پژوهش های علوم تاریخی
سال:1392 | دوره:5 | شماره:1 |تعداد مقالات:10

در این مقاله با توجه به این که خاندان نجفقلی خان دنبلی در تبریز دوره قاجاریه نفوذ داشت، اهمیت ازدواج بین نخبه محلی و خاندان سلطنتی مورد تحقیق قرار می گیرد. تاکنون به این موضوع در تحقیقات تاریخ ایران کمتر توجه شده است. نجفقلی خان «ثانی» به دلیل فداکاری در جنگ ایران و روس مورد توجه عباس میرزا واقع شد و در دیوانسالاری قاجار ترقی یافت. به علاوه او با دختر وی به نام مهر جهان ازدواج کرد. نگارنده مرسل های از محمدشاه به خواهرش مهرجهان را بررسی کرده و آشکار ساخته است که این مرسله هرچند خصوصی است، محتوای دیوانی هم دارد. نجفقلی خان از رابطه خصوصی بهره می برد و همزمان پادشاه نیز از طریق غیررسمی از نجفقلی خان می خواست تا مشکلات موجود در جامعه محلی را حل کند. لهذا می توان گفت که رابطه ازدواج برای هر دو اهمیت ویژه ای داشت و خاندان سلطنتی و نخبگان محلی از یکدیگر استفاده می کردند.

کتیبه فرمان کوروش تاکنون اساس پژوهش های فراوان قرار گرفته، ولی به نقش خدای نبوی بین النهرینی در این کتیبه از منظر اسطوره شناختی عنایت چندانی نشده است. کتیبه فرمان کوروش آسیب هایی دیده و نبو و مردوک تنها خدایانی هستند که نامشان در این نوشته باقی مانده است. خدای نبو، صاحب خویشکاری توکل بر خط، کتابت، خرد، محافظت از کاتبان و تا حدی شادی بخشی، گاه وزیر و گاه فرزند مردوک انگاشته می شد. هدف نگارنده در این مقاله بررسی این موضوع است که چرا کوروش هخامنشی در فرمان (استوانه) مشهور خود، که به هنگام فتح بابل دستور نگارش آن را صادر کرد، در کنار نام مردوک از خدای نبو یاد کرده و انگیزه کوروش یا کاتبان تحت فرمان او در استفاده از نام این خدا، به جای نام خدایان دیگر، چه می توانسته باشد. با این هدف ابتدا به معرفی خویشکاری ها و معبد و خاستگاه نبو می پردازیم و سپس نقش او در جاهای مختلف و متون پادشاهی در طول زمان و همچنین اهمیت آمدن نام نبو و مردوک را در کنار یکدیگر ذکر می کنیم. آنگاه به بررسی تقش نبو در استوانه کوروش می پردازیم و نتیجه می گیریم که به احتمال فراوان نبو، به دلیل جانشینی مردوک، حفاظت از پادشاهی کوروش و جانشینش کمبوجیه، توکل بر خرد و عمر طولانی و شادی و قدرت بخشیدن و مشروعیت بخشیدن به کوروش وجانشینانش در این کتیبه به جایگاه دوم پس از مردوک دست یافته است.

در قرن نوزدهم میلادی اختراع کشتی های بخار که توناژ بالاتری داشتند و همچنین افتتاح کانال سوئز که جایگزین راه جنوب افریقا شد، تغییرات مهمی در تجارت ایجاد کرد. بنادر ایران در جنوب که از طریق خلیج فارس به آب های آزاد دسترسی دارند نیز از این تحول بهره مند شدند. این تحقیق درصدد است تاثیر کانال سوئز را به طور غیرمستقیم و بر اساس افزایش رفت وآمد کشتی های بخار به بنادر ایران مورد بررسی قرار دهد. بهترین راه نشان دادن این تغییر بررسی آماری تعداد و توناژ کشتی های بخار است که به خلیج فارس آمده اند. مطالعه موردی این تحقیق متمرکز بر چهار بندر بوشهر، لنگه، بندر عباس و خرمشهر است.این تحقیق بر اساس روش کتابخانه ای و کیلیومتریک تهیه شده و در دو مرحله تنظیم شده است. نخست طرحی جهانی از تجارت میان شرق و غرب ارائه می شود سپس نقش کانال سوئز در افزایش تعداد و توناژ کشتی های بخار وارد شده به بنادر خلیج فارس در مقایسه با کشتی های بادبانی به تفکیک و سپس در قیاس با هم مورد بررسی قرار می گیرند. قواعد کیلیومتریک این تحقیق نیز در بخش پی نوشت منعکس شده است.

