پژوهش های علوم تاریخی
سال:1397 | دوره:10 | شماره:2 |تعداد مقالات:11

کشاورزی یکی از پایه های اصلی ساختار اقتصادی جامعة ایران در دورة اسلامی بوده است؛ لذا اقدامات حکومت ها در زمینة کشاورزی و ایجاد ثبات و امنیت بر کار کشاورزی و بهبود آن تأثیر داشت. باتوجه به نقش نظام سیاسی در حیات کشاورزی جامعة ایران، بررسی سیاست های حکومت ها و رویکردهای آ نها در قبال اقتصاد کشاورزی حائز اهمیت است. سلسلة ترک نژاد خوارزمشاهی (491-628ق) با شکست سلجوقیان (429-590ق) موفق شد قدرت را در ایران به دست-گیرد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و برمبنای منابع، پاسخ گوی این سؤال است که علل سیاسی-نظامی دگرگونی زمین داری و اقتصاد کشاورزی خوارزمشاهان چه بوده است.؟ یافته ها حاکی از آن است که سلاطین خوارزمشاهی سیاست هایی را تا زمان تکش خوارزمشاه درتقویت کشاورزی درپیش گرفتند، اما از روزگار تکش و محمد خوارزمشاه سیاست کلان اقتصادی آنها در واگذاری زمین های کشاورزی تحت عنوان اقطاع به امرای ارتش بود. این سیاست به علت رفتار سودجویانة مقطعان در مناطق اقطاعی، رقابت های سیاسی سلاطین خوارزمشاهی بر سر تصرف مناطق مختلف و نیاز به استخدام بیشتر ترکان و به تبع آن اعطای زمین های بیشتر به امرای سپاه و در نتیجه، تناقض و تصادم شیوة تولید دامداری به سبک ترکان کوچ رو با شیوة تولید کشاورزی رایج در جامعة روستایی خوارزم، سبب شد اقتصاد کشاورزی خوارزم در این دورة خاص زوال یابد.

اسناد دیوانی یکی از تولیدات مهم نظام دیوان سالاری و از منابع ارزشمند برای پژوهش در تاریخ تحول نظام اداری است. این ارزش و اهمیّت برای تحقیق دربارة دورانی همچون دورة زندیه که منابع و اطلاعات در خصوص نظام اداری آن با کمبود مواجه است، بیشتر می شود. این پژوهش درصدد است تا ضمن ارائة نکاتی دربارة وضعیت ثبات سیاسی این دوران و تأثیر آن بر روند تولید اسناد دیوانی و نیز با اشاره به مفاد منابع تاریخی نگاشته شده در این دوره، دربارة نظام اداری حاکم و تحولات آن، از طریق مطالعة اسناد دیوانی باقی مانده، تصویری از ساختارهای تولید اسناد ارائه کند. بدین منظور، پس از بررسی اوضاع سیاسی و اداری دورة زندیه، پراکندگی زمانی و کمیّت تولید اسناد بررسی شده و سپس سه ساختار اصلی نحوة تنظیم مطالب در اسناد این دوره شناسایی شده است. در نهایت، کوشش شده است تا به نکاتی دربارة سندشناسی اسناد دیوانی دورة زندیه و عناصر ظاهری مشهود در آنها اشاره شود. در این پژوهش، از یک طرف نشان داده خواهد شد که به موازات افزایش بحران های سیاسی و کاهش ثبات، میزان تولید اسناد دیوانی مکتوب نیز کاهش یافته است و از طرف دیگر، توصیفی از ویژگی های شکلی و محتوایی اسناد دیوانی دورة زندیه ارائه خواهد شد.

