پژوهش های علوم تاریخی
سال:1398 | دوره:11 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

مناسبات ایران و ماوراءالنهر از عهد صفوی شیبانی در روندی چالشی، به ایجاد سنتی در مناطق مرزی خراسان منجر شد که تا عهد منغیت همواره در قالب جنگ، صلح، استقرار نیرو، تعدیات ترک­ تازانه و به­ اسارت­ بردن سرحدنشینان ادامه داشت. در پی یافتن علل، مجموعه­ ای از توسعه طلبی ها، منافع اقتصادی، سنت­ های اجتماعی و بی­ کفایتی­ های سیاسی را با پوششی به نام اختلافات مذهبی می­ یابیم که در عهد شیبانی و پس از آن اشترخانی، تفاوت­ ها و فرازوفرودهایی داشته است. آنچه در این نوشتار با عنوان «اوضاع سرحدنشینان و شیعیان خراسانی در مناسبات سیاسی منغیتیان و قاجارها» مطالعه می­ شود، بر دوران پس از نادر و استقرار حکومت منغیتیان در ماوراءالنهر تمرکز دارد. پرسش اصلی پژوهش این است که در ادامة روند تاریخی مواجهة ایرانیان و ازبکان که موجب تنش در خراسان شده بود، اوضاع خراسانیان در عهد منغیتیان/قاجارها چگونه و تابع چه مؤلفه­ هایی بود؟ پاسخ اولیه و مدعای ما این است که در مناسبات ازبکان با شیعیان خراسانیِ سرحدنشین و مهاجر، روندی از لشکرکشی­ ها تا تعامل سیاسی با حکومت قاجار شکل گرفته که تابع اوضاع سیاسی و اجتماعی ماوراءالنهر، سیاست­ ورزی دولت ایران، تحولات روز دنیای اسلام (جنبش اتحاد اسلام و مواجهة با استعمار)و شرایط اجتماعی خراسانیان مهاجر در ماوراءالنهر بوده است.

خدای نامه ها حاصل جریان تاریخ نگاری قرون پایانی حکومت ساسانی هستند. هرچند اصل خدای نامه ها ازمیان رفته اند، امّا منابع برگرفته از آنها چون شاهنامه و تواریخ اسلامی دربردارندة نگاه و رویکرد خاص ساسانیان به اشکانیان است؛ بنابراین، مهمّ ّترین منابع برای دستیابی به متأخرترین گزارش های ساسانی دربارة تاریخ اشکانیان، نوشته های مورخان اسلامی سدة سوم تا پنجم هجری است که مطالب خود را از خدای نامه ها و دیگر نوشته های تاریخی ساسانیان متأخر گرفته اند. در این منابع، ساسانیان نگاه دوگانه و متناقضی به اشکانیان دارند؛ از یک­ ­ سو، مطابق اندیشة سیاسی ایران باستان و سنت های شاهی، اشکانیان در سلسله انساب شاهان اسطوره ای ایران قرارمی گیرند که به­ علت دراختیارداشتن مرکزیت ایران، شایستگی تصاحب قدرت سیاسی را به­ دست­ آورده بودند؛ از سوی دیگر، نوع حکومت و نگرش دینی آ نها در این منابع، موردنکوهش و مذمت قرارگرفته است. این در حالی است که مطابق شواهد و نشانه های بسیار، در قرون پایانی حکومت ساسانی، خاندان های مهمّ اشکانی به عنوان صاحب منصبان بلندپایة کشوری و لشکری حضور دارند و منشأ خدمات مهمّ قرارمی گیرند. پژوهش حاضر در پی آن است که با رویکردی توصیفی-تحلیلی به روایت های موجود، نگاه دوگانه و متناقض ساسانیان را دربارة اشکانیان تحلیل کند. نتایج نشان می دهد که جعل و تحریف وقایع تاریخ اشکانیان و خلق تضاد و تقابل شدید و اغراق آمیز میان ماهیت دو نظام حکومتی اشکانی و ساسانی در منابع تاریخ­ نگارانة عصر ساسانی، معلول جریان تاریخ نگاری ساسانیان در قرون پایانی حکومتشان است.

