پژوهش های علوم تاریخی
سال:1391 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:12

رقابت عمده شرکت نفت ایران و انگلیس با شرکت نفت شل، در سال های 1909-1918 م.، بر سر دو موضوع مهم استوار بود؛ یکی از این موارد، تغییر سوخت کشتی های نیروی دریایی انگلیس از زغال سنگ به نفت و تامین این سوخت از منابع نفتی شرکت نفت ایران و انگلیس، یا شرکت رویال داچ شل و موضوع دیگر، رقابت این دو شرکت در به دست آوردن سهام شرکت نفت ترکیه بوده است. با توجه به حمایت های دولت انگلیس از شرکت نفت ایران و انگلیس که کاملا یک شرکت انگلیسی بود، در هر دو مورد فوق، شرکت نفت ایران و انگلیس نسبت به شرکت رویال داچ شل موفقیت بیشتری به دست آورد. این نوشتار بر آن است تا با روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، به بررسی رقابت های میان دو شرکت ایران و انگلیس و شرکت رویال داچ شل، در سال های 1918-1908 م. بپردازد و نقش دولت انگلیس را در این رقابت ها مورد بررسی قرار دهد.

پارسی ها، یکی از اقوام هند و ایرانی بودند که در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد وارد ایران شدند و در بخش های جنوبی و جانب شرقی کوه های زاگرس ساکن شدند. آنان پس از سال ها سکونت پشت مرزهای شرقی ایلام و با استفاده از اوضاع سیاسی منطقه، به تدریج وارد سرزمین انشان شدند. به نظر می رسد تهاجمات مکرر آشوریان علیه همسایگان شرقی خود؛ یعنی مادها، پارسی ها و به خصوص علیه ایلام در طول قرن هشتم و اوایل قرن هفتم پ.م.، منجر به برقراری روابط دوستانه میان پارسی ها و دولت ایلام، در قالب اتحادهای سیاسی - نظامی، برای مقابله با خطر آشوریان شد. از طرف دیگر، حضور پارسی ها در پشت مرزهای انشان و تهاجمات مکرر آشوریان علیه سرزمین های غربی ایلام که باعث غفلت ایلامی ها از سرزمین شرقی خود؛ یعنی انشان شد، باعث گردید که پارسی ها از فرصت پیش رو استفاده کرده و به تدریج وارد سرزمین انشان شوند.در این مقاله، تلاش شده است با استناد به کتیبه ها و منابع میان رودان، ایلامی، پارسی قدیم و شواهد باستان شناسی و با استفاده از شیوه پژوهش های تاریخی، به بررسی چگونگی ورود پارسی ها به انشان و روابط آنها با ایلام پرداخته شود و در آن نشان داده شود که به دلایل تهاجمات مکرر آشوریان علیه سرزمین ایلام، آنها سعی کردند برای مقابله با آشوری ها و با استفاده از توانمندی های نظامی پارسی ها، از همان ابتدا روابط دوستانه ای با آنها برقرار کنند. همچنین، حملات مکرر آشوریان علیه مرزهای غربی ایلام، از اوایل قرن هفتم پ.م.، منجر به غفلت آنها از مرزهای شرقی و ضعف دولت ایلام شد و این، فرصتی برای پارسی ها فراهم کرد که به تدریج و ظاهرا بدون برخوردهای شدید نظامی، وارد سرزمین انشان شوند و سرانجام این که حتی با وجود این حوادث، روابط دوستانه میان پارسی ها و ایلامی ها، همچنان تا پایان حیات حکومت ایلام حفظ گردید.

نگارش، در اواخر هزاره چهارم در جنوب بین النهرین ابداع شد و به انسان این امکان را داد که اسناد مکتوب تولید کند. یکی از مهمترین این اسناد، اسناد حقوقی هستند. جامعه سومری، قدیمی ترین اسناد حقوقی را برای ما به جای گذاشته است که با مطالعه آنها می توان چگونگی شکل گیری حقوق در نخستین جوامع شهری را بررسی کرد. در این مقاله، فرمان اوروکاگینا، شاه لگش و تفسیر سنتی این متن، به طور انتقادی مطالعه می شود. یکی از نتایج بررسی قانون گذاری اوروکاگینا، پیدا شدن دیدگاهی تازه درباره خاستگاه اندیشه اتحاد دین و دولت است.

