ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1388 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:9

موشح، نوع خاصی از شعر است که در قرن سوم هجری در اندلس (اسپانیای کنونی) به وجود آمد و در پیدایش اولین سراینده، اندلسی بودن و حتی در تعریف آن مباحث فراوانی وجود دارد. بسیاری از محققین درباره علت پیدایش موشح، اظهار بی اطلاعی می کنند. با این وجود، امور زیر را در کتاب های قدیم و جدید عامل پیدایش آن دانسته اند؛ آواز اسپانیای قدیم، اشعار ملی و عامی، اشعار تروبادورها (troubadours)، وجود مسمط، مخمس و رباعی عربی و تفنن عروضی.عده ای دیگر، تاثیر مناطق جغرافیایی اندلس، حکومت اشرافی حاکم و اختلاط نژادهای مختلف بعد از فتح مسلمانان را عامل پیدایش موشح می دانند. البته بعضی دیگر، آوازهای یهودیان، زنان جلیقیه و زریاب را نیز از عوامل پیدایش موشح قلمداد کرده اند.این مقاله در پی آن است که درستی یا نادرستی دلایل فوق را بررسی و حدود تاثیر برخی از آنها را مشخص کند و در پایان نیز دلایل اصلی پیدایش موشح در اندلس را برشمرد.

«فن هجا» از فنون شعری است که به طور خودانگیخته یا غیرخودانگیخته، برای آرامش آشفتگی های درونی شاعر همراه با رنجش مهجو از وجود وی بر می خیزد. بدون شک در شکل گیری این نوع از شعر، عامل یا عواملی دخالت دارد، همان گونه که در جهت گیری شاعران به سوی نوع معینی از شعر، انگیزه ها یا عللی دخیل است. این مقاله تلاش دارد این عوامل را در دو دسته بیرونی و درونی بررسی نماید.در قسمت نخست به بررسی ریشه های همجوگرایی بشار در محیط خانواده و اجتماع پرداخته شده، و از بردگی خانوادگی، نقص عضو ژنتیکی، مقطوع النسل بودن و اثرات آن در تولید هجا سخن گفته شده است، و در بخش بعدی آن به انطباق شخصیت این شاعر با نقطه نظرهای برخی از روانشناسان و جامعه شناسان در مباحثی چون اضطراب، هیجان خواهی، عقده حقارت و عقده خودبزرگ بینی پرداخته شده است.

فن مدیح نبوی همانند هر فن شعری دیگر، مراحل مختلفی را طی کرده و فراز و نشیب های متعددی را پشت سر گذاشته است. این فن به وسیله شاعران بزرگی چون کعب بن زهیر و حسان بن ثابت پایه گذاری شد و با الهام گرفتن از قرآن کریم و سنت نبوی به حیات خود ادامه داد.در دوره انحطاط (مغول، ممالیک و عثمانی ها) به دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و دینی و مذهبی، دوران شکوفایی این فن شعری فرا می رسد و با طبع آزمایی شاعران برجسته ای چون بوصیری، صفی الدین حلی و ابن نباته مصری و... به اوج خود می رسد و به صورت یک فن شعری مستقل با ساختار و ویژگی های خاص خود در می آید. در دوره معاصر نیز به لطف شاعرانی چون محمود سامی البارودی، احمد شوقی و... با رویکردی جدید ادامه پیدا می کند. در این مقاله ضمن اشاره به فن مدح و مدایح نبوی و چگونگی شکل گیری آن به تقلید و تجدید ایجاد شده در این فن در دوره معاصر در مقایسه با مدایح نبوی دوره انحطاط پرداخته می شود.

زبان عربی که در دوره جاهلی از فصاحت و بلاغت و غنای معنایی در الفاظ یا واژگان، به رشد چشمگیری نائل شده بود، آماده پذیرایی وحی الهی در این زبان گردید. از طرف دیگر قرآن (کلام الهی)، دارای معانی بلند و حقایق علمی بی پایان، در قالب الفاظ عربی می بایست طوری تجلی می نمود، تا بتواند پیام وحی را آن طور که هست به مخاطبانش برساند، با توجه به نزول وحی، مراتب علمی قرآن که دارای لایه های متعدد معنایی است در قالب الفاظ عربی متجلی شد و البته قبل از آن نیز این زبان از غنای الفاظ چندمعنایی برخوردار بود. در این مقاله برآنیم رفتار واژگان چندمعنایی (اعم از مترادف و مشترک) را که مورد بحث دانشمندان علوم قرآنی است در ادب جاهلی بررسی کنیم و میزان برخورداری ادب جاهلی از این پدیده را روشن سازیم، که تا چه حد ادب جاهلی از آن برخوردار بوده و یا کدامیک از پدیده ها، در ادب جاهلی مطرح نبوده؛ بدین ترتیب، این ویژگی اعجاز قرآن است که توانسته روابط متداخل واژگانی را دارا باشد و در این ارزیابی، منحصربه فرد تلقی گردد.