ویو (اوستایی: vayu؛ ودایی: vā yú؛ فارسی میانه: wā y) از کهن ترین و اسرارآمیزترین ایزدان هندوایرانی است. او در اوستا به گونه ای برجسته تصویر شده است. در ادبیات پهلوی، وایِ خوب و وایِ بد به روشنی از هم تفکیک شده اند، اما این شخصیت دوگانة وای محصول تفکری متأخر است و در دوران اولیه ویو شخصیت واحدی بوده است با سیمایی دوگانه. در رام یشت، جنبة سازندة طبیعت ویو تصویر شده و به جنبة ویرانگر طبیعتش اشاره ای شده است، اما این جنبة ویرانگر به وضوح در ائوگمدئچا نشان داده شده و ویو در این نوشته موجودی در حد پیک مرگ است. همچنین به نظرمی رسد که ویو ایزد بزرگ و برتر در جامعه ای بوده که آیین، آداب و اصطلاحات مخصوص به خود داشته است. پاره ای از مفاهیم و اصطلاحات آیین ویو با بررسی بخش هایی از ائوگمدئچا قابل درک است. با ظهور دین زردشتی، این ایزد بلندمرتبه تنزل مقام پیدا کرد و به ایزدی زیردست تبدیل شد. آیین پیش زردشتیِ کهن مربوط به او نیز رنگ باخت، اما به دلیل اینکه نزد پیروانش اهمیّت و محبوبیت داشت، به حیات خویش ادامه داد و بعدها بسیاری از ویژگی های خود را به دین زردشتی و شخصیت های آن منتقل کرد. در این مقاله شخصیت ویو در ائوگمدئچا و پاره ای از جنبه های آیین او بررسی شده است.

نخبگان محلی و دیوانی، همواره از گروه های تأثیرگذار سیاسی و اجتماعی در ایالت فارس بودند که ادارة حکمرانی فارس به عملکرد این کنشگران بستگی داشت؛ ازاین­ رو، تحلیل و واکاوی رویدادهای تاریخی فارس، مستلزم شناخت و تبیین روابط این نخبگان با دیگر عناصر مؤثر در این ایالت است. خاندان مشیرالملک با حضور نیم­ قرنی (1240-1293ق) در منصب وزارت فارس، ازجملة این نخبگان محلی بودند که ثروت، قدرت و اعتبار فراوانی داشتند. باتوجه­ به نفوذ تأثیرگذار این خاندان در حیات اجتماعی سیاسی فارس، در این جستار با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی، به کنشگری این خاندان در حکمرانی فارس پرداخته می­ شود. یافته­ های این پژوهش نشان می دهد که باتوجه­ به آرایش نیروهای سیاسی و توزیع و تمرکز قدرت در ایالت فارس، خاندان مشیرالملک با تکیه بر منابع قدرت، برای دستیابی به منافع (طبقاتی، شخصی، عمومی و معنوی. . . ) خود به تعامل و رقابت با دیگر نخبگان محلی به­ ویژه خاندان های قشقایی و قوام­ الملک پرداختند. فعالیت های اجتماعی-اقتصادی آنها در ورای عملکرد سیاسی نقش مؤثری در ارتقأ جایگاهشان داشت. همچنین نتایج حاصل از پژوهش، اطلاعات دقیقی از چگونگی ورود و عملکرد این خاندان، به ویژه مشهورترین فرد آن میرزا ابوالحسن­ خان مشیرالملک (1226-1303ق) ارائه می دهد.