پیش زمینه های نوعی دانش اجتماعی و تحلیل فلسفی تاریخ در دوره اسلامی، در کلمات قصار مشاهیر دینی و سیاسی و نیز اشعار برخی از شاعران بزرگ، با شدت و ضعف وجود داشت؛ اما در این میان، شعر ابن معتز، به دلیل آن که خود از عباسیان بود و در عهدش، مبارزه سختی میان خاندان وی و علویان وجود داشت، روی منازعات قبیله ای، به عنوان یکی از مبانی اصلی تحلیل نزاع های اجتماعی، سیاسی و دینی، حاوی اطلاعات مهمی است. این، همان مسیری است که بعدها مقریزی، در رساله «النزاع و التخاصم» به آن توجه کرد؛ اما نتوانست به نظریه ای فراگیر برسد. ابن خلدون، روی مسایل قبیلگی و عصبیت های موجود در آن، به عنوان مبانی اولیه در شکل گیری نظام اجتماعی و عامل ایجاد تغییر و تحول، بحث های علمی ممتاز داشت. در این مقاله، مروری بر شعر ابن معتز، از این زاویه خواهیم داشت و دیدگاه های وی را که جالب می نماید، مرور و به صورت تطبیقی با مقریزی بررسی خواهیم کرد.

پس از رونق نگارش کتاب های جغرافیایی در سده های نخستین اسلامی، شاهد یک دوره رکود شگفت انگیز در این زمینه، در عصر صفویان هستیم. هر چند این رکود، از یک قرن قبل از صفویه آغاز می شود و تا یک قرن بعد از آنان هم ادامه می یابد؛ اما این شگفتی از آن رو بیشتر می شود که در همان دوران، اکتشافات جغرافیایی اروپاییان در جریان بود و دانش جغرافیا، تحولات مهمی را از سر می گذراند. در فقدان منابعی که بتوان دانش جغرافیایی ایرانیان آن دوره را بر اساس آنها ارزیابی کرد، یک افسانه قدیمی موسوم به «مهر و ماه»، که در اوایل عصر صفوی بازسازی شده، به گونه ای قابل توجه دربر دارنده درکی مشخص و منظم از جغرافیای عالم است. این افسانه، هر چند جنبه های عاشقانه، عارفانه، رمزی و عیاری دارد؛ اما از خلال آن، ترتیبی مشخص از جغرافیای شرق تا غرب دنیای قدیم را می توان مشاهده کرد؛ در حالی که هنوز خبری از کشف یک قاره جدید در آن دیده نمی شود.

قطب الدین محمد، مشهور به عبداله قطب، عارف زاهد، فقیه و محدث سده های 9 و 10 ق. (15 و 16 م.) است که مهمترین ویژگی عملی زندگی او، طرح تشکیل یک جامعه آرمانی، به نام اخوان آباد است. این تجمع عبادی که در حوالی جهرم شکل گرفت، به سبب دوره ظهور آن و ویژگی های سیاسی و مذهبی منطقه، حساسیت بالایی را در زمان خود برانگیخت و با مخالفت های فراوانی روبرو شد. با توجه به این که امروزه و پس از گذشت قرن ها، از این آرمان شهر، جز طرحی مبهم و غیر مستند، نامی باقی نمانده، این مقاله بر آن است که با استناد به متقن ترین و معتبرترین منابع اطلاعاتی مرتبط - که نامه های به جا مانده از اوست - به تبیین و تشریح این موضوع بپردازد.

