ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1399 | دوره:12 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

سپاس خدای را که توفیق خدمت به بنده داد تا در مدت سه سال مسئولیت ادارة این مجله بتوانم خدمتگزار جامعه ی علمی کشور بهویژه متخصصان و فرزانگان حوزة ادبیات عربی باشم. آنچه در این سه سال به دست حقیر انجام شد شاید ارتباط اندکی با محتوای مقالات پژوهشها داشته و بیشتر هموغم راقم این سطور بر نظم بخشیدن به زمان چاپ و کاستن از زمان داوریها و پاسخ به نویسندگان و پژوهشگران در بازة زمانی کوتاهتر بوده است. علت این امر و سبب کمتر پرداختن به محتوای مجله تعداد انبوه مقالات در صف بوده است...

کتاب المفصل زمخشری به دلیل برخورداری از ویژگی های خاص سبکی آن تاکنون توسط عالمان بسیاری شرح داده شده است. یکی از شروح مشهور این اثر، نسخه خطی شرح عزالدین عبدالعزیز کاشی، شاعر، مولف و کاتب ایرانی اواخر قرن هفتم و ابتدای قرن هشتم هجری است. وی علاوه بر آثار متعددی که در عرصه نظم و نثر فارسی و عربی به جای گذاشته است، شرح مبسوطی نیز بر کتاب المفصل نوشته است. مقاله حاضر سعی دارد تا به بررسی جایگاه نحوی او در خلال کتاب شرح المفصل بپردازد و بتواند نقش او را به عنوان یک شخصیت ایرانی برجسته به اثبات برساند. بهره گیری از زبانی ساده و بی تکلف برخلاف زبان ادبی ابن یعیش و عقلی-منطقی ابن حاجب، توجه دقیق به مسایل لغوی، توجه به مساله عامل، تعلیل، تبیین حدود و دایره اصطلاحات نحوی و بهره گیری از اسلوب محاوره در بیان مباحث نحوی یکی از ویژگی های برجسته این کتاب است. وی در شرح خود عمدتا از پیروان مکتب بصری است اما گویا نخواسته است تنها نقش یک ناقل را بازی کند و تسلیم بی چون چرای آرای نحویان شود، بلکه در برخی موارد به نقد آرای برخی از آنها مخصوصا زمخشری و ابن حاجب پرداخته است و از شخصیت مستقل علمی خویش، در آن پرده برداشته است. این مساله نشانگر آشنایی شارح ایرانی با زبان عربی و علوم آن و همین طور هوش و ذکاوت بالای او در درک عمیق مسایل زبانی عربی است.

بیش متنیت بر هر گونه رابطه برگرفتگی یا اقتباس دلالت دارد؛ بنابراین این اصطلاح در ادبیات بیانگر نوعی از روابط میان متون می باشد. رمان فرانکشتاین فی بغداد (2013) احمد سعداوی تحت تاثیر رمان فرانکنشتاین (1818) مری شلی نوشته شده است که نشانه های لایه های پاک شده پیش متن شلی در بیش متن سعداوی دیده می شود. همین امر، رابطه بیش متنیت یعنی دیده شدن لایه های متن تاثیر گذار در لابه لای متن تاثیر پذیر را سبب می گردد. این روند از طریق تغییری هدفمند در بیش متن اتفاق می افتد که تراگونگی نام دارد و از تقلید به دور است. تغییر و گسترش معنا در بیش متن از طریق جایگشت انجام شده است که نوعی تغییر جدی در پیش متن می باشد، اما می توان برخی روابط پارودیک و دگرپوشی یعنی طنز به قصد تخریب پیش متن را در این رمان مشاهده نمود که البته شامل کل رابطه بیش متنیت نمی گردد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی رابطه تراگونگی در برخی ویژگی های محتوایی این دو رمان و تغییرات ایجاد شده در محتوای بیش متن از نوع جایگشت می پردازد. جایگشت بدون این که به تفسیر رمان مری شلی بپردازد به تغییر جدی در ابعاد مختلف آن دست می زند. عنوان، اسامی، مکان ها، مضمون، نمادها، زبان و دین و اعتقادات از جمله مواردی هستند که دچار تراجایی در متن درجه دوم یعنی رمان سعداوی می شوند. این جایگشت، حضور شبح وار فرانکشتاین و فضای حاکم بر بیش متن را توجیه می کند که چگونه گذشته با حضور خود باعث غیاب معنا می شود.