«نجیب کیلانی» از جمله نویسندگان متعهد بر این باور بود که دستاوردهای هنری و ادبی باید در جهت اعتلای فرهنگ اسلامی به کار گرفته شود؛ لذا داستان نویسی به سبک واقع گرایانه را نوعی نیاز جهان عرب و به ویژه جامعه مصر می دانست و آنچه داستان های وی را از دیگر ادیبان معاصر خود متمایز می نمود، داشتن روح و رنگ دینی و تعهد وی به قضایای اسلامی است و اهمیت این امر، نگارش تحقیق پیش رو را ضروری می نمود. تبین سبک واقع گرایی در داستان های کوتاه او به عنوان هدف این پژوهش نیز خود نقطه عطفی در این امر است که کیلانی با تمسک به این مکتب و بهره گیری از آموزه های اسلامی، مشکلات جامعه را مطرح و اذهان را برای چاره جویی و درک آن فرا می خواند. این تحقیق به شیوه کتابخانه ای با بررسی عناصر داستانی در مجموعه داستانهای کوتاه «کابوس»، سبک واقع گرایی انتقادی وی را در طرح موضوعات اجتماعی تبیین می کند و این نتیجه حاصل شده است که کیلانی موضوعاتی را که رنگ و بوی اسلامی و پیام اخلاقی دارند، به عنوان محور داستان های واقعگرایانه خود به خدمت گرفته و با پردازش سه عنصر داستانی زاویه دید، شخصیت و پیرنگ بیش از سایر عناصر، داستانی کوتاه اما هدفمند را به رشته تحریر در آورده است.

در میان حروف الفبای عربی، همزه تنها آوایی است که به چهار شکل مختلف نوشته می شود: ء، أ، ؤ، ئ. این اشکال چهارگانه همزه، باعث شده که نویسندگان، به ویژه کسانی که به هر دو زبان عربی و فارسی می نویسند در هنگام نوشتن برای انتخاب شکل صحیح آن با مشکلات جدی رو به رو شوند.این مقاله به منظور دستیابی به اهداف زیر نگارش یافته است:1- معرفی رسم الخط صحیح همزه در عربی و فارسی با استناد به کتاب های معتبر صرف و نحو و قواعد املایی عربی و فارسی و نیز با تکیه بر شیوه رایج نگارش آن توسط ادیبان و نویسندگان توانا؛2- تدوین و تنظیم قواعد همزه به گونه ای که در عین جامع و کامل بودن فراگیری آن نیز آسان باشد؛3- تبیین موارد اشتراک و اختلاف نگارش همزه در عربی و فارسی برای کسانی که به هر دو زبان می نویسند.

جانشینی حضرت علی (ع) به عنوان وصی رسول خدا (ص) موضوع اختلافی شیعه و اهل سنت است. شیعه برای اثبات این سخن، دلایلی از قرآن، حدیث، عقل و تاریخ دارد. شایسته است که در این مباحث، گستره ادب نیز مورد توجه قرار گیرد، اما جز اندکی به آن پرداخته نشده است. در این مجال این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است. با نگرش به ادبیات عرب چنین بر می آید که جانشینی حضرت علی (ع) مشهور بوده و این مطلب در شعر شاعران به وفور دیده می شود.

ابوکبیر هذلی از شاعران عصر جاهلی بود و در زمان پیامبر (ص) به دین مبین اسلام گروید. آوازه او به خاطر سرودن قصیده های چهارگانه، با مطلعی مشابه است. او در این قصاید از یک بحر عروضی، آن هم بحر کامل، بهره جسته است. محور اصلی این قصیده ها، انسان است. نگارنده در این مقاله سعی نموده است تنها قصیده اول را از درون، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. در این قصیده، شاعر به گونه ای از عنصر زمان، بهره گرفته است که این عنصر، از یک عنصر فیزیکی به یک موضوع شعری، تغییر هویت داده است؛ یعنی عنصر زمان، عاطفه شاعر را چنان تحت تاثیر قرار داده است که در متن و محتوای شعر او به خوبی هویداست.

کتاب صبح الاعشی فی صناعه الانشا یکی از بزرگترین دایره المعارف هایی است که تا قرن نهم هجری در تمدن اسلامی به وجود آمده است. در این کتاب، بسیاری از مباحث تاریخی، علمی و ادبی مطرح شده و نگارنده در آن، شیوه اداره دیوان انشا (دبیرخانه ای که مکاتبات غیرمالی و غیرنظامی در آن نوشته می شده است) را توضیح داده است. نویسنده این کتاب، احمدبن علی قلقشندی، سالها در دیوان انشا مشغول بوده است. در این مقاله که از مطالعه اجمالی کتاب فراهم آمده است، سازمان امور اداری دولت در عصر ممالیک بررسی و معرفی شده است. ارکان اداری یا سازمان اجرایی دیوان انشا عبارت بوده است از: 1) هفت دسته دبیران. 2) انبارداران. 3) حاجب دیوان. 4) کتاب الدست. 5) کتاب الدرج.