از دوران حکومت اشکانیان، مسیحیان زیادی وارد مرزهای ایران شدند؛ زیرا بعضی از امپراتوران رومی بر ضد مسیحیان دست به پیگردهای دینی بزرگی می­ زدند. مسیحیان در روزگار شاهان ساسانیِ نخستین، به­ ویژه روزگار شاپور یکم نیز شرایط مناسبی برای پرداختن به امور دینی خود داشتند. باوجوداین، مسیحیت در سدة چهارم میلادی، دین رسمی امپراتوری روم شد. از بیش از یک سدة پیش در میان پژوهشگران فرضیه­ ای متداول شده است مبنی بر اینکه شاپور دوم ساسانی در سدة چهارم میلادی، پیگردهای دینی بزرگی را بر ضد مسیحیان به راه انداخت. شهادت­ نامه­ های سریانی که از سدة پنجم میلادی به بعد، همانند یک سنت به این موضوع پرداختند، منابع اصلی وجود این پیگردها به شمار می آیند. از سوی دیگر، برخی از پژوهشگران با داشتن پیش­ فرضِ وجودِ چنین پیگردهایی سعی داشته­ اند که منابع محدود سدة چهارم میلادی را نیز مطابق آن تفسیر کنند. ما در این مقاله منابع مختلفِ مرتبط با این موضوع، شامل منابعِ تاریخی سدة چهارم میلادی و شهادت­ نامه­ های سریانی را بررسی کرده­ ایم و نشان داده­ ایم که در گزارش منابع مسیحی از پیگردهای دینی شاپور دوم در سدة چهارم میلادی تناقضات و تعصبات بسیاری وجود دارد که اعتبار آنها را به­ طور جدی زیر سؤال می­ برد. در نهایت، به این نتیجه رسیدیم که در روزگار شاپور دوم پیگرد دینی بزرگی بر ضد مسیحیت انجام نگرفت و آنها به رشد خود در شاهنشاهی ساسانی ادامه دادند.

در زمینه ی بررسی سقوط نظام های حکومتی تاریخ ایران عهد اسلامی، یکی از دلایل متعددی که از سوی پژوهندگان مطرح شده، علل و عوامل اقتصادی است که در برخی پژوهش­ های نویسندگان معاصر با هدف بررسی ریشه­ های اقتصادی انحطاط و برافتادن حکومت­ ها دنبال می شود. دربارة عوامل زوال و سقوط حکومت صفویه (1135-907ه. ق) نیز تأمل در چگونگی تغییرات زیان­ بار اقتصادی از میانه ی سده ی 11 هجری قمری/ 17 میلادی، می تواند به روشن­ شدن علل سقوط این حکومت و نیز باورهای نادرست دربارة توسعة اقتصادی در سرتاسر دورة صفوی کمک کند. این مقاله می­ کوشد تا به شیوه ی تحقیقات نظری، با استناد به منابع نوشتاری معتبر، از ضعف ساختارهای بنیادین اقتصاد ایران در اواخر عصر صفوی و نقش عوامل متعددی نظیر انحصارگرایی دولتی، کاهش عواید ترانزیت کالا، ناهمگونی توان تجارت خارجی، بی­ توجهی به بهینه­ سازی کشاورزی و. . . و تأثیر آن بر زوال نظام سیاسی سخن به میان آورد. نتیجه ی به­ دست­ آمده مشخص می کند که چگونه عوامل متعدد داخلی همچون انحصارطلبی دولت و ضعف برنامه­ ریزی اقتصادی و نیز مشکلات حاصل از جنگ و بی سامانی از یک­ سو و عوامل خارجی همانند افزایش توان مالی و تجاری رقیبان خارجی و آسیب­ های ناشی از تحدید نظارت و تهدید مرزها، به فروپاشی ساختار اقتصادی ایران و سپس سقوط دولت صفویه منجر شد.

پس از پیروزی انقلاب چپ گرایانه در همسایة شمالی ایران، یعنی روسیه، حکومت این کشور بنا بر رویکرد سوسیالیستیِ خود، اقتصاد را کاملاً در اختیار گرفت و تجارت خارجی را ملی اعلام کرد. برای تحقق این هدف، حکومت شوروی در اواخر سال 1299ش دو کمپانی دولتی ونشتورگ و تسنترسایوز را تأسیس و صادرات و واردات شوروی را به انحصار آنها درآورد. پیوند اقتصاد ایران به اقتصاد روسیه، زمینه را برای فعالیت های این دو کمپانی در مناطق شمالی ایران، اعم از خراسان، مازندران، گیلان و آذربایجان فراهم کرد. بر این اساس، مقالة پیش رو به این پرسش پاسخ می دهد که عملکرد تجاری کمپانی های ونشتورگ و تسنترسایوز در ایران طی سال های 1300 تا 1306ش چه بود و چه پیامدهایی را با خود به همراه داشت؟ نتایج این پژوهش که با استفاده از روش تحقیق تاریخی و به کارگیری اسناد و مدارک آرشیوی صورت گرفت، نشان می دهد که عملکردهای تجاری این دو کمپانی، ضمن اینکه اقتصاد مناطق شمالی کشور را با بحران جدی مواجه کرد، نارضایتی شدید تجار ایرانی را به همراه آورد. به علاوه، از زوایای سیاسی و اجتماعی نیز آثار بسیاری برجای گذاشت. تلاش های حکومت ایران برای رفع این بحران به واسطة رویکرد سیاسی ایدئولوژیک حکومت شوروی تا انعقاد قرارداد تجاری ایران و شوروی در شهریور 1306ش بی نتیجه ماند.

