مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1388 | دوره:1 | شماره:1 (پیاپی 1) |تعداد مقالات:11

ارتباط بین مراکز مهم استقراری در فلات مرکزی ایران و به خصوص در مکان های کویری بدون داشتن سیستم ارتباطی مطمئن امکان پذیر نبوده است. در این بین، طراحی شبکه های ارتباطی از طریق ساخت جاده هایی قابل اطمینان، با اقامتگاه های بین راهی در مناطق کویری که عمدتا فاقد منابع آبی مطمئن سطحی و زیرزمینی هستند نیاز به تدابیری خاص دارد. ایرانیان با شناخت منابع آبی پایدار و ابداع تکنیک های پیشرفته تامین، انتقال و ذخیره آب و نیز از طریق ساخت تاسیسات امن بین راهی، به بهترین شکل ممکن زیر ساخت های لازم را برای دسترسی آسان تجاری، سیاسی و اقتصادی بین مراکز مهم حکومتی و تجاری با یکدیگر فراهم نموده اند. ساخت کاروانسراها و شبکه های گسترده جاده ای در مراکز خشک و بدون آب کویر مرکزی ایران با ابداع قنات و طراحی شبکه های انتقال آب به وسیله حفر یا احداث کانال در دل سنگ یا با لوله های سفالین (تنبوشه)، ساخت فضاهای ذخیره آب از قبیل آب انبار یا استخر امکان پذیر شده است. مقاله حاضر در جهت دستیابی به پاسخ پرسشی است بنیادی در زمینه چگونگی طراحی (مهندسی) شبکه های تامین آب در کاروانسراهای کویری. از این رو با مطالعه متون و بررسی میدانی به صورت موردی، منطقه نائین و در واقع کاروانسراهای نوگنبد در 24 کیلومتری شرق نایین بر سر راه نائین-یزد، به عنوان موضوع تحقیق انتخاب گردید.در این منطقه حداقل از قرن هفتم ه.ق. ضمن شناسایی منابع مطمئن آبی در روستای ارکان در فاصله 15 کیلومتری کاروانسرای نوگنبد در کنار جاده اصلی اصفهان به یزد، شبکه انتقال آب پیشرفته ای با تنبوشه های سفالی، طراحی و اجرا شده که آب دریافتی پس از انتقال به نوگنبد از طریق آب انباری با حجم ذخیره مطمئن به مصرف کاروانیانی می رسید که به صورت شبانه روز در بین مراکز مهم استقراری مرکز ایران (اصفهان و کاشان) با شرق و جنوب شرق آن (همچون یزد و کرمان) در تردد بوده اند.

دشت حاصلخیز توس، واقع در میان دو رشته کوه هزار مسجد و بینالود به لحاظ دارا بودن شرایط زیست محیطی در طول هزاران سال اقوام مختلف را به سوی خود جذب کرده و از کهن ترین ایام، بستر مناسبی را برای زیستن و تداوم حیات انسان فراهم آورده است. کشف دست افزارهای سنگی در میانه دشت و کناره های کشف رود متعلق به دوران پارینه سنگی زیرین، وجود غارهای باستانی و تراکم و تعدد زیستگاه های پیش از تاریخ، تاریخی و دوران اسلامی و عصر حاضر، شواهدی ارزشمند در این زمینه هستند.در حوالی این زیستگاه ها نگاره های صخره ای متعددی بر جای مانده که می توان آنها را گوشه ای از آثار هنری و یادمانهای مردمان ساکن در این زیستگاهها قلمداد نمود. این نقوش صخره ای در حاشیه های دشت توس پراکنده اند و موضوعات مختلف از قبیل صحنه های شکار، ابزار اولیه، نقوش مسبک انسان برهنه، گاومیش کوهان دار، نقوش و علائم نمادین، نقش انسان در حال نزاع و شکار و انجام مراسم، بزهای کوهی به همراه علامتهای نمادین از قبیل گردونه خورشید در آن ها عرضه شده اند.با توجه به قراین و شواهد موجود می توان این نگاره ها را به دوران پیش از تاریخ و تاریخی منسوب نمود که در ادوار بعد نیز ایجاد آنها تداوم داشته است.

