پژوهش های علوم تاریخی
سال:1388 | دوره:1 | شماره:2 (پیاپی 2) |تعداد مقالات:7

همان طوری که می دانیم تاکنون مقبره بسیاری از پادشاهان بنام و مشهور هخامنشی مانند مقبره کورش کبیر در پاسارگاد، مقبره داریوش اول، خشایارشاه، اردشیر اول و داریوش دوم در نقش رستم و مقبره اردشیر دوم، اردشیر سوم و مقبره ناتمام داریوش سوم در تخت جمشید شناسایی شده اند. اما از کمبوجیه دوم، فاتح مصر، مقبره شناخته شده ای باقی نمانده است. به رغم گزارش یکی از الواح گلی تخت جمشید که در آن اشاره به مقبره کمبوجیه در نریزاش (Nerezzash: نیریز) دارد - که از جانب مدیریت تخت جمشید، ماهانه یک گوسفند جهت آیین دینی به آنجا ارسال می گردید - اما اکثر پژوهشگران به تکرار همان نظریه هر تسفلد اکتفا کرده اند که وی برای اولین بار در سال 1935 م. بنای نیمه تمام مشهور به «تخت رستم» در شمال تخت جمشید و در نزدیکی نقش رستم را به عنوان مقبره کمبوجیه دوم مطرح کرد. در این مقاله کوشش بر آن است تا با استفاده از داده های باستان شناسی، الواح و متون تاریخی به بررسی نظریه فوق الذکر بپردازد. برای این منظور سعی شده است ابتدا به دوران کوتاه پادشاهی کمبوجیه دوم در ایران اشاره شود و سپس به بررسی موقعیت جغرافیایی و نیز آثار به جای مانده از یک بنای سنگی مشهور به تخت رستم و در مجاورت آن یک کاخ سلطنتی و آثار نقش رستم - خصوصا کعبه زرتشت که همگی در منطقه شمال تخت شمال تخت جمشید قرار دارند - پرداخته شود. در پایان نشان داده خواهد شد که مجموعه آثار بر جای مانده در شمال جلگه مرودشت یادآور آثار دشت پاسارگاد است که به احتمال بسیار به وسیله کمبوجیه پی افکنده شده و بنای تخت رستم به احتمال زیاد، طرح نیمه تمام مقبره کمبوجیه به سبک مقبره کورش می باشد که با مرگ نابهنگام وی و روی کارآمدن داریوش، نیمه تمام رها گردید و پس از مرگش مکان دیگری در نیریز برای وی ساخته و در آن دفن شد.

خرمشهر (محمره) در معادلات اقتصادی و سیاسی ایران اواخر قاجاریه، به تدریج نقش و جایگاه ویژه ای پیدا می کرد. همسایگی با بصره، کشتی رانی کارون، اتصال به خلیج فارس، مسائل نفتی، و بریتانیا و منافعش در منطقه همگی دلایل اصلی قرار گرفتن پرونده این خطه از ایران بر روی میزهای سیاسی و اقتصادی بریتانیا بود.توجه ایران به امور بنادر با ایجاد پست های گمرکی، دفاتر تذکره و ایجاد کارگزاری بنادر جنوب شکل جدی به خود می گرفت، اما حکومت شیخ خزعل در خوزستان سرآغاز مناسبات و منازعات نوینی میان دولت ایران (به ویژه نهادهای تازه تاسیس در خوزستان)، بریتانیا و شخص خزعل شد.

بر خرابه های ناشی از حملات مغول، یک کانون تمدنی فعال، به کوشش عالم برجسته، ریاضیدان و منجم مشهور و فقیه و متکلم شایسته، حضرت خواجه نصیرالدین طوسی بنا شد. ویژگی های خاص این مرد دانشی، سبب شکل گیری این کانون تمدنی گردید. نقطه درخشان این کانون، رصدخانه مراغه بود که طالب علمان و دانشمندانی از سراسر عالم اسلامی در آنجا فرود می آمدند. در این مقاله، پس از بیان کلیاتی درباره این کانون تمدنی، فهرستی از زبدگانی که برای دیدار با خواجه و بهره گیری از تحقیقات آثار موجود در مراغه به این شهر آمده بودند، ارائه شده است.

طی دوران حکومت صفویه، به واسطه ارتباط نزدیک حکوومت با ساختار نهاد دینی، حیات اقتصادی بسیاری از علما مبتنی بر مواجب دیوانی و کمک های اعطایی از طرف دولت بود، اما به دنبال سقوط صفویه و انتقال مراکز علمی و فقهی شیعه از ایران به عتبات عالیات، از نظر اقتصادی نیز تحول عمده ای در منابع مالی روحانیت شیعه ایجاد شد. محرومیت علما و مجتهدین از حمایت های مالی دولت، آنان را در شرایطی قرار داد که مجبور شدند تا با تجدید نظر در ساختارهای اقتصادی و اجتماعی خود، آنها را بر بیان های جدیدی بنا نهند. در این میان، ارتباط علما با بازار، امکان برخورداری از منابع جدید مالی را به آنان اعطا نمود. علی رغم ارتباط دیرینه بازار با روحانیت شیعه به نظر می رسد از نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، مفهوم جدیدی از اتحاد بازار با روحانیت ساکن در عتبات شکل گرفت. بررسی ماهیت و نحوه تعامل دو سویه بازار ایران و عراق با روحانیت ساکن در عتبات، در کنار تاثیر ساختار سیاسی دو کشور بر شدت و ضعف این تعامل، اساس مقاله پیش روی را تشکیل می دهد.