در دوره ی پهلوی دوم، شبه نظامیان حامی شاه تحت عنوان «فداییان شاه» در برخی نقاط کشور تشکیل شدند که به­ لحاظ شکل گیری، عملکرد، تشکیلات و ارتباط با حکومت، با گروه های مشابه حامی حکومت مانند اوباش شهری یا پارتیزان های موقتی، متفاوت بودند و در برخی حوادث ناشی از جنگ دوم جهانی و کودتای 28 مرداد 1332 از شاه و ارتش حمایت می کردند. مسئله ی اصلی در اینجا مطالعه ی روند سازمان یابی چنین گروه های برخوردار از طبیعتی نسبتاً دائمی، در زمینه ی تاریخی و تأثیر عوامل نهادی است. برای دستیابی به یافته های توصیفی، به روش پژوهش های تاریخی، اطلاعات و داده های تاریخی از اسناد نظامی و دولتی، مصاحبه با برخی افراد مرتبط با شبه نظامیان و سایر منابع استخراج گردید و از این یافته ها برای ارائه ی یک طرح تفسیری استفاده شد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که چنین سازمان هایی در ابتدا به صورت پارتیزان های موقتی، در پی جنگ دوم جهانی به تقویت نیروهای دولتی شتافتند و پس از بحران آذربایجان، حکومت به آنان نوعی مشروعیت غیر رسمی بخشید و در دوره ی نخست وزیری مصدق، به تحریک ارتش و جناح تندرو، به سازمان­ دهی و تشکیلات دست یافتند و پس از کودتا نیز حکومت از تجربه ی مرامی و تشکیلاتی این سازمان ها، به عنوان الگویی برای ایجاد یک سازمان شبه نظامی فراگیر استفاده کرد.

مالیات ارضی یکی از مهمّ ترین اقسام مالیات و از اصلی ترین منابع درآمد حکومت های ایران در سده های میانه بوده است؛ به همین دلیل دیوانیان اهتمام ویژه به مساحی اراضی زیر کشت داشته اند. باتوجّه به اینکه شناخت آحاد پیمایش و اندازه گیری سطوح و مساحت می تواند شناخت ما را از وضعیت امور دیوانی و مملکت داری هر دوره افزایش دهد، پژوهش حاضر بر آن است که در ابتدا نسخة خطی مختصر در قواعد علم حساب و مساحت را که رساله ای در آموزش ریاضیات و مساحی و مربوط به نیمة قرن نهم ه. ق است، معرفی کند و سپس با تدقیق در متن نسخه به این پرسش پاسخ دهد که واحدهای اندازه گیری سطوح و تعیین مساحت در دورة تیموری چه بوده اند و انتخاب این واحدها چه نسبتی با نوع دیوان سالاری تیموریان داشته است؟ همچنین براساس اطّلاعات نسخه، مقدار «جریب» را برپایة روش اندازه گیری متریک تعیین و ثابت کند که این مقدار، مستقل از متغیرهای دیگر ازجمله نوع کشت و آبیاری و بذر است. یافته های پژوهش نشان می دهد که واحدهای عمومی برای تعیین مساحت، «جریب شاهی» و «جریب دهقانی» بوده و همچنین در پیمایش سطوح از آحاد «ذراع»، «قبضه» و «اشل» استفاده می شده که نسبت مستقیمی با سیاست یکسان سازی آحاد و اوزان در عصر تیموریان داشته است؛ همچنین نظریه محققانی مانند لمتون و هینتس که این مقدار را وابسته به نوع کشت و آبیاری دانسته اند، برای دورة تیموری نادرست است.

سال 301ق را باید سال پرمخاطره­ ای برای سامانیان دانست؛ زیرا پس از کشته­ شدن احمد بن اسماعیل (295-301ق)، هم­ زمان اسحاق ­ بن ­ احمد (301ق)، بزرگ خاندان سامانی و نصر بن احمد (301-331ق)، فرزند خردسال امیراحمد، به ­ ادعای امارت برخاستند که درنهایت به ­ نزاع و پیروزی نصر خردسال انجامید. ازآنجایی­ که مطالب کتب تاریخی در این ­ باره پراکنده و متفاوت است، علم سکه­ شناسی می­ تواند اطلاعات ارزشمندی را در اختیار پژوهشگران قراردهد؛ پس پایه و مایه ی اصلی این مقاله را داده­ های سکه­ شناختی، به­ ویژه دو سکه ی شاخص از امیرنصر تشکیل می­ دهد که به ­ تاریخ 301ق در شهر سمرقند ضرب شده­ اند. این مقاله بر آن است تا علاوه بر معرفی این سکه­ های شاخص، به بازسازی و تعیین علل برخی از حوادث با همراهی داده­ های سکه­ شناختی در کنار متون تاریخی بپردازد؛ درنتیجه مجهولات مهمّی نظیر هدف از ضرب این مسکوکات، ضارب سکه­ ها و نگاه دستگاه خلافت عباسی را به مدعیان روشن، و معلوم می­ کند که هدف از ضرب این سکه­ ها نشان­ دادن تثبیت قدرت نصر بر قلمرو سامانیان، به­ ویژه سمرقند بوده است؛ به­ ­ احتمال، این مسکوکات را فاتح سمرقند، حمویه ­ بن­ علی یا کارگزار تازه ی سمرقند، عمر بن ­ نصر بن ­ محمد بن ­ اسماعیل (یا پسری از عمرو بن نصر بن احمد) ­ ضرب کرده است و آخر اینکه خلیفه در ابتدا اسحاق را بر نصر ارجح دانسته و حکومت وی را تأیید کرده است.

