ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1399 | دوره:12 | شماره:2 |تعداد مقالات:9

نشانه شناسی شاخه گسترده و فراگیر و متشکل از مکاتب واگرا و هم گرا است که به تحلیل نشانه های تولید معنا می پردازد. از مهم ترین شاخه های نشانه شناسی، نشانه شناسی انتقادی است که بر پایه زبانشناسی نقش گرای هالیدی بناشده و بر بافت محیطی متن تاکید دارد. پژوهش حاضر می کوشد تا سروده «العشاء الاخیر» از امل دنقل را بر اساس اصول نشانه شناختی اجتماعی با بررسی الفاظ و تراکیب متنی و ویژگی های ساختاری متن و تحلیل بافت محیطی و بینامتنی متن بازخوانی کند. قصیده «العشاء الاخیر» حاصل سال های بعد از شکست 67 است که نابسامانی و تلخی های شکست و پیامدهای آن و انحرافات سلطه حاکم بر مصر و یا کشورهای عربی را به تصویر می کشد. شاعر در این چکامه با بازخوانی گذشته تاریخی و اسطوری و با محکوم کردن اوضاع کنونی، فریاد تغیر سر می دهد و با هدف القای در این قصیده نقاب گذشته را بر سر کشیده و شخصیت های تاریخی، دینی و اسطوری را به خدمت گرفته تا تصویری شفاف از اوضاع مصر و ایدیولوژی های خویش ترسیم کند. وی با استفاده از تکنیک های زبانی و قدرت تاثیر گذاری آن، نظام گفتمان انتقادی یکپارچه ای را در برابر سلطه استبداد خلق کرده است با پرداختن به برخی آفات اجتماعی چون فقر و واپسگرایی و نبودن فضای آزادی در فضای جامعه، بر نقش مهم روشن فکر در ایجاد تغییرات در ساختار جامعه تاکید می کند، شاعر برای این منظور براستراتژی بینامتنیت و ریشخند و ناسازواری تکیه کرده تا علاوه بر پویایی شعر خویش، به ایدیولوژی های گفتمان خویش یک نوع عینیت بخشد و همواره در گفتمانش در کنار بازتاب اوضاع نابسامان مصر و جامعه عرب به مشروعیت زدایی از سلطه حاکم می پردازد.

پژوهش حاضر تلاش دارد با تکیه بر اصول جامعه شناختی-معنایی گفتمان، محتوای رسانه ای عربی را مورد تحلیل قرار دهد. اهمیت این کار در تبیین و آشکارسازی تکنیک هایی است که خبرنگاران با استفاده از آنها جنگ رسانه ای را علیه گفتمان مخالف با استفاده از ترفندهای معنایی و مطبوعاتی به انجام می رسانند. از آنجا که ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای در خاورمیانه مطرح است، روزنامه الشرق الاوسط از کشوری با گفتمان مخالف یعنی عربستان سعودی انتخاب شد تا بتوان شکل های مختلف کاربرد ایدیولوژی را در زبان مطبوعاتی نشان داد. بدین منظور از الگوی تحلیل گفتمان انتقادی «تیو ون لیوون» که نمودهای متنی بازنمایی را در متون سیاسی به بحث می گذارد، استفاده و متون انتخابی از نظر کیفی مورد بررسی قرار گرفت. در دو شاخه اصلی این الگو یعنی ارجاع دهی و واگذاری نقش، مولفه های متعدد، دخالت ایدیولوژیک نویسندگان روزنامه الشرق الاوسط در ساخت های گفتمانی متن را به صراحت نشان می دهد. در این روزنامه، ایران به عنوان کنشگر فعال با عملکرد منفی با استراتژی های مختلف متنی و زبان شناختی مانند ارزش دهی منفی، هویت دهی، طبقه بندی، تفکیک، پیوند، تقابل و. . . بازنمایی شده است. استراتژی کلان متن که ساخت های گفتمانی بر اساس آن شکل گرفته اند، ترسیم نقش منفی و مداخله گر برای ایران به عنوان کنشگر تاثیرگذاری است که در تقابل با کنشگری مثبت عربستان قرار دارد. در موارد متعدد که بازنمایی های منفی علیه ایران انجام شده، نویسندگان به همان اندازه و بلکه بیشتر بازنمایی مثبت از عربستان انجام داده اند.