این نوشته می کوشد تا بخشی از اوضاع فرهنگی ناشناخته دوره قاجار را، در ارتباط با چگونگی گسترش زبان فرانسه در ایران، مورد بررسی قرار دهد. در این دوره، به ویژه از زمان محمد شاه (1264-1250 ق.)، علل سیاسی - اجتماعی گوناگون از یک سو و از سوی دیگر، نهادها و شخصیت های مختلف، بسترهای مناسبی را برای نفوذ زبان و ادبیات فرانسه در ایران فراهم کرده اند؛ اما چنان که خواهد آمد، مهمترین نقش را در این فرآیند تاریخی «مدارس آلیانس فرانسه»، ایفا کرده است که از سال 1889 (1307 ق.) در ایران پاگرفت. از این رو در بخش نخست این پژوهش، علل و عوامل بسترساز مذکور، مورد مطالعه قرار می گیرند. سپس در بخشی دیگر، پس از بازتاب اهداف آلیانس فرانسه، چگونگی برپایی مدارس آن در ایران و چالش های پیش روی این نهاد، مورد بررسی قرار می گیرند تا نشان داده شود که با وجود این چالش ها، چگونه آلیانس توانست به کمک دولت فرانسه بر آنها چیره شده و راهبرد فرهنگی آن کشور را - با محوریت زبان و ادبیات - به پیش برد. سرانجام در پایان همین بخش، کارکردهای آموزشی و فرهنگی آلیانس فرانسه مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت، تا میزان گسترش زبان و ادبیات فرانسه، در جامعه آنروز ایران بهتر نمایانده شود.

امروزه، با نگاهی به سابقه نیم قرنی مطالعات و تحقیقات نظری در تاریخ ایران می بینیم که اجزای نظریه های موسوم به «ماتریالیسم تکاملی تاریخ» و «نظام آسیایی»، گفتمان های نظری مسلط در تحلیل جامعه شناختی ویژگی های تاریخ ایران بوده اند. نظریاتی که دارای اصل و منشا اروپایی، یا اروپایی - روسی و ترویج کننده ایدئولوژی مارکسیسم - لنینیسم و ارزش های سرمایه داری و لیبرالیسم غربی هستند. مهمترین معضلات معرفتی حاکم در نظریات مذکور، علیرغم ادعای تبیین های علمی و عینی واقع گرایانه از تاریخ ایران، مبتنی بودن بر نگاه اروپامحوری در دو شکل ایجابی و سلبی، و نادیده گرفتن بخش عمده ای از واقعیات و تجربیات تاریخی ایران است. به طوری که تاریخ و جامعه ایرانی را همواره با معیار میزان شباهت یا متفاوت بودن از تجربیات تاریخی غرب مورد توجه قرار داده اند. بر همین اساس در این پژوهش، تلاش بر آن است مبانی فکری و معرفتی گفتمان های نظری مذکور، در زمینه چگونگی تحلیل جریان و فرجام تاریخ جامعه ایرانی، از منظر نقد گفتمان موسوم به «شرق شناسی»، مورد ارزیابی انتقادی قرار گیرد.

تیمور، در ابتدا با بخشی از سپاهیان اولوس جغتای، در مسیر کسب قدرت گام نهاد. سپس، همزمان با گسترش قلمرو خود، به این سپاه وسعت بخشید. در این مسیر، او اقوام و گروه های مغلوب را نیز به خدمت گرفت. از سوی دیگر، همزمان با تصرف کامل ایران و سرزمین های همجوار، حکومت هایی محلی - خانوادگی را در ایالات متصرفی خود به وجود آورد. این سنت سیاسی؛ یعنی ایجاد امیرزاده نشین های تیموری، در زمان جانشینان تیمور تداوم و گسترش یافت. هر یک از این حکومت های ایالتی، دارای تشکیلات سیاسی و نظامی شدند که با گذشت زمان، از استقلال عمل زیادی برخوردار شدند. از آن جا که مورخان، بیشتر بر سپاه تیموری از منظر تحولات مربوط به حکومت مرکزی تیموری توجه کرده اند، مسایل درونی و جزییات مربوط به سپاه های ایالتی، چندان مورد توجه قرار نگرفته است؛ حال آن که در عمل، مجموعه ای از این سپاهیان بودند که قلمرو تیموریان را حفظ می کردند و در لشکرکشی های حکومت مرکزی نیز نقش آفرین بودند. بر این اساس، ترکیب افراد این سپاه، چگونگی اداره آن و نسبت و رابطه آن با سپاه اصلی حکومت تیموری، از مهمترین پرسش هایی هستند که این مقاله، به روش توصیفی - تحلیلی، به دنبال پاسخ آنهاست. آگاهی های به دست آمده، شامل تنوع قومی سپاه های ایالتی است که بسته به مناطق، با تفاوت هایی همراه بود. در زمینه اداره سپاه نیز نمونه ای کوچکتر از تشکیلات حکومت مرکزی در ایالات وجود داشت. رابطه سپاه ایالتی با سپاه مرکزی نیز، با گذشت زمان رو به کاهش گذاشت.