گونه ادبی رمان در روزگار ما، با تصاحب جایگاه اسطوره، کارکردهای آن را بر عهده گرفته است. از همین روی، رمان می تواند مانند اسطوره دارای لایه های معنایی نهفته ای باشد که گاه هدف اصلی نویسنده نیز انتقال آن ها به مخاطب است. برای دریافت این معانی می توان از روش نشانه شناسی ثانویه کمک گرفت که رولان بارت در بررسی نظام های اسطوره ای آن را به کار می برد. در این شیوه، نشانه های برآمده از نشانه شناسی اولیه در مرحله دوم به مرتبه دال فرو می کاهند و دوباره نشانه شناسی می شوند. هر متن یا نظامی که بتوان آن را نشانه شناسی ثانویه کرد، به تعبیر رولان بارت، اسطوره نامیده می شود. بر این اساس، در این مقاله، نخست، سعی کرده ایم به نظام اسطوره ای رمان الطریق نجیب محفوظ راه یابیم؛ یعنی نشانه هایی را که قابلیت نشانه شناسی ثانویه دارند، از این رمان استخراج کرده ایم. در نشانه شناسی اولیه الطریق به سه نشانه محوری یا سه اسطوره برساخته «جست وجوی پدر»، «عشق» و «سرگردانی» رسیدیم که مهم ترین مفاهیم این رمان هستند و روایت را به سوی جدال خیر و شر و سرگردانی بشر در این جدال سوق می دهند. در مرحله بعد برای کشف لایه های معنایی پنهان و یافتن معانی ضمنی الطریق سه نشانه پیشین را به مرتبه دال فرو کاستیم و مجددا نشانه شناسی کردیم. تلاش برای یافتن مدلول های این سه دال ما را به مفاهیم متنوعی رساند که بارت آن را مفهوم اسطوره نامیده است. این مفاهیم دریچه های جدیدی از متن می گشایند و خواننده را به جهان های معنایی نهفته ای پیوند می دهند که در رویه روایت دیده نمی شوند.

میرال الطحاوی نویسنده مهاجر مصری در رمان هایش، با برگزیدن قهرمانان زن و شخصیت های متعدد زنان که همگی در یک وضعیت مشابه به سر می برند، به قصه پر رنج زنان سرزمینش که در سیطره سنت های گذشته گرفتار آمده اند، اهتمام ورزیده است. از این رو رمان های الطحاوی می تواند از منظر مضامین فمینیستی مورد بررسی قرار بگیرد تا درک درستی از آنان به مخاطب القا شود. سوال اینجاست که این نویسنده تا چه حد درون مایه آثارش را به زنان اختصاص داده و با توجه به سیطره میراث گذشته در رمان ها بیشتر به کدام طیف از طبقات زنان جامعه توجه نموده است. برای این مهم، پژوهش حاضر بر آن است که با روش توصیفی-تحلیلی و با تاکید بر نقد فمینیستی و در نظر گرفتن مضامینی همچون یاس و ناکامی زنان، فقر و محرومیت و عدم جایگاه اجتماعی، نقش جسم زن در شرایط وی و از سویی پدیده ازدواج و عشق ورزی در جامعه مردسالار و زن ستیز و در نهایت روحیه متمردانه زنان برای دستیابی به شرایط بهتر، به بررسی رمان های الخباء، باذنجانه الزرقاء و بروکلین هایتس بپردازد. نتایج پژوهش حاضر، نشانگر این است که الطحاوی عمدتا نگاهی خوش بینانه به زنان ندارد و همواره ناکامی و یاس زن را با نارضایتی از جسمش پیوند داده است. قهرمانان این رمان ها که اغلب نمودی از خود نویسنده هستند، در رویارویی با جامعه مردسالار، سرکشی و سنت شکنی را در پیش گرفته و خواهان توجه و برخورداری از حقوق و جایگاه اجتماعی شایسته در جامعه می باشند.