تپه سبز به فاصله 6 کیلومتری شمال بهبهان و در 100 متری شرق جاده جاده آسفالته ای که بهبهان را به کارخانه سیمان و تاسیسات سدسازی سازمان آب و برق وصل می کند، قرار گرفته است. این تپه در موقعیت 50 درجه و 7 دقیقه و 38 ثانیه طول جغرافیایی و 30 درجه و 35 دقیقه و 12 ثانیه عرض جغرافیایی قرار دارد. ارتفاع بالاترین نقطه تپه نسبت به اراضی پست اطراف تقریبا 50-35 متر است و بر فراز آن می توان بر تمام دشت باستانی ارجان احاطه داشت. علت نام گذاری این تپه باستانی به علت فعالیت های کشاورزی بر روی این تپه می باشد و این فعالیتها در طی فصولی از سال، سیمایی سبز ولی تا حدودی مخرب به این تپه بخشیده است. دلیل انتخاب این بررسی، دستیابی به نتایج آماری از حجم اطلاعاتی بود که حاصل یک نمونه برداری و بررسی روشمند می شد. در این بررسی، تعداد 3252 قطعه سفال از سطح تپه جمع آوری شد. بر اساس مقایساتی که انجام شد جایگاه تپه سبز را می توان همزمان با چغابنوت، تل نخودی، چغامیش، جوی و شوش دانست. تاریخ پیشنهادی برای تپه سبز مربوط به دوره سوزیانای میانه است.

از جمله شواهد موجود برای بررسی فرآیندهای تکنولوژیک در دورانهای پیش از تاریخ، سفال است که به فراوانی از بقایای باستانی، کشف و ضبط می شود. سفال به عنوان کهن ترین صنعت مردمان ساکن در فلات ایران، جایگاه ویژه ای در مطالعات باستان شناختی دارد. اما بیشتر مطالعات انجام شده بر اساس توصیف ظاهری و الگوهای هنری انجام شده است چرا که در چند دهه گذشته، ابزارها و فنون پیشرفته مطالعاتی در دسترس باستان شناسان نبوده است اما در حال حاضر در اثر پیشرفت های فن آوری مداوم در تمام عرصه ها این مکان برای باستان شناسان فراهم شده است تا بتوانند داده های مادی خود از جمله مجموعه سفالها را با استفاده از این ابزارها و فنون هر چه دقیق تر مورد مطالعه قرار دهند. در این طرح پژوهشی، تعداد 30 نمونه از سفالهای هنگون معروف به افق چشمه علی از دو محوطه باستانی مرتبط با این افق سفالی (اسماعیل آباد و طبقات فوقانی تپه زاغه دشت قزوین) با استفاده از تحلیل آزمایشگاهی XRD (تفرق پرتو مجهول) و XRF (فلورسانس پرتو مجهول) مورد مطالعه قرار گرفته اند. افزون بر این در ارتباط با آزمایش های انجام شده، وضعیت فیزیکی نمونه ها نیز مطالعه شده است. مقایسه نتایج تحلیل های آزمایشگاهی نمونه ها از دو محوطه وجوه افتراق و اشتراک آنها را نشان داده و در نهایت توانایی های فنی سفالگران هزاره پنجم ق.م. را در منطقه شمال مرکزی ایران آشکار کرده است.

مطالعه و درک ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع عصر آهن، یکی از جنبه های مهم مطالعات باستان شناسی این دوره به شمار می رود. تاکنون پژوهشهای باستان شناختی عصر آهن ایران تا حد زیادی به مطالعه و مقایسه گونه شناختی یافته های حاصل از کاوش در گورستان های این دوره پرداخته و کمتر توجهی به مطالعه و بازسازی جنبه های گوناگون ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع این دوره شده است. آگاهیهای باستان شناختی ما از عصرآهن ایران تا حد زیادی بر پایه کاوش در گورستانهای این دوره استوار است و در این میان، توجه چندانی به داده های ارزشمند محوطه های استقراری نشده است. بیشتر پژوشگران تا به امروز مردمان عصر آهن ایران را جوامعی فاقد ساختارها و نهادهای سازمان یافته اداری و سیاسی تلقی نموده و صرف شمار اندک محوطه های استقراری مردمان این دوره را دامدارانی کوچرو معرفی نموده اند. مطالعه، تفسیر و تحلیل یافته های حاصل از کاوش در محوطه های استقراری این دوره در مرکز فلات ایران، افقی نوین درباره حضور نهادهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و وجود سازمان یافتگی هایی را در این میان بر ما آشکار ساخته است. کشف چند قطعه سفال خاکستری با نقش مهر استوانه ای در کنار شواهدی چون مهرها، توکن های گچی، خمره های بزرگ سفالی و بقایای پلمپ در خمره در میان انباری و فضاهایی با کاربری ویژه در محوطه های بزرگ و مهم استقراری عصر آهن، شواهدی از سازمان یافتگی های اقتصادی-اجتماعی به ویژه در ارتباط با امور کشاورزی و فعالیت های مربوط به آن در اختیار قرار می دهد.

