مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1392 | دوره:5 | شماره:2 (پیاپی 8) |تعداد مقالات:10

در این پژوهش، نوع معماری بیت هیلانی در استقرارگاه های شرق باستان، مستندسازی گشته است؛ موضوعی که درباره شیوه خاصی از اجرای یک بناست و از هزاره دوم پیش از میلاد شناخته شده است. شناخت بیت هیلانی، شاخصه های این نوع بنا، ریشه یابی استفاده و چگونگی گسترش آن در نواحی دوردست، مهم ترین پرسش های این پژوهش می باشد. مهم ترین هدف این پژوهش ارائه ویژگی های این نوع معماری و تزئینات وابسته به آن در شرق باستان است.در این مقاله سعی شده است با معرفی معماری بیت هیلانی، به بازسازی فضای معماری دینی و بررسی تاثیر سیاست و اقتصاد در آن و همچنین نقش فرهنگ آناتولی در گسترش این فرهنگ و تاثیر آن بر سایر فرهنگ های هم جوار و معرفی آن به عنوان یکی از شاخصه های مهم فرهنگی این زمان، پرداخته شود. در یک نگاه کلی، این مقاله قصد دارد با بررسی یکی از شاخصه های فرهنگی در دوران باستان به بازسازی و معرفی آن بپردازد و تاثیر و تاثر آن را در دیگر فرهنگ ها بررسی نماید.

نیمه غربی استان چهارمحال و بختیاری (شهرستان اردل)، به سبب دارا بودن کوه های مرتفع، دره های عمیق و دشت های میانکوهی کوچک و قرارگیری در مسیر کوچ عشایر، از گذشته های دور تاکنون مورد توجه انسان بوده است. نظر به اهمیت ارتباطی این بخش از استان و نقشی که جوامع کوچ رو در تبادل فرهنگی بین مناطق کوهستانی چهارمحال و بختیاری و مناطق پست دشت خوزستان و مناطق جلگه ای فارس در طول تاریخ ایفا می کرده اند، و با توجه به نوع معیشتی که هم اکنون نیز در منطقه حاکم است، شناخت ویژگی های دوران روستانشینی نوسنگی و مس و سنگ، شناخت الگوی استقرار، تاثیر محیط بر چگونگی شکل گیری و پراکندگی محوطه های آن و شناخت نوع استقرار کوچ نشینی یا یکجانشینی آن ضروری است. این مقاله بر آن است تا عوامل زیست ـ محیطی و نقش آن در شکل دهی فضای زیستگاه های انسانی در دوره های نوسنگی و مس و سنگ در شهرستان اردل را بررسی نماید. برای بررسی تاثیر عوامل محیطی بر استقراهای نوسنگی و مس و سنگ، آن ها با توجه به عواملی چون ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب، جهت شیب، فاصله از رودخانه، فاصله از مسیرهای ارتباطی، ساختار زمین و گسل های موجود در منطقه با استفاده از روش های آماری (درصدگیری) ارزیابی شدند. برای یافتن ارتباط هر محوطه با هر عارضه طبیعی، آنها بر اساس نقشه پایه آن عارضه، به چندین طبقه تقسیم شده و میزان همبستگی محوطه ها با هر طبقه به دست آمد. در مجموع دو نوع الگوی استقرار شناسایی شده است؛ یکجانشین و کوچ نشین. نوع غالب استقرارهای این منطقه را محوطه های کوچ نشینی تشکیل می دهند.

سازماندهی تولید دست ابزارهای سنگی یکی از مهم ترین جنبه های مطالعاتی مصنوعات سنگی است. فرایند کاهشی تولید مصنوعات مشخص می سازد که چگونه مواد اولیه از خلال مراحل کاهشی آماده سازی و منتقل شده اند. این مراحل را می توان بر اساس بقایایی که از هریک از آنها باقی مانده است، ردیابی نمود. چنین مطالعاتی در توضیح تفاوت های میان مجموعه مصنوعات سنگی متعلق به یک دوران در یک منطقه و تنوع آنها در دوره های گوناگون اهمیت دارند. مدل های توالی ویژگی های خاصی دارند که آن ها را از سایر ساختارهای باستان شناختی متمایز می کند. در این مقاله توالی کاهشی در مجموعه مصنوعات سنگی دوران فراپارینه سنگی و نوسنگی در دشت ایذه، در شمال غرب استان خوزستان مورد مطالعه قرار گرفته است. عوامل تعیین کننده در سازماندهی تولید مجموعه مصنوعات سنگی شامل در دسترس بودن ماده خام، الگوهای استقراری و خط سیر تولید در محوطه های این ناحیه مطالعه شده است. تنها محوطه دوران نوسنگی منطقه، تپه امامزاده محمود، نشان می دهد که تغییر عمده ای در خط سیر تولید ریزتیغه ها از دوران فراپارینه سنگی به نوسنگی رخ داده است و حداقل مکان ایستگاه های کاهشی که در دوران فراپارینه سنگی کاملا مجزا نشده بود، به صورت کارگاه تولیدی ریزتیغه ها در نوسنگی نسبتا تفکیک شده است.