شناسایی وضعیت اقتصادی کوشانیان در مطالعات تاریخی کوشانیان و آسیای مرکزی اهمیّت زیادی دارد؛ برای این منظور، تجارت و بازرگانی، کشاورزی و دامداری، صنایع دستی و درآمد معابد بودایی به عنوان اصلی ترین مؤلفه ها در شناسایی وضعیت اقتصادی کوشانیان انتخاب شدند. به رغم اینکه هرکدام از این مؤلفه ها نقش اساسی در رونق اقتصادی کوشانیان داشته اند، کمتر موردتوجه پژوهشگران قرار گرفته اند. بررسی و تحلیل فعالیت های اقتصادی کوشانیان، به ویژه فعالیت های تجاری و عوامل تأثیرگذار بر آن، از اهداف این پژوهش است؛ لذا با طرح این پرسش که علت پیشرفت و رونق اقتصادی کوشانیان چه عواملی بوده و چگونه این رونق اقتصادی صورت گرفته، نقش هریک از مؤلفه های مزبور در وضعیت اقتصادی کوشانیان به طور جداگانه بررسی و وواکاوی شده است. نتایج بررسی ها نشان داد که از بین تمام مؤلفه های تعیین شده، تجارت خارجی با کشورهایی همچون چین، هند، ایران و یونان را که عمدتاً در مسیر جاده ابریشم قرارداشتند، باید اصلی-ترین عامل در شکوفایی و رونق اقتصادی کوشانیان به حساب آورد. همچنین مشخص شد که اگرچه قلمرو جغرافیایی کوشانیان امکانات لازم برای شکوفایی اقتصادی را در اختیار آنان قرارداده بود، اما این حاکمان باتدبیر کوشانی بودند که با اتخاذ سیاست های درست و تأمین امنیت، زمینة استفاده از امکانات زیست محیطی را برای دستیابی به اقتصادی پررونق و شکوفا تأمین کردند.

سال های نخستین سدة نوزدهم میلادی سرآغاز تحولات بنیادین در ایران بود. جنگ های ایران و روس، ایرانیان را به فکر تحول خواهی انداخت. دورة طولانی سلطنت ناصرالدین شاه (1264-1313ق) و شرایط حاکم بر ایران عصر ناصری باعث شکل گیری کانون هایی از ایرانیان در خارج از مرزها شد. استانبول از مهم ترین نقاط شکل گیری چنین جمعیت هایی بود. روزنامة اختر چاپ استانبول، نشر عقاید و آرای تحول خواهانة این دسته از ایرانیان را به داخل ایران برعهده داشت. گردانندگان اختر در دو سطح به زمینه سازی برای نهادینه کردن نهاد مجلس اقدام می کردند: نخست، با طرح مفاهیم فکری همانند علم، آزادی و قانون، قصد تأثیرگذاری بر زمینة فکری و باوری خواننده را داشتند و در مرحلة بعد، با معرفی نهاد مجلس و عنوان مصادیق آن در کشورهای مشروطه، موجب آشنایی با این ساختار و تقویّت باور لزوم مشارکت در ادارة امور کشور می شدند. گردانندگان اختر تلاش داشتند با این شیوه باور به مشارکت مردم را در ادارة کشور تقویّت و زمینة تغییر را برای رسیدن به این هدف فراهم کنند. براین اساس، پژوهش حاضر بر آن است تا ضمن بررسی اجمالی رویکرد اختر در ساختارسازی مدنی، به دیدگاه این روزنامه دربارة نهاد مدنی مجلس و زمینه سازی های آن برای رسیدن به این هدف بپردازد.