همزمان با غلبه اعراب مسلمان بر ماورا النهر، با مقاومت قرلق ها، منطقه هفت آب و ترکستان شرقی، فتح نشده و تا دو قرن بعد، در برابر حملات سپاهیان مسلمان مقاومت کردند. اما به تدریج، تعالیم اسلام در این منطقه نفوذ پیدا کرده و در نیمه دوم قرن چهارم هجری به عنوان مذهب غالب آن نواحی درآمد. این مقاله درصدد است تا با روش توصیفی-تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن داده های موجود، تا حد امکان به این روند گسترش اسلام در قلمرو قرلق ها وضوح بیشتری ببخشد. این مطالعه نشان می دهد که اگرچه قرلق ها به لحاظ نظامی در مقابل سپاهیان اسلام مقاومت کردند، اما به تدریج از طرق مختلف همچون تبلیغات مذهبی بازرگانان، غازیان، مراودات سیاسی، و بالاتر از همه فعالیت مبلغان مسلمان در آن ناحیه، تحت تاثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفته و مسلمان شدند.

شاخه سلاجقه کرمان در حدود سال 433 ه.ق و به همت ملک قاورد بن چغری بیگ تاسیس گردید. وی که در این سال به دستور عم خود، طغرل بیگ، عازم فتح کرمان گردیده بود توانست با تصرف این سرزمین، دولتی جدید را بنیان نهد، دولتی که پس از وی نیز در خاندان او به صورت موروثی باقی ماند و تا سال 583 ه.ق تداوم یافت. مطالعه این شاخه از سلجوقیان این نکته را روشن ساخت که گرچه در باب چگونگی شکل گیری دولت مذکور و وقایع سیاسی دوران حاکمیت آنها مطالبی بیان شده است، در برخی از حوزه ها همچون وضعیت فرهنگی قلمرو سلاجقه کرمان، اوضاع اجتماعی دوران حاکمیت این دولت و صدالبته اوضاع اداری و دیوانسالاری آن، فقری جدی احساس می گردد. از همین رو نوشتار حاضر بر آن است تا با غور در دیوانسالاری این دولت، نهاد وزارت آن را مورد تحلیل قرار داده و ضمن معرفی وزرای نسبتا گمنام دولت سلاجقه کرمان، نقش و جایگاه آنان را در ساختار سیاسی و شاکله فرهنگی این دولت مشخص سازد.

ارتباط زمینی میان ایران و مصر مدت ها پیش از دوره هخامنشی برقرار بود. در زمینه برقراری ارتباط دریایی نیز پیش از دوره هخامنشی تلاش هایی توسط فراعنه مصر صورت گرفته، ولی به دلایل مختلفی این تلاش ها ناکام مانده بود. با فتح مصر توسط کمبوجیه (529-522 ق.م)، در سال 525 ق.م این کشور تحت تابعیت شاهنشاهی هخامنشی درآمد. پس از مرگ کمبوجیه، داریوش اول (522-486 ق.م) با شکست دادن گومات مغ به پادشاهی رسید. داریوش با اطلاع از اقدامات انجام گرفته در زمینه حفر آبراهه سوئز در دوران قبل، تصمیم گرفت تا این کار بزرگ را به نتیجه برساند. وی با فراهم آوردن مقدمات لازم، کار نیمه تمام فراعنه را دنبال کرد و با جدیت تمام توانست طی مدت 10 سال حفر آبراهه سوئز را با موفقیت به انجام برساند. با حفر این آبراهه، دریای مدیترانه، دریای سرخ، خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند به هم متصل شدند و ارتباط دریایی میان مصر و ایران و هند برقرار شد. پس از افتتاح آبراهه سوئز، روابط بازرگانی بین سه کشور مزبور و همچنین مناطقی که بین آن ها قرار داشت، گستردگی بیشتری پیدا کرد و آبراهه سوئز محل گذر کالاهای تجاری مناطق مختلف غرب به شرق شد.

در منابع و تحقیقات تاریخی، شخصیت امین در میان خلفای عباسی، به عنوان خلیفه ای که متصف به رذائل اخلاقی است شناخته می شود. این تصویر منفی از وی به واسطه گزارش های متون تاریخ نگاری مسلمانان در قرون نخستین اسلامی از جمله اخبارالطوال دینوری ایجاد شده و تحقیقات تاریخی معاصر درباره خلافت عباسی نیز با اعتماد به آن گزارش ها، این تصویر را به عنوان واقعیت تاریخی وی پذیرفته اند. اما با استفاده از رویکردهای تفسیری انتقادی نقد متون می توان دریافت دینوری در بازنمایی شخصیت امین و رویدادهای منجر به قتل وی، به دلیل ویژگی های خاص این واقعه، فرم بیان «حکایت» را در پردازش و بازنمایی رویداد به کار گرفته است تا به واسطه وجه تعلیمی فرم بیان حکایت تاریخی و کارکرد عبرت آموزی مطالعه «تاریخ» در فرهنگ اسلامی، تفسیری از مساله جبر و اختیار و نسبت آن با حقایق اخلاقی بر اساس کلام معتزلی را اثبات کند. به نظر می رسد همین پیش فرض های عقیدتی، انتخاب فرم بیان حکایت و بازنمایی آن رویدادها را به صورت «واقعیت استعاره ای» موجب شده است.