شناخت رویدادها و تحولات تاریخی ایران عصر سلجوقی، در قیاس با دیگر ادوار تاریخی ایران دوره اسلامی، به جهت ویژگی های خاص حاکم بر تاریخ نگاری و منابع تاریخی این دوره، دچار برخی محدودیت ها و کاستی های اساسی است. فقدان سیاست رسمی دولت سلجوقی در حمایت از تاریخ نگاری و دوری غالب مورخین این دوره از مراکز سیاسی و تصمیم گیری های حکومتی و به تبع آن، عدم دسترسی آنان به اسناد، اخبار و رویدادهای مرتبط با سیاست های دولت، منجر به آن شده است که تاریخ نگاری عصر سلجوقی، متکی بر مجموعه ای از اخبار کلی و پراکنده از رخدادهای تاریخی این دوره باشد. همچنین غالب آثار موجود تاریخی این دوره در اواخر حکومت سلجوقیان عراق و در غرب قلمرو سلجوقیان در حوزه های اداری و سیاسی عراقیان عرب و عجم به نگارش درآمده و این امر، منجر به آن شده است که ما در مورد نیمه اول حکومت سلجوقیان و تحولات نواحی شرقی قلمرو آنان اطلاعاتی اندک و پراکنده داشته باشیم. علاوه بر این ها، متاسفانه تعدادی از مهم ترین آثار تاریخی تالیف یافته در عصر سلجوقی در گذر زمان از بین رفته و تنها اسامی و برخی اخبار کلی از آنها در معدودی از آثار تاریخی و ادبی متاخر باقی مانده و همین مساله هم مشکلات شناخت تاریخ تحولات این دوره را مضاعف کرده است.

جنبش مقاومت تبریز، برای اعاده مشروطیت شکل گرفت. مجاهادان به رهبری ستارخان و باقرخان به دفاع از مشروطیت برآمدند. مخالفان مشروطه در تبریز، با آگاهی از به توپ بستن مجلس، به دنبال محور آثار و نشانه های مشروطیت و سلطه بر شهر بودند. پایگاه اجتماعی مجاهدان، فرودستان شهر بود. از همان آغاز، روستاییان هم در معرض قتل و غارت مخالفان مشروطه قرار داشتند. دهقانان با ستارخان ارتباط برقرار کردند و دسته های مجاهدان قرار داشتند. دهقانان با ستارخان ارتباط برقرار کردند و دسته های مجاهدان روستایی شکل گرفت. دهقانان در کنار مقاومت و مبارزه به تدارک آذوقه شهر هم می پرداختند. تلاش های دهقانان در همیاری و کمک به مجاهدان شهری، زمینه ساز دشمنی و خصومت گسترده سرکردگان ضد مشروطه نسبت به آنان شد. در تمام دوره جنبش مقاومت تبریز، روستاهای آذربایجان، مصائب و سختی های فراوانی را متحمل شدند، از این رو جنبش مقاومت تبریز در عصر استبداد صغیر را نباید تنها به عنوان یک پدیده شهری مطالعه کرد. نوشتار حاضر بر آن است تا نقش و جایگاه دهقانان را در تداوم مقاومت بر ضد استبداد صغیر مورد مطالعه قرار دهد.

تلاش حاکمان ساسانی برای استقرار حکومت، ایجاد تحولی عمده در نظام حکوکتی پیشین و پایه ریزی نظمی نوین بود. بانیان این حکومت، میراث حکومت اشکانی و حکومت های پیش از آن را پیش رو داشتند. آنان از یک سو با معنای شاهنشاهی که مرده ریگی از اشکانیان و حکومت های پیش از آن بود و از سوی دیگر با اندیشه های دینی زرتشتی که میراث دودمان های بر جای مانده در پارس پس از هخامنشیان بود آشنایی داشتند. کار اصلی فرمانروایان جدید، تلفیق این دو مقوله بود و دین زرتشت این امکان را به آنان می داد، زیرا شاهی و دین را ملازم یکدیگر می دانست و پادشاهی را مطلوب می شمرد که نگهبان دین باشد.دین زرتشت در مقابل این نگهبانی، امکانات ضروری برای استقرار و تداوم پادشاهی را فراهم می نمود. یکی از این امکانات، آتشکده ها و به تبع آن کارگزاران آنها بود. شاهان ساسانی به شیوه های گوناگون از این امکان در جهت منافع سیاسی خود استفاده می کردند حکاکی نقش آتشدان بر سکه ها، بنای آتشکده های بسیار و برپایی آتش بهرام در آنها و نیز ویران کردن بتکده ها، کلیساها و دیوخانه ها و تبدیلشان به آتشکده از جمله این اقدامات است. از همین رو بخشی از زندگی شاهان، روحانیون، اشراف و مردم روزگار ساسانی معطوف به آتش و آتشکده بود و مساله اصلی این گفتار، بررسی کارکرد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آتشکده ها در دوران ساسانی است.