند.افسانه ها و اسطوره ها، گذشته ملت ها را تشکیل می دهند. اساطیر جهان را ساخته اند و دری آرمانی و زیبا، پر از تخییل و واقعیت به روی مردم گشوده اند. جهان هست چون اسطوره هست.

باتوجه به اینکه جذابیت آثار هنری ناشی از کیفیت ساختاری آنهاست و این ساختار اثر است که میتواند با نوع کارکرد خود چه زبانی، چه بیانی و زیباشناختی در میان دیگر آثار ادبی به برجستگی رسیده و به عنوان یک اثر ادبی در جامعه مطرح شود، در این میان قصد داریم شعر خاقانی، این شاعر بی بدیل ادب فارسی را بدلیل نوع کارکرد زبانی و بیانی اش و با در نظر گرفتن همسوئی شعر و نظم در کلام او از جنبه های مختلف زبانی، بیانی، زیبائی شناختی و آشنایی زدایی مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم.شگردهای زبان شاعرانه، مجازهای بیان شاعرانه، کاربردهای خاص دستوری و نحوی، ترکیب های معنایی جدید، نوآوری واژگانی و اینکه در شعر خود زبان اهمیت دارد و هدف خلاقیت و آفرینش کلامی است مواردی هستند که اهمیت بحث را بیش از پیش مشخص می کنند.

شعر فارسی در سالهای آغازین قرن چهاردهم شمسی شاهد دگرگونی ها، نوآوری ها، دغدغه ها، گفتگوها و اختلاف نظرهای بسیار است. در همین روزگار است که پرویز ناتل خانلری شعر عقاب را می سراید. مثنوی که از ماندگارترین سروده های معاصر است. دلیل سرودن عقاب، تقدیم آن به صادق هدایت، نقل جمله ای از خواص الحیوان، انتشار آن برای اولین بار و پاسخهایی که شاعران دیگر با انگیزه های شاعرانه و جز آن به عقاب داده اند، ماجرایی در خور تامل است و نگارنده کوشیده تا با جستجو در این باره و نقد و تحلیل گفته ها و سروده ها نوری تازه بر این ماجرا بازتاباند تا از رهگذر این جستجو گوشه ای از تاریخ ادب ایران را روشن سازد.

رازی و مولوی هر دو به بررسی مرگ هراسی پرداخته اند، رازی آن را در هرحال و نسبت به هرکسی بیماری و برخاسته از وهم و هوی می انگارد و طبیبانه گاه از راه عقل و گاه با ابزار نقل می کوشد آن را بزداید و به زعم خویش درمان کند. راهکار عمده او برای رفع آن، غفلت و رها کردن مرگ اندیشی است. زیرا اندیشیدن به مرگ همواره هراسی در پی دارد.برخورد مولوی به گونه ای دیگر است، او مرگ هراسی هر فردی را در نظام باورهای او تحلیل می کند و به منشایی که عامل ایجاد آن شده، توجه دارد، نتیجه ای هم که می گیرد و راهکاری که ارائه می دهد، نسبت به افراد گوناگون، متفاوت است. در نگاه او نه مرگ اندیشی مستلزم مرگ هراسی است و نه ترس از مرگ همواره غیر عاقلانه و بی فایده. به نظر مولوی به جای غفلت از مرگ باید به طور جدی به آن توجه کرد، این کار به یافتن ارزش های اصیل، تعدیل زندگی، بازگشت به اصالت و رهایی از مسخ کمک می کند.

چگونگی شکل گیری پدیده خواب باوجود تکرار بسیار، همچنان امری پیچیده و شگفت است. به جز محتوای خواب ها فضایی که خواب ها در آن نقل می شوند هم از جهاتی قابل توجه هستند. خواب دیدن و دیده شدن در خواب به عنوان یک سنت در متون صوفیه به دفعات تکرار می شود. در این بررسی سعی کرده ایم با معرفی ویژگی های مکتب های فرمالیسم و ساختار گرایی، روایات خواب را به عنوان داستان هایی کوتاه مورد ارزیابی ریخت شناختی قرار دهیم. خواب های صوفیه بن مایه های داستانی قابل توجهی دارند که به ویژه در تذکره ها و زندگی نامه ها و همچنین در بیان تعالیم صوفیه، نقش مهمی ایفا می کنند. سعی ما بر آن بوده است که نشان دهیم حکایت های خواب از نظر شیوه روایت، دارای یک الگوی معین و تکرارشونده هستند.

جامی با نگاهی عارفانه هستی را می نگرد، می فهمد، و تبیین می کند. در این تفسیر، عشق کلیدی ترین و محوری ترین مفهوم است. عشق در این نگاه، تنها نسبتی عاطفی میان دو انسان نیست- که البته این هم هست- بلکه مقوله ای است گسترده و فراگیر که با آن هم می توان انگیزه آفرینش را فهمید و هم ارتباط متقابل پدیده های مختلف هستی را تبیین کرد. آنچه حق را به آفریدن می انگیزد، عشق اوست به خویشتن و کمالات پنهان آن و از آنجا که هستی چیزی جز تقیدات وجود بحت حق نیست، این عشق پس از شکل گیری عالم کثرات در تمامی هستی نیز به صورت های مختلف جریان می یابد و به هر شکل، جلوه ای است از همان عشق آغازین، یعنی عشق حق به خویشتن. عشق با این گستره وسیع خویش، هم انواعی دارد و هم مراحلی. در این مقال کوشش بر آن است که از منظر جامی به برخی عناصر اصلی هرم عشق در منظومه فکری او نگاهی بیفکنیم.