پس از شکل گیری حاکمیت سعودی در شبه جزیره عربستان که پس از هم پیمانی محمد بن سعود حاکم شهر الدرعیه در قلب منطقه نجد عربستان سعودی و محمدبن عبدالوهاب رخ نمود، تاریخ نویسی سعودی نیز آغاز به کار کرد. این تاریخ نویسی در طول تاریخ خود از الگوهای متعددی پیروی کرده است. در وهله نخست و با توجه به تفاوت های فرهنگی مکانی می توان از دو الگوی تاریخ نویسی نجدی و بغدادی پیرامون برآمدن آل سعود سخن گفت، که در الگوی نخست عنصر وهابی در مقابل عنصر سعودی برجسته می شود، و در الگوی دوم سرزمین نجد به عنوان عنصر اصلی درنظر گرفته شده است. تفاوت در عنصر زمان نیز باعث ایجاد الگوهای متعدد تاریخ نویسی سعودی شده است، از همین جهت می توان از منظر هویتی دوگونه تاریخ-نویسی متقدم (دوره نخست حاکمیت آل سعود) و متاخر (دوره پس از شکل گیری حاکمیت سوم سعودی) را در نظر گرفت.

در سال های نخست قرن سیزدهم نوزدهم ایران و انگلستان شاهد شکل گیری و توسعه محدود یک رابطه سیاسی بودند که مبنای اصلی آن شرایط ویژه ناشی از جنگ بود. در واقع، جدی شدن خطر ناپلئون انگلیسی ها را واداشت که توجه خاصی به ایران داشته باشند. در مقابل، ایران نیز با توجه به رویارویی نظامی با روسیه از توسعه روابط با انگلستان استقبال کرد. اگرچه انگلستان تمایل چندانی به ارتقای سطح این تماس با ایران نداشت، اقدام هم زمان ایران در توسعه روابط با فرانسه، آن دولت را به بازنگری در این رویکرد واداشت. در فاصله سال های 1224/1809 تا 1229/1812 انگلستان با تامین بخشی از نیازهای نظامی دولت نوپای قاجار، جایگاه و نفوذ خود در ایران را تقویت کرد. این ارتقا نفوذ به سفیران وقت این کشور فرصت داد تا هم راستا با منافع دولت متبوع خود، در روند ناپیوسته و نسبتا طولانی مذاکرات صلح ایران و روسیه اعمال نفوذ کنند. مقاله پیش رو کوشیده است با استناد به داده های موجود در دو مجموعه آرشیوی کمتر دیده شده، روند و سرشت مراحل پایانی این رابطه و پیامدهای ناشی از آن برای ایران را بررسی کند. این بررسی مدعی است مصالحه گلستان که در نهایت صورت عهدنامه به خود پذیرفت، پیامد هم کنشی سه عامل متفاوت، یعنی اقتدار متزلزل حاکمیت قاجار، جنگ با روسیه، و سرانجام، سیاست محافظه کار و موقعیت نگر انگلیسی ها در قبال ایران بود.

یکی از مهم ترین دستاوردهای دوره مغولان، تسهیل در امر تبادل تجربیات مختلف ملت ها و در نتیجه رشد و توسعه برخی از فنون و علومی بود که مورد علاقه و توجه پادشاهان آن سلسله قرار داشت، صنعت «نساجی و پارچه بافی» در دوره مغول نیزاز این امر مستثنی نبود و شواهد و مدارک تاریخی نشان می دهد که تبادل انواع پارچه ها و منسوجات بین ایران و چین در دوره مغول افزایش یافته و علاوه بر آن، تجربیات فنی «پارچه بافی» ایران و چین نیز در این دوره به خوبی رد و بدل شده که از این میان سهم ایران در این تبادلات بسیار قابل ملاحظه است. فنون پارچه بافی ایرانی در دوره مغول توسعه یافته و صادرات انواع منسوجات ایرانی به چین در این دوره سهم قابل توجهی در مبادلات دو کشور ایفا می نمود. با همه اهمیتی که صنعت نساجی در این دوره دارد، هنوز مطالعه ای بایسته در این مورد به انجام نرسیده که یکی از دلایل آن کمبود اطلاعات در منابع تاریخی است، بر این اساس شناسایی و معرفی این گونه مراجع و منابع می تواند کمک موثری در تداوم مطالعات مرتبط با صنایع دوره مغول باشد، در این مقاله سعی شده تا یکی از منابع مهم دوره ایلخانان معرفی شده و اسامی پارچه های مختلف آن دوره با تکیه بر دیگر متون تاریخی عصر شناسایی شود. اساس این مقاله بر نسخه خطی «المرشد فی الحساب» استوار بوده و در دو بخش تنظیم شده است، که در بخش نخست، نسخه خطی «المرشد فی الحساب» و ویژگی های نسخه شناسی آن معرفی شده و در بخش دوم اسامی پارچه های موجود در این نسخه با بهره گیری از دیگر متون تاریخی قرائت و به شناسایی آن ها پرداخته شده است.