سیستان یکی از مناطق بسیار مهم دوره اشکانی در باستان شناسی ایران به شمار می رود. این منطقه در تاریخ سیاسی و فرهنگی دوره مذکور به لحاظ حاکمیت یونانی های باختر، ورود سکاها، حضور خاندان پرقدرت سورن پهلو و محل وقوع داستان های حماسی و پهلوانی ایران از شهرت خاصی برخوردار است. شرایط زیست محیطی مطلوب سیستان در دوره اشکانی سبب گردید که در این منطقه شهرها و استقرارهای فراوانی به وجود آید. چنان که از مجموع 1662 محوطه شناسایی شده در منطقه، 392 مکان به دوره اشکانی تعلق دارند که در نیمه شمالی و نیز جنوبی آن که هم اکنون بیابان است، پراکنده شده اند. در هر یک از دو ناحیه مزبور محوطه های وسیعی شناسایی شدند که بر اساس رتبه بندی می توان آنها را به عنوان مکان های مرکزی سیستان در دوره اشکانی به حساب آورد. آثار و شواهد باستان شناسی نشان می دهد که سیستان در دوره اشکانی سرزمینی بسیار آباد، پرجمعیت و دارای منابع آبی فراوانی بوده است که بر این اساس، در بخش های شمالی و جنوبی آن شهرها و روستاهای بی شماری ساخته شده است. این رخداد بنا به شرایط زیست ـ محیطی مناسب (آب فراوان، خاک خوب، هوای معتدل، مرتع، صید و شکار و تجارت) که در این ایام در سیستان جریان داشت، میسر گردید.

به رغم وسعت چشمگیر سیستان و شرایط تمدن ساز دلتای هیرمند، اطلاعات اندکی از تمدن های کهن این سرزمین در دست است. اگرچه محوطه های غنی و کم نظیر شهر سوخته، دهانه غلامان و کوه خواجه هریک اطلاعات ارزشمندی از پیش از تاریخ و دوران تاریخی ایران را در اختیار می گذارند، تاکنون محوطه ای که بتوان از آن در مطالعات باستان شناسانه دوران اسلامی سیستان بهره گرفت، شناسایی و معرفی نشده است. به این دلیل، در پژوهش حاضر سعی شده است تا ضمن مطالعه توزیع فضایی و گاه نگاری محوطه های اسلامی دشت سیستان، شهرهای شاخص دوران اسلامی این دشت معرفی و اطلاعات ارزشمندی از توزیع مکانی محوطه های اسلامی این ناحیه حاصل شود و نیز ارتباطات فضایی و کنش و برهمکنش درون و برون منطقه ای آنها تحلیل گردد. بدین منظور، تمامی اطلاعات مربوط به شهرهای دوران اسلامی سیستان از لابه لای اسناد، منابع و متون تاریخی استخراج و با به کارگیری آنها در تفسیر داده ها و اطلاعات باستان شناختی (رهیافت تاریخی)، نسبت به بازشناسی و تعیین محل آنها اقدام گردیده است. همچنین با بهره گیری از تحلیل GIS محوطه های اسلامی، به بررسی تاثیر منابع زیست ـ محیطی در چیدمان این محوطه ها پرداخته شده است. نتایج مطالعات حاضر روشن ساخت که در دوران اسلامی به ترتیب شهرهای: «زرنگ» (زرنج)، «شهر سیستان»، «شهر نو سیستان»، «جلال آباد»، «کندرک»، «سه کوهه» و «شهر ناصری» به مرکزیت سیستان انتخاب شده اند.

سکه و روند ضرب آن، به عنوان یکی از شاخص های تمدن به حساب می آید که در ادوار تاریخی دچار تغییر و تحول می شوند. شدت ضعف و قوت حکومت ها در روند آنها تاثیری به سزای داشته است؛ به طوری که در یک زمان در نهایت زیبایی و کیفیت ظاهر می شوند و در زمان دیگر رو به افول می روند. بررسی تغییر و تحول روند ضرب سکه هریک از دوره های تاریخی، مسائل متعدد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی نظامی را دربر می گیرد، از این رو سعی شده است ضمن بررسی روند ضرب سکه در حکومت یونانی و باختر، ابعاد مختلف تغییر و تحول آن بر اساس