چیستی معنا و زیبایی از مقوله های چالش برانگیز پس از پیدایش شعر نو عربی است که بخش قابل توجهی از پژوهش های ادبی را به خود اختصاص داده است. در گستره شعر و نقد معاصر عربی، ادونیس یکی از نام آورترین شخصیت های ادبی معاصر عرب به شمار می آید که به نظریه پردازی در این زمینه پرداخته است. وی معنا و زیبایی را ضمن موضوعاتی چون مفهوم شعر، تعهد، پیچیدگی، سنت و نوآوری در نوشته های خود مطرح نموده است و در این راه معنا را با خاصیتی هرمنوتیکی و بر محور پویایی دنبال نموده است. این نوشتار در پی آن است تا چیستی معنا را از دیدگاه این شخصیت اثرگذار تحلیل نماید تا از این منظر بخشی از گفتمان حاکم بر چالش معنا در عرصه شعر نو عربی آشکار گردد. ادونیس در باب معنا و زیبایی و پیوند آن با تعهد بر فردیت شاعر تاکید دارد و ماهیت شعر در اندیشه او با نوعی ابهام و پیچیدگی همراه شده است و در نتیجه چیستی شعر و مفهوم آن در نگاه ادونیس بیشتر جنبه فلسفی به خود گرفته است. در این راه با به کارگیری رویکرد هرمنوتیک فلسفی مواردی چون تاریخمندی، اطلاق، پویایی و معناداری در اندیشه و شعر او حضور پویا دارند و عناصری چون وزن و قافیه و صور بیانی معیار کارآمدی برای تحلیل در اندیشه و شعر او نیستند. رویکرد هرمنوتیک فلسفی می تواند عیاری باشد برای سنجش زیبایی در معنا که از جمله مباحث مهم در بلاغت جدید است و از این منظر باید گفت زیبایی در اندیشه و شعر ادونیس را باید در معنا و هویت معنایی اشعار او جستجو نمود.

مدح یکی از مهم ترین درون مایه های شعری در ادبیات عربی است. فن پیامبرستایی که در ادب عربی به مدایح نبویه مشهور است، به خاطر مضامین والای اخلاقی ادبی که در مدح پیامبر مکرم اسلام (ص) دارد، از جایگاه والایی برخوردار است. این فن در دوره های مختلف شعر عربی وجود داشته اما در دوره مملوکی توانست به اوج ادبی-هنری خود برسد. این مقاله با تکیه بر شیوه وصفی تحلیلی تلاش دارد با واکاوی اسباب شکل گیری و شاعران برجسته، انواع زیرمجموعه این فن ممتاز ادبی و اسالیب آن را بررسی نماید. نتایج این پژوهش نشان می دهد که با توجه به معانی والا مدیح نبوی در دوره مملوکی جزء درخشان ترین فن شعری ادب عربی است. این مدایح ساختار معینی ندارند، اما قصاید طولانی آن شامل مقدمه ای غزلی، متن قصیده و خاتمه است، که به بیان حقیقت محمدیه، معجزات و صفات عالیه پیامبر و شفاعت و توسل به ایشان می پردازد. از مهم ترین عوامل شکوفایی فن پیامبرستایی در دوره مملوکی می توان به وقوع جنگ های صلیبی، نماد وحدت شدن پیامبر اسلام به عنوان الگویی شایسته پیروی برای مسلمانان، غیر عرب بودن شاهان ممالیک و عدم توجه آنان به مدایح عربی شاعران از آن ها، نیاز به این اشعار در مراسم های مولد نبوی، شیوع تصوف و عرفان، گسترش قلمرو جهان اسلام و اشتیاق مردم به زیارت اماکن مقدسه در حجاز اشاره کرد.