تشکیلات قضایی همواره یکی از وجوه مهم نظام اداری حکومت­ ها به­ شمارمی­ رود و تمامی حکام، به دیوان قضا و قضاتی نیازمندند که بتوانند در زدودن عوامل فساد به آنها یاری رسانده، عدل و داد را اقامه کنند. حکومت قراختاییان کرمان نیز از این مهمّ مستثنی نبوده و ازهمین­ رو، هدف پژوهش حاضر آن است تا ضمن بررسی اهمیّت و جایگاه منصب قضاوت و کارکردهای قضات نزد قراختاییان کرمان، نحوه ی کار دیوان قضا در دوران حکومت مذکور را واکاوی کند و در پایان نیز مشهورترین قضات کرمان را که هم­ زمان با حکومت قراختاییان به قضاوت مشغول بوده­ اند، معرفی کند. در همین راستا پرسش اصلی نوشتار حاضر عبارت است از اینکه تشکیلات قضایی کرمانِ عصرِ قراختاییان چگونه بوده و مهمترین قضات عصر قراختایی چه کسانی بوده­ اند؟ نوشتار حاضر براساس ماهیت، از نوع تحقیقات توصیفی-تحلیلی و تکنیک گردآوری اطلاعات آن نیز کتابخانه­ ای است. یافته­ های پژوهش دلالت بر آن دارد که قضات عهد قراختاییِ کرمان علاوه بر وظیفه ی دادرسی، فعالیت­ های مهمّ و متفاوت دیگری نیز داشته­ اند. دیگر آنکه هم­ زمان با عهد قراختایی در کرمان، دیوان یارغو و دیوان مظالم وجود داشته و در حکم نهایی علاوه بر نظر قضات، رأی حاکم قراختایی و حتی در مواردی دستور ایلخانان مغولِ هم­ زمان با قراختاییان، اثرگذار بوده است.

در مقالة حاضر با تکیه بر محتوای یک روزنامة محلی، تلاش شده است ابعادی از حیات اجتماعی خراسان در آستانة انقلاب مشروطه واکاوی شود. براین­ اساس، کوشش می شود محتوای روزنامة خورشید در کانون بررسی فراگیری در زمینة تاریخی موضوع قرارگیرد و به این پرسش پاسخ داده شود که فضای اجتماعی خراسان درگیر کدام مسائل و بحران های اجتماعی بود و مردم چه درکی از مفهوم مشروطیت و اهداف آن داشتند؟ بررسی روزنامه نشان می دهد که متأثر از سپهر سیاسی کشور و وضعیت مشروطه، دو مقطع در این روزنامه قابل­ تشخیص است؛ در مقطع نخست، گردانندگان روزنامه با تمرکز بر دشواری های اجتماعی در زمینة نبود عدلیة کارآمد، عملکرد حکام و سیطرة دستگاه عریض زیرمجموعة آنها بر زندگی مردم، وضعیت زنان و کودکان و مسائل بهداشتی-پزشکی، درصددند مطالبات مردم را از نظام نو برآورده کنند و از گرانی بار استبداد سنتی بر دوش مردم بکاهند. در مقطع دوم، ایجاد بحران در برابر مشروطه و نهاد نوپای مجلس و درنهایت چیرگی نظام کهن و تثبیت کودتای محمدعلی شاه مانعی جدی در برقراری شرایطی برای کاهش دشواری های اجتماعی از طریق انجمن ایالتی و به­ صورت مشخص خورشید قرار داد. هراس از تنگناهای بیشتر سیاسی، چیرگی نظام کهن و تسلط بیگانگان بر ایران به خراسان هم تسری یافت و ضرورت تقویت و انسجام ارتش برای حفظ امنیت آن ایالت به گفتمان مسلط روزنامه تبدیل شد.