طبق بررسی های پیمایشی، بررسی تصاویر هوایی و ماهواره ای و کاوش های باستان شناختی که در چند سال اخیر در دشت مغان انجام شده، نویسنده مقاله می کوشد تا آن بخش از یافته های پروژه باستان شناسی دشت مغان را که نمایشگر فعالیت های عمرانی و وسیع ساسانیان است، ارائه دهد. علاوه بر این با پیگردی آثار در نواحی همجوار همچون دشت میل در شمال رود ارس و نیز در بخش شرقی دشت مغان که امروزه در جمهوری آذربایجان واقع شده اند، شرایط باستان شناختی این نواحی را در دوره ساسانی مورد مطالعه قرار می دهد. فعالیت های وسیع عمرانی به ویژه احداث کانال های آبرسانی و برپایی شهرهای متعدد در دوره ساسانی در مناطقی چون خوزستان و بین النهرین، پیش از این با بررسی های باستان شناختی آشکار شده است. دشت مغان، یکی دیگر از مناطقی است که هر نمونه دیگری از الگوهای عمرانی ساسانیان را، این بار در یک منطقه مرزی آن دولت، به نمایش می گذارد.

ترکیب مدرک باستان شناختی از جمله مفاهیمی است که تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است. باستان شناسان مکاتب فکری گوناگون، به روش های متفاوت، این مفهوم را به مثابه یک مدل و ابزار زبانی برای ارائه شواهد باستان شناختی مورد استفاده قرار می دهند. این گوناگونی ها منجر به شکل گیری دو مدل مختلف به نام مدل بافتی و مدل فیزیکی شده است که هر کدام، از مبانی نظری و استدلال های متافیزیکی ویژه ای برخوردارند.

طی این بررسی، در مجموع 29 محوطه دارای آثار اشکانی شناسایی شد. با تحلیل داده های جمع آوری شده، الگوهای استقراری محوطه ها بر اساس شاخصهای محیطی شامل ارتفاع، درجه شیب، منابع آب، پوسته زمین، پوشش گیاهی، قابلیت های کاربری اراضی و مشخصات محوطه ها شامل وسعت، دوره بندی (گاهنگاری)، پراکندگی و تراکم آنها با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و روش آماری تحلیل خوشه ای در پنج خوشه الف، ب، ج، د و ه تعیین گردید. بر اساس داده های محیطی، تغییر شیب در دامنه ها از راس به دشتهای اطراف بوده و تراکم رسوبات فرسایشی از کوههای مجاور و همچنین نفوذ شبکه های فصلی اطراف، در شمال غرب منطقه و همچنین دره های پایین، سبب گسترش سکونتگاه های دائم انسانی و مزارع شده است. از سوی دیگر، افزایش استقراری موجود در مراتع با ارتفاع نسبتا بالا از سطح دریا و نامناسب برای کشاورزی، وسعت زیاد محوطه ها و سطحی بودن آثار قرار گرفته بر روی بستر طبیعی، بیانگر رشد فزاینده جمعیت کوچ رو در این منطقه نسبت به سکونتگاه های دائمی است.