ژرار ژنت، نظریه پرداز ساختارگرای فرانسوی، جامع ترین بررسی را در باب مبحث زمان خصوصا ناهمخوانی میان زمان روایت و زمان داستان ارایه داده است. پژوهش حاضر سعی دارد داستان کوتاه «حریق ذلک الصیف» غاده السمان را بر مبنای ترتیب زمانی ژرار ژنت مورد بررسی قرار داده، و میزان به کارگیری تکنیک زمان پریشی در دو حالت گذشته نگر و آینده نگر را در این داستان ترسیم کند. فرضیه اصلی این پژوهش این است که داستان السمان، با تداخل زمان های سه گانه درگیر بوده، با توجه به گسست های متعدد زمانی در آن، قابلیت انطباق پذیری بر نظریه زمان روایی ژراژ ژنت را دارد. روش پژوهش تحلیلی-توصیفی و بر مبنای واکاوی حرکت زمان و آشفتگی های میان زمان داستان و متن استوار است. در پایان مشخص می شود نویسنده، با استفاده از تکنیک زمان پریشی در دو حالت گذشته نگر (درون داستانی، برون داستانی و مرکب) و آینده نگر (درون داستانی و برون داستانی)، نظام خطی داستان را در هم شکسته است. داستان السمان در لحظه ای از زمان حاضر آغاز می شود که درگیری های درونی و ذهنی شخصیت اصلی به شکل بسیار پررنگی به نمایش درآمده است. در این حالت، وی با نمایش دنیای درونی و آشفته شخصیت، مخاطب را برای بازخوانی یک داستان پرتحرک، پیچیده و گاه به شدت درگیرانه فرا می خواند. در این میان، زمان پریشی گذشته نگر درون داستانی را برای ترسیم خاطرات تلخ قهرمان داستان، در باب سقوط کرانه باختری به کار گرفته است، در حالی که زمان پریشی برون داستانی، برای نشان دادن غفلت جامعه عرب در برابر رنج آوارگی و تنهایی انسان فلسطینی است و زمان پریشی آینده نگر (درون داستانی و برون داستانی) نیز برای به تصویر کشیدن پیش بینی های قهرمان داستان، نسبت به آینده جوامع عربی به کار گرفته شده است. با این توضیح که چون داستان حاضر، بر بیان و نمایش خاطرات شخصیت اصلی (راوی) استوار است، استفاده از تکنیک گذشته نگر درونی بسیار پررنگ تر است.

تحلیل گفتمان به عنوان رویکردی نوین و میان رشته ای، کوشیده است به متن با دیدی فرای کلمه، جمله و متن بنگرد و بافت را نیز در شناخت فرایند معناسازی و معناشناسی تبیین نماید؛ با این هدف که ساختارهای قدرت، سلطه و نابرابری های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی حاصل از آن را از طریق بلاغت، نحو، کاربردشناسی زبان و بینامتنی از دریچه ای انتقادی مورد مداقه قرار دهد. نگارندگان در این جستار برآنند که نامه دهم نهج البلاغه به معاویه را که خطاب به معاویه است بر مبنای الگوی گفتمان انتقادی فرکلاف مورد بررسی قرار دهند. آنچه در این نامه رخ می‫ دهد، تراوش همان انگیزه هایی است که اسلام و جاهلیت را از نخستین پیکار تا جنگ صفین درگیر خود نموده است. نگاه انتقادی نشان می دهد که این اختلافات ایدیولوژیک چگونه گاه در استعاره و جمله و دیگر بار در ضمیر و موسیقی رخ نموده است. باری، انگیزه علی بن ابی طالب (ع) در نامه دهم نهج البلاغه، به عنوان حاکم شرعی و مشروع جهان اسلام آن است که چگونگی سلطه و نابرابری در ساختار قبیله گرایی بنی امیه را درهم بشکند چرا که در چنین امتدادی مسلمانان در ورطه خواهند افتاد. ‬