عراق با وجود ریشه های تمدنی کهن، کشوری نوپاست که در ابتدای دهة سوم قرن بیستم تأسیس شد. شکل گیری هویّت ملی در عراق از ابتدای تأسیس تاکنون با مشکلات و چالش های فراوانی روبه رو بوده است؛ یکی از این مشکلات، قرائت قومی از هویّت ملی عراق است که در اکثر قریب به اتفاق سال های تأسیس این واحد سیاسی تا سقوط نظام صدام در آوریل 2003م، بر آن سایه افکنده و پس از سقوط نظام صدام به گونه ای دیگر بر هویّت ملی عراق تأثیرگذار بوده و هست. این قرائت قومی از هویّت ملی عراق از نظر گفتمانی به شدّت واگرا و دیگری ساز است و در کنار «دیگری» های متعارف در گفتمان عرب گرایانه همچون استعمار، امپریالیسم، صهیونیزم و ایران، در زمان جنگ تحمیلی ایران و عراق به اوج خود رسید و تحت عنوان «دروازة شرقی جهان عرب» ایران را به مثابة دیگری برجسته ساخته، بخش بزرگی از ساکنان عراق را با هم-عرض گرفتن شیعه و ایرانی به مثابة دیگری طرد می کند. گفتمان عرب گرایانة واگرا در این دیگری سازی خود از ایران، از ابتدای شکل گیری عراق تحولاتی را به خود دیده است و با واژگانی همچون «شعوبی»، «عجمی»، «مجوس» و «صفوی»، بخش بزرگی از ساکنان عراق را با قرائت قوم گرایانه از هویّت عراقی طرد می کند. مسئله ایران در عراق بعد از سقوط صدام صورت جدیدی به خود می گیرد، که با توجه به تحولات هویتی در عراق، همچنان ظرفیت بازگشت به عقب را دارد.

گیلان در دورة صفویه شاهد جنبش های اجتماعی بسیاری بوده است. این امر معلول عواملی چون شرایط اقلیمی خاص این ناحیه مانند نزدیکی به دریا و وجود جنگل ها و بیشه های انبوه، خاندان های ریشه دار محلی، تولید گستردة ابریشم، درآمدزایی بالای این ایالت به دلیل تجارت این محصول و رویکرد متمایز دولت صفویه به این منطقه بود. به خطرافتادن امتیازهای موروثی حکام محلی، افزایش مالیات ها و ستم مالیاتی علیه طبقات مختلف جامعه و سیاست و برنامه های حکومت صفویه دربارة اقتصاد و نحوة ادارة این ایالت، ازجمله خاصه سازی ایالات حاصلخیز، انحصار تجارت ابریشم و استقرار گروه های غیربومی مانند گرجیان، ارامنه و قبایل قزلباش در این ناحیه منجر به اتحاد خاندان های محلی، طبقات گوناگون شهری و دهقانان گیلان علیه دولت صفویه شد. این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی انجام می گیرد، می کوشد تا با الهام از روش تحلیل طبقاتی اریک اُلین رایت به سنخ شناسی جنبش های اجتماعی گیلان بپردازد و چرایی و چگونگی تحول این جنبش ها را تبیین کند. مدعای پژوهش این است که این جنبش ها طیفی از جنبش های خاندانی-شهری، خاندانی-دهقانی و دهقانی را شامل می شود و تغییر مشی کلان اقتصادی و سیاسی دولت صفویه نسبت به این ایالت سودآور، منجر به سرکوب خاندان های شهری و زمینه ساز بروز انواع دیگر این جنبش ها و طرح مطالبات جدید شد.