چهارتاقی نویافته میل میله گه یکی از آتشکده های دوره ساسانی است که همانند بسیاری از آتشکده های آن زمان با مصالح لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. این چهار تاقی که هسته اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است، متشکل از چهار جرز سنگی در ابعاد مختلف می باشد که پیرامون آن را راهرو طوافی احاطه کرده است. در داخل این آتشکده، سکویی جهت قرار گرفتن آتشدان (آدوشت) و تعدادی پایه گچی و سنگی قرار دارد که در نوع خود منحصر به فرد است. بررسی این عناصر، مطالعه معماری مذهبی دوره ساسانی به ویژه آتشکده های ایرانی را وارد دیدگاه جدیدی می کند. مطالعه این آتشکده و آتشکده شیان به دلیل دارا بودن ارزش های معماری و عناصر به کار رفته در داخل آن می تواند به بسیاری از ابهامات و خلاهای موجود درباره معماری مذهبی دوره ساسانی به ویژه مراسم نیایش آتش پاسخ دهد.در متون پهلوی اشارات مکرری به آتش مقدس شده که این امر می تواند نقش مهم عبادتگاه های زرتشتی را در معماری ساسانی نشان دهد. اما متاسفانه آگاهی های ما از آتشکده های ساسانی به ویژه چهار تاقی ها، بیشتر از نظر سبک معماری بوده و در مورد اهمیت و جایگاه این بناها، مرتبه آتش آنها، تولیت و انتساب روحانیون، نحوه درآمد و هزینه های این عبادتگاه ها کمتر بحث شده است. در این مقاله، نگارنده بر آن است ضمن معرفی چهارتاقی نویافته میل میله گه، نکاتی نیز درباره موارد فوق ارائه نماید.

شکاف موضوعی (Dichotomy) از جمله معضلات جدی در مطالعات باستان شناختی است؛ معضلی که بیش و کم، همه رشته ها و دانشهای انسانی و اجتماعی و تاریخی و حتی برخی از دانشهای طبیعی نیز با آن رویارویند. لیکن این معضل در باستان شناسی، به ویژه باستان شناسی پیش از تاریخ، دشواریهای عملی و ناکامیهای معرفتی دیگری را نیز در پی داشته است. آنچه اصطلاحا شواهد باستان شناختی اطلاق شده، یکسر صامت اند و مخدوش و شقه شده که می باید باستان شناسانه، ساماندهی، مفصل بندی، پیکربندی، ترمیم، توصیف، تحلیل، تقریر، تفسیر، معناکاوی، بازنمایی، بازسازی و یا بازآفرینی مفهومی و ذهنی و مجازی شوند تا بتوان از پیکر مادی آنها نوعی آگاهی و معرفت باستان شناختی با همه محدودیت ها و نارسائی هایش برکشید. معرفتی که چندان بی ربط و فارغ از انطباق نسبی با رخدادهای گذشته نباشد. نوستار حاضر با دامن زدن به مساله مهم و کلیدی سبک و نماد، سعی می ورزد امکان یا عدم امکان دستیابی به چنین هدف و مقصدی را در پژوهشهای باستان شناسی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد.بقایای باستان شناختی، هنگامی که در چارچوب روش شناسی اصولی و متناسب با نوع موضوعات مورد مطالعه، تحلیل و معناکاوی و تفسیر بشوند این امکان وجود دارد که بتوان به وساطت آنها پلی به سوی سامانه های ادراکی و کنشهای ذهنی و رفتارهای مفقود و متروک جامعه ها و جمعیت های گذشته زد. به همین دلیل نیز در نوشتار حاضر، سبک و نماد را همچون پلی میان شواهد یا داده های مشهود باستان شناختی و ادراکات رفتارهای منجمد گذشته به عنوان موضوع محوری بحث برگزیده ایم.

این مقاله تلاش خواهد کرد تا با کنار هم قرار دادن و مقایسه داده های مکتوب و باستان شناختی نشان دهد که به چه دلیل، بر خلاف نظر تعدادی از محققین و باستان شناسان، نمی توان منطقه کرمان را گزینه مناسبی برای موقعیت جای نام شیماشکی در دوره ایلام کهن دانست. در این مقاله بر نتایج هر دو دسته داده های مکتوب و باستان شناختی استناد و از آنها در ساختن تصویری منسجم از وضعیت جغرافیای تاریخی منطقه، استفاده خواهد شد. در انتها نیز سعی بر آن است تا پیشنهادی درباره موقعیت جای نام شیماشکی ارائه شود.