بسیاری از ابیات حافظ، بدون آنکه به لحاظ واژگان و ترکیبات دشواریی داشته باشد محل شبهه و نزاع است. این شبهه انگیزی جزء ذات غزلیات حافظ است و مربوط به رندانه سخن گفتن اوست، این روش درحقیقت بخشی از رندی حافظ است ما برای فهم رندی حافظ، ناگزیریم روشی به کار ببریم که آن شبهات را برطرف کند.با توجه به تبحر حافظ در حوزه بلاغت اسلامی بویژه دانش معانی، شاید یکی از ابزارهای کارآمد در فهم رندی حافظ و حل اختلاف نظرها در متشابهات دیوان حافظ به کار بردن دانش معانی است. بدین لحاظ، نگارنده چند بیت شبهه انگیز را باتوجه به معنی ثانوی جملات که جزء مباحث اصلی دانش معانی است بررسی کرده است تا میزان کارآیی «معانی» را در فهم رندی حافظ نشان دهد.

دقایق الشعر یکی از اهم متون بلاغی است که در سده هشتم هجری قمری به رشته تالیف درآمده-است. این اثر بواسطه تصحیح غیر قابل اعتمادی که از آن به چاپ رسیده کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در نوشتهء حاضر بر اساس ویرایش جدیدی که بر پایه چند دست نویس معتبر از این کتاب انجام یافته اطلاعات نو یافته ای دربارهء مولف اثر تاج الحلوانی و محل تالیف کتاب و نیز زندگانی و آثار و اشعار رجال مهم مذکور در آن چون بهاءالدین زنگانی، شمس سجاسی، قاضی سجاس، رفیع الدین ابهری و رکن الدین ابهری عرضه شده است. و برخی اشتباهات و سهوهای راه یافته در نسخه های متاخر مشخص شده و اصلاح گردیده است.

فردوسی در شاهنامه، فلسفه و فلاسفه را نکوهش می کند.آیا او با تفکر و تعقل مخالف بوده است؟ از شاهنامه چنین چیزی برنمی آید. او از مخاطبین خود می خواهد در پناه خرد زندگی کنند. پس نمی تواند با تفکر و تعقل مخالف باشد. آیا فلاسفه گروهی منسجم با عقایدی مشترکند؟ زمانه فردوسی چنین چیزی را تایید نمی کند. پس فردوسی در نکوهش فلاسفه کدام گروه از آنها را در نظر داشته است. حکیم طوس از فلاسفه غیر الهی که منکر مبدا و معاد بوده اند و نیز فلاسفه ای که با اتکا به خرد بشری از دیگر منابع معرفتی استغنا می جستند، بیزاری می جوید. فردوسی دربرابر کلمه فلسفه از کلمه حکمت استفاده می کند در تلقی فردوسی، فلسفه و حکمت مترادف نیستند، بلکه در تقابل با هم قرار دارند.

تاکنون کتابها و مقالات متعددی درباره تشریح زیبایی های شعر حافظ نوشته شده است. در این مقاله ضمن اشاره به چند ایهام و اشاره نویافته در شعر خواجه شیراز، سابقه کاربرد برخی از ایهام ها در شعر بدر چاچی، شاعر صنعت گرای قرن هشتم (زنده به سال 745 هجری قمری) ارائه شده است.

راحه الصدور یکی از آثار برجسته تاریخی- ادبی زبان فارسی است که از شاهنامه بسیار اقتباس کرده است. نقل پانصد و نود و چهار بیت از شاهنامه در موضوعات حکمی و اخلاقی در این کتاب، از یک طرف نشان دهنده عظمت شاهکار فردوسی و از طرف دیگر نشان دهنده علاقه و دلبستگی راوندی به شاهنامه است. راوندی در سراسر کتاب خود از اندرزهای حکیمانه فردوسی سود برده و با این کار، به اثر خود ارزش و اعتبار بخشیده و به دلیل علاقه به شاهنامه و ذوق شاعری اش بر وزن و سبک آن ابیات بسیار ساخته که هر چند صلابت و استواری کلام فردوسی را ندارد، لیکن در پاره ای از موارد جستجوگر را در بازشناسی آن ها به زحمت می اندازد.ابیات منقول شاهنامه در راحه الصدور آن هم به تصحیح «با نهایت دقت» دکتر محمد اقبال به گفته مجتبی مینوی، به دلیل تقارن زمانی این دو اثر می تواند در تصحیح شاهنامه راهنمای خوبی برای مصححان و شاهنامه شناسان باشد. در این مقاله از این رهگذر که راحه الصدور تا چه میزان می تواند در تصحیح شاهنامه موثر باشد، بحث و گفتگو شده و موارد رجحان ابیات متن راحه الصدور در نمونه هایی که آورده ایم با دلایل علمی بیان شده است.