مکران، ناحیه ای است که در جنوب بلوچستان و در سواحل شمالی دریای مکران (عمان) قرار دارد. این سرزمین، از موقعیت جغرافیایی ویژه ای برخوردار است و بنادر آن از دیرباز، جایگاه تجاری ممتازی داشته اند. مکران، از تاریخی چندهزار ساله و تمدنی ارزشمند بهره مند است. درباره ریشه لغوی مکران و محدوده آن سرزمین و نیز پیوستگی اداری و سیاسی آن جا با ایالت های مجاور، نظرات گوناگونی وجود دارد. همچنین، در مورد شهرها، بنادر و آبادی های مربوط به مکران، اختلاف آراء بسیار است. در این مقاله، بر اساس اطلاعات موجود در منابع و اسناد تاریخی و جغرافیایی و نیز تحقیقات صاحبنظران، تلاش شده است که پاره ای ابهامات درباره مکران بر طرف گردد.

گسترش روابط ایران و آلمان، از آن جا ناشی شد که آلمان نازی برای بدل شدن به یک قدرت مهم در اروپا، نیاز به احیای اقتصادی داشت. در این میان، حضور آلمان در ایران دوران رضاشاه، در سال های 1313-20، هم فرصتی بود که از سوی متفقین به رسمیت شناخته شده بود و هم این که دولتمردان ایران از آن، به عنوان ابزاری برای تعدیل نفوذ شوروی و بریتانیا و نیز نوسازی صنعتی و توسعه اقتصادی کشور استقبال کردند. تا آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال کشور توسط قوای متفقین، روابط دو کشور تا مرز یک اتحاد نظامی و استراتژیک پیش رفت. مساله مهمی که مقاله حاضر به آن می پردازد این است که هدف آلمان از گسترش روابط با ایران چه بود و چنان هدفی چگونه را پیش می برد. در بررسی این مساله، فرض اساسی مقاله آن است که آلمان در روابط خود با ایران در این دوره، در پی گسترش نفوذ در ایران از طریق ابزارهای اقتصادی و فرهنگی بوده است.

«ظفرنامه»، اثر «حمداله مستوفی»، مورخ و جغرافی نویس مشهور ایرانی دوره مغول، کتابی منظوم در تاریخ ایران بعد از اسلام، تا سال 735 هجری است. با همه اهمیتی که این کتاب در مطالعات تاریخی دوره مغول دارد، هنوز به طور شایسته مورد توجه واقع نشده و در سایه اثر سترگ تاریخی دوره مغول؛ یعنی «جامع التواریخ» قرار داشته است. به عبارت دیگر، به دلیل اینکه منبع اصلی نویسنده در تنظیم بخش تاریخ مغول، کتاب «جامع التواریخ» بوده، در تحقیقات مرتبط با این دوره، از این کتاب کمتر استفاده می شود. از این رو، مهمترین پرسشی که پیرامون اهمیت جایگاه «ظفرنامه» در تحقیقات تاریخی پیش می آید، این است که مندرجات این منظومه تاریخی، نسبت به روایات موجود در «جامع التواریخ»، چه تفاوت هایی داشته و دارای چه مزیت های تاریخی است؟ در این مقاله، در پاسخ به این پرسش که آیا «ظفرنامه»، نسخه بدل «جامع التواریخ» است، بخشی از کتاب «حمداله مستوفی»، که روایات مربوط به «کیفیت تصرف چین در دوره مغول» را شامل می شود، به روش تطبیق اطلاعات مندرج در «ظفرنامه» و «جامع التواریخ» و به عنوان یک مساله تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته است. هدف اصلی این مقاله، به دست دادن حداقل اطلاع از میزان تشابه و تفاوت روایت های دو کتاب مذکور در حادثه ذکر شده و ارایه الگویی برای دستیابی به پاسخی درخور، در مورد اهمیت جایگاه اصلی «ظفرنامه»، به عنوان یک منبع تاریخی در مطالعات دوره مغول است.