سه گانه الجزایر (شامل سه رمان الدار الکبیره، الحریق و النول) اثر محمد دیب، نویسنده مشهور الجزایری، یکی از شاخص ترین آثار ادبیات معاصر الجزایر است که تصویری عینی و متکثر از وضعیت این کشور در سال های منتهی به استقلال ارایه داده است. محمد دیب در هر یک از این سه رمان بر یکی از ابعاد زندگی مردم الجزایر انگشت نهاده و پیامدهای استعمار را به ترتیب در زندگی روزمره شهری، روستایی و بخش صنعت به تصویر کشیده است. پژوهش پیش رو، برمبنای مفروضات و محورهای اصلی نظریه و نقد پسااستعماری، مهم ترین سازمایه های پسااستعماری این سه رمان را استخراج و واکاوی کرده و درصدد پاسخ به این پرسش برآمده که مولفه های پسااستعماری در این سه رمان چگونه و با چه سازوکارهای ادبی تبلور یافته است. این سازمایه ها عبارت اند از: گسست روایت و تاثیر آن بر بازنمایی فضای استعماری و پسااستعماری، تقویت رابطه ارباب/برده در سایه استعمار فرانسه، ترسیم پیامدهای سیاست های دوگانه استعماری بر جامعه الجزایری، مقاومت و نژادپرستی درونی شده. دستاورد اصلی این پژوهش این است که رمان های سه گانه مزبور با روایتی گسسته و منقطع و با ارایه تصویری عینی از بخش های مختلف جامعه الجزایر در آخرین سال های حضور فرانسه در این کشور، رسالت پوشالی استعمار مبنی بر اهدای تمدن و نوزایی به الجزایر را به چالش گرفته، و ماهیت حقیقی استعمار را برای خوانندگان فاش کرده است.

گفتمان متون ادبی از منظرهای مختلفی قابل بررسی است و سطوح گوناگون آن در ابعاد کلان و خرد مورد ارزیابی قرار می گیرد. تحلیل گفتمان امکان دستیابی به برداشتی عمیق از متن را فراهم می آورد. این شاخه از تحلیل می تواند جایگاه ویژه ای در برجسته سازی و حاشیه رانی های گفتمان شاعران داشته باشد و تعاملات زبانی آن ها را با ساختارهای ایدیولوژیک کشف نماید. ازجمله پدیده های ادبی زبان عربی که بر پایه برجسته سازی و حاشیه رانی بنا شده است، نقایض جریر و اخطل است. این دو شاعر در بیشتر نقایضشان با استفاده از ابزارهای گفتمانی خاص، در پی برجسته سازی هویت خود و حاشیه رانی هویت رقیب هستند. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است تا با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به مربع ایدیولوژیک ون دایک، سطوح گفتمانی نقیضه «انعق بضانک یا جریر» از اخطل و «قبح الإله وجوه تغلب» از جریر بررسی شود. ون دایک در الگوی پیشنهادی اش به مطالعه استراتژی های متن و گفتار می پردازد و رابطه آن ها را با بافتار اجتماعی و سیاسی مورد مطالعه قرار می دهد. برداشت نهایی نشان می دهد که برجسته سازی نکات منفی دیگری در هر دو نقیضه از بسامد بسیار بالایی (66% اخطل و 71% جریر) برخوردار است، با این تفاوت که جریر به نسبت اخطل در استفاده از سطوح گفتمانی معنی، ساخت های صوری، دستور زبان و صورت های گفتمان، موفق تر عمل کرده است.