وجود واژه های ترکی در متون زبان و ادب فارسی نشانگر پیوند دیرینه این دو زبان با یکدیگرست و از آنجا که دیوان حافظ نیز- که غزل فارسی در آن به اوج شکوفایی و کمال خود رسیده از این تاثیرپذیری بر کنار نبوده است، در این مقاله سی و پنج واژه ترکی آن معرفی و کاویده و با استناد به منابع، ریشه شناسی شده است. امیدست که این مقاله بتواند با تحلیلی درست برای حافظ دوستان و حافظ پژوهان باشد.

از ویژگیهای مهم انسانهای رشد یافته و طالبان کمال و وصال، سلوک الی اله است و این جز با علم به لوازم سلوک و عمل به آن تحقق نیابد.با جستجو در آیات و روایات و آنچه دانایان و راهیان این راه درباره آداب و لوازم سلوک گفته یا نوشته اند درمی یابیم لوازم اصلی سلوک بعد از ذکر بسیار، صمت (خاموشی) و جوع (گرسنگی) و سهر (شب زنده داری) و عزلت (کناره گیری از غیر حق) است، و ما از آن در این مقال به لوازم پنچگانه سلوک تعبیر نموده و با استناد به آیات و روایات نورانی و اشعار و اقوال عرفانی به شرح و آن پرداخته ایم. و چکیده سخن این آیه نورانی است که «و استعینوا بالصبر و الصلوه و انها لکبیره الا علی الخاشعین» (بقره/45).

علیرغم گذشت بیش از نه سده از یادکرد تشبیه تفضیل در بلاغت فارسی، همچنان همان سخن قدما تکرار گشته و حداکثر نوگوئیهای معاصران این بوده که این تشبیه یکی از ابزار نوسازی تشبیه است. این مقاله با نگاهی تازه به پژوهشی در باب این تشبیه میپرازد، ضمن نقد گزارش صاحبنظران، سیزده ساخت مختلف این تشبیه را معرفی و تحلیل میکند، و سرانجام نیز سخن را با بیان کارکردهای زیبایی شناسی آن به پایان میبرد.

در این مقاله به بررسی هماهنگی موسیقی و محتوا در شعر شاعران معاصر خواهیم پرداخت و شعر آنان را از این دیدگاه، مورد بررسی قرار خواهیم داد. در آغاز درباره اهمیت، هماهنگی و تناسب اجزای شعر و زیبایی که از این طریق، ایجاد می شود، مباحثی را بیان خواهیم کرد و سپس به اهمیتی که شاعران معاصر به مولفه هماهنگی موسیقی و محتوا، در شعر خود می دادند و اعتقادی که به این هماهنگی داشتند و در سخنانشان نیز این اعتقاد نمود دارد، خواهیم پرداخت. سخنانی را که هر یک از شاعران معاصر از جمله، نیما، شاملو، اخوان و شفیعی کدکنی درباره این هماهنگی داشته اند، می آوریم و نمونه های زیبایی از این هماهنگی و توجه به این انطباق را که در شعر آنان دیده می شود خواهیم آورد و نشان خواهیم داد که این هماهنگی در شعر آنان، چه نقشی در زیبایی و تاثیرگذاری شعرشان داشته است. این شاعران از انواع موسیقی، وزن عروضی (موسیقی بیرونی)، موسیقی درونی، موسیقی کناری (قافیه) در جهت القاء معانی و مفاهیم مورد نظر خود، به بهترین نحوی استفاده کرده اند و بدین صورت زیبایی آفریده اند.

مقاله حاضر به بررسی پارادوکس و حس آمیزی به عنوان دو شیوه از شیوه های آشنایی زدایی و دو اسلوب از اسلوب های بیان هنری، به ویژه در ساحت زبان عارفانه مولانا در مثنوی پرداخته است. باید به این نکته مهم توجه داشت که خاستگاه این دو صورت از صورخیال که در ادب عرفانی مورد استفاده واقع می شوند، به یکی از اصول اساسی تفکر در کلام اشعری بازمی گردد. یعنی همان انکار علیت و اعتقاد به سلطه مطلق اراده خداوند بر علل طبیعی و قدرت فراگیرش در ایجاد تغییرات در همه چیز جهان هستی. علاوه بر تعریف این دو شیوه بیان، انواع پارادوکس و حس آمیزی با چندین مثال از مثنوی مورد بررسی قرار گرفته اند.همچنین هریک از انواع پارادوکس و حس آمیزی در دو دفتر اول و دوم، با یکدیگر مقایسه شده و بسامد کاربرد هرنوع مشخص شده است.

این مقاله به بررسی موضوع به وجود آمدن گرایش در رشته زبان و ادبیات فارسی می پردازد. نویسنده به لزوم وجود گرایش برای رشته زبان و ادبیات فارسی معتقد است و پس از ذکر دلایل خود، دلایل مخالفین را نقد می کند. در پایان نویسنده به ملاحظات خود درباره چگونگی نوشتن گرایش اشاره می کند.