از سال 1335ش تاکنون، سرشماری­ های ادواری عمومیِ نفوسِ جمعیت کشور، اصلی ترین منبع رسمی است که در آن آمار بیکاران کشور احصاء می­ شود. براساس نتایج سرشماری 1335ش، جامعه ی ایران در آن زمان در وضعیت اشتغال کامل قرارداشت. این در حالی بود که در دهه­ های 1320 و 1330ش، از سویی سرمایه­ گذاری­ های عمرانی به بخش­ های غیرمولد یا دیربازده سوق یافته بود و از سوی دیگر، جمعیت روستایی که اکثریت جمعیت آن زمان کشور را تشکیل می­ داد، از منابع و امکانات تولیدی روستاها پیشی گرفته بود؛ ازاین رو، بخش زیادی از جمعیت فعال کشور به­ صورت آشکار و پنهان با مشکل بیکاری روبه­ رو بود؛ بنابراین، پرسش پژوهش حاضر این است که چرا سرشماری سال 1335ش از بازنمایی این بیکاری ناتوان بوده است؟ مدعای نوشته ی حاضر این است که دسته­ بندی و مقولاتی که برپایه ی آنها در این سرشماری به آمارگیری و احصاء بیکاران پرداخته شده است، موجب مخدوش­ شدن آمار بیکاری و پنهان­ شدن آن می­ شد؛ زیرا این دسته­ بندی و مقولات، برگرفته از تقسیم بندی نیروی کار برپایه ی کار مزدی بود، حال آنکه در جامعة آن زمان­ ، کار رعیتی بر دیگر اشکال کار غلبه داشت. براین­ اساس، نخست، چگونگی بازنمایی بیکاری در سرشماری یادشده شرح داده می­ شود و سپس، شیوه ی بهره برداری از زمین پیش از اصلاحات ارضی بررسی خواهد شد تا در آخر بتوان نشان داد که آمار بیکاری در سرشماری مذکور، به چه طریقی به شمارش نیامده و پنهان مانده بود.

هرها ازجمله اشیاء باارزشی هستند که سابقة بسیار طولانی در تاریخ دارند. بنا بر شواهد باستان­ شناسی قدمت این اشیاء به هزارة ششم قبل از میلاد بازمی­ گردد. چنان­ که از اسناد و مدارک برمی­ آید، مُهر در طیّ ادوار تاریخی تحولات زیادی پشت­ سرگذاشته است؛ به­ طوری­ که طرح­ ها، شکل­ ها، رنگ­ ها و کتیبه­ های آن بنا به شرایط زمانی دست خوش تغییر شده­ و هریک از تعلیقاتش، مفاهیم پیچیده­ ای را در خود کتمان کرده است. مهرها کاربردهای متعددی چون اداری، سیاسی، اقتصادی، دینی، قضایی و غیره داشته­ اند؛ از­ این­ رو، تحلیل و تفسیر تعلیقات آنها می تواند برخی از ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، دینی، فرهنگی و زبانی هر دوره ی تاریخی را روشن سازد و به­ سبب دامنة اطلاعاتی آنها در حوزه­ های متعدد، گفتار حاضر درصدد آن است تا با بررسی یک نمونه از این آثار که اخیراً در چین یافت شده است، برخی از زوایای آن را روشن سازد و به این پرسش­ ها پاسخ دهد که مُهر مکشوفه در چین حاوی چه نوع اطلاعاتی است و کارکرد آن چه بوده است؟ و چرا شاهان یا حاکمان و یا سایر اقشار جامعه از این ابزار استفاده می کرده­ اند؟ بررسی­ های مقدماتی در حوزه ی خط­ شناسی نشان می دهد که این وسیلة باارزش مربوط به دوره ی ساسانی است، ولی کارکرد آن دقیقاً مشخص نیست.

حکومت قاجاریه پس از مواجهه با تهدیدات نظامی و اقتصادی تمدن جدید، در چند مقطع با محوریت اقتباس علوم و فنون جدید، برای اصلاح و نوسازی بخش­ هایی از نهادها و تأسیسات دولتی اقدام کرد. افزون­ براین، با آشنایی ایرانیان با تحولات و اندیشه های جدید، در این دوره شاهد شکل گیری اندیشه های انتقادی و گفتمان­ های ترقی در جامعه هستیم. روزنامة حبل المتین کلکته یکی از مهمّ ترین مطبوعات دهه های پایانی دوره ی قاجاریه است که در گفتمان ترقی خواهانة خود، بر اقتباس علوم جدید بسیار تأکید دارد. تحقیق حاضر در تلاش است تا به انتقاد از رویکرد و راهکار این روزنامه در قبال ترقی و علوم جدید بپردازد و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که براساس پارادایم نظریة انتقادی، تبیین حبل المتین از نسبت ترقی با علوم جدید و نیز راهکار ترقی این نشریه مبنی بر اقتباس علوم جدید، با چه نواقص و مشکلاتی مواجه است؟ یافته­ های تحقیق بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و بهره­ گیری از رهیافت نظریة انتقادی، نشان می­ دهد که نشریه ی مذکور، درکی از کلیت تمدن جدید و چگونگی تکوین آن براساس نسبت دیالکتیک تحولات و فرآیندهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نداشت و با رویکردی اثبات­ گرایانه، ترقی اروپا و همة جوامع را با به­ کارگیری علوم جدید تبیین کرده و اقتباس این علوم را بدون توجّه به ضرورت تحول و همراهی ساختارهای ایران و شکل گیری فرآیندهای لازم، به­ عنوان راهکار ترقی ترویج کرده است.