تناص یا بینامتنی یکی از اصطلاحات مطرح در حوزه پژوهش ها و مطالعات زبان و ادبیات است. طبق این نظریه، هیچ متنی مستقل نیست و هر متن، ترکیبی است از متون گوناگون که آگاهانه یا ناخودآگاه از سرچشمه های ادبی و فکری یکدیگر بهره جسته اند. در این میان قرآن کریم ارزشمندترین و تاثیرگذارترین اثری است که شاعران و ادیبان در آثار خود از آن استفاده نموده اند. إبن عرندس حلی از شاعران و ادیبان قرن نهم هجری قمری است. وی دلباخته و شیفته کلام الهی و خاندان وحی بوده و اشعارش پر است از آیات و مضامین قرآنی و مفاهیم والای آن، به خصوص قصیده «راییه» معروفش که در رثای اباعبدالله الحسین می باشد. در این مقاله سعی شده است بینامتنی موجود در «راییه» این شاعر با قرآن کریم در دو جنبه بینامتنی-واژگانی (لفظی) و شخصیتی (فراخوانی شخصیت های قرآنی)-مورد توجه قرار گیرد. در پژوهش حاضر پس از ارایه مباحث نظری، عملیات بینامتنی این قصیده با کلام وحی تحلیل و بررسی شده است. یافته های این پژوهش حکایت از آن دارد که شکل عملیات بینامتنی از نوع بینامتنیت مستقیم و آشکار و روابط میان آن بیشتر به صورت نفی جزیی (اجترار) و در اندک مواردی نفی متوازی (امتصاص) و نفی کلی (حوار) بوده است.

معناشناسی درزمانی به بررسی تغییر و تحولات واژگان در طی زمان می پردازد. یافتن تغییر و تحولات واژگان قرآنی در دوران پیشاقرآنی و پساقرآنی، قرآن پژوهان را در بازخوانی معنای اساسی و نسبی یاری می کند. یکی از واژگان محوری قرآن کریم «یقین» است که در دایره معنایی خدا، انسان و جهان غیب و شهود مطرح است. این مقاله درصدد است تغییرات یقین را از زبان های سامی قدیم تا پایان عصر عباسی پی جویی کند تا به معنای دقیق آن در نظام معنایی قرآن کریم دست یابد. نویسندگان در این مقاله به این نتیجه رسیده اند که یقین واژه ای دخیل است که با میانجی آرامی از زبان یونانی به زبان های سامی وارد شده است. این واژه در فرهنگ زبان های سامی کاربردی وسیع داشته و بعد از ورود به زبان عربی از یک سو تخصیص معنایی و از سوی دیگر توسعه معنایی پیدا کرده است، سپس با ورود به متن قرآن صبغه دینی یافته و به ابعاد فکری و عقیدتی انسان وارد شده است.

در این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی مبتنی بر مطالعه کتابخانه ای انجام گرفته است، در پی آنیم تا موارد تشابه یا تفاوت دو شاعر شهیر مدیحه گو در ادب فارسی و عربی یعنی انوری و متنبی را در زمینه مدح و اغراض آن بکاویم تا ضمن تحلیل گونه ها و دسته بندی های اغراض مدح، زبان و بلاغت این دو شاعر را نیز بنا به روش تطبیقی بسنجیم. در شعر انوری تاکید بر جلد اول قصاید و در شعر متنبی تاکید بر قصایدی است که در مدح سیف الدوله سروده شده است. پس از بررسی دریافتیم که ویژگی هایی همچون طلب دهش، کیاست، دلاوری و بخشندگی از وجوه تشابه و مواردی همچون انجام اعمال صالحه، دادگری، حب ذات، فروتنی، حکمت ورزی و ستایش کوشک ممدوح از موارد تفاوت دو شاعر است. یکی از وجوه تفاوت عمده هر دو شاعر در این است که متنبی از بلندهمتی و مناعت طبع بالاتری برخوردار است و در قسمت اعظم مدایح خود، به خودستایی پرداخته است. تحلیل این مشترکات و افتراقات از اهداف این پژوهش تطبیقی است که چارچوب نظری آن بر مکتب امریکایی ادبیات تطبیقی استوار است.