سقوط قاجاریه و برآمدن حکومت پهلوی، سرآغاز تحولات مهمّی در ایران شد. این تحولات متأثر از شرایط داخلی و خارجی گوناگون بود. دراین میان، حکومت پهلوی با استفاده از ایدئولوژی ملی گرایی و بهره وری نسبی از تکنولوژی روز جهان، به دنبال توجیه مبانی حکومت خود برآمد؛ به همین منظور، سازمان پرورش افکار، در 1317ش در ایران تأسیس شد تا مهمّ ترین نهاد برای طراحی و اجرای سیاست های تبلیغاتی حکومت پهلوی شود. در میان کمیسیون­ های آن سازمان، کمیسیون رادیو با راه اندازی رادیو در ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار شد. این کمیسیون مأموریت داشت تا با تنظیم برنامه­ ا ی منظم به نشر اخبار و سخنرانی ها و موسیقی در شهرها اقدام کند. پرسشی که در این زمینه مطرح است، این است که روابط سازمان پرورش افکار و کمیسیون رادیو به چه صورت بوده است؟ در این مقاله سعی شده است با استفاده از اسناد و منابع تاریخی و با روش توصیفی-تحلیلی ضمن بررسی روابط دوجانبة سازمان پرورش افکار و رادیو، نمونه های متعددی از تأثیر شکل گیری رادیو در جامعة ایران واکاوی شود. در بررسی روابط سازمان پرورش افکار و کمیسیون رادیو، می توان نتیجه گرفت که این کمیسیون به عنوان مجری و گسترش دهندة سیاست های سازمان پرورش افکار، به تولیدات هنری، ادبی، پرورش موسیقی دانان، گویندگان و در پی آن ترویج افکار ملی­ گرایانه در جامعة ایران برای تثبیت حکومت پهلوی اقدام می کرد.

کتیبه های دربند از مهمّ­ ترین کتیبه های ساسانی هستند. این کتیبه ها بر دیوار دفاعی دربند نوشته شده اند. استحکامات دفاعی دربند قفقاز دارای دیوارهایی است که برای دفاع در برابر تهاجم اقوام چادرنشینی که معمولاً در بالادست مرز قفقاز ساسانی ساکن بودند، ساخته شده بود. از وظایف مهمّ ساسانیان در برابر هجوم این اقوام، در درجه اوّل ایجاد دیوار دفاعی و ارتقاء کیفیت و استحکام آن و در مرحلة بعد نگهداری و مرمت آن بوده است. در پژوهش های موجود تاریخ گذاری مراحل ساخت دیوار دربند ساخت محل بحث پژوهشگرانی است که در این حوزه پژوهش کرده اند. در برخی از بخش های این دیوار کتیبه هایی به خط و زبان پهلوی ساسانی به نگارش درآمده است. از 32 کتیبة دربند، کتیبة شماره 3 دربردارندة اهمیّت تاریخی است؛ بر این کتیبه عددی مذکور است که به نظر به یک سال با مبدأیی مبهم اشاره دارد. در قرائت این عدد و همچنین مبدأ احتمالی آن نظریات گوناگونی ارائه شده است. نگارندگان مقالة حاضر پس از بررسی نظریات مختلف، به این نتیجه رسیده اند که منظور از عدد موردنظر سال 37 بوده است. با توجه به شواهد تاریخی ارائه­ شده در متن مقاله و آگاهی ما از شیوة سال­ شمار شاهی ساسانی که مبدأ آن سال های جلوس پادشاهان مختلف ساسانی بوده است، نگارندگان حدس می زنند که مبدأ سال­ شمار سال 37 مذکور در کتیبه، جلوس خسرو اوّل ساسانی به سلطنت بوده است. با پذیرش این پیشنهاد می توان ادعا کرد که زمان نگارش این کتیبة تاریخ دار، سی­ وهفتمین سال جلوس خسرو انوشیروان به سلطنت برابر با 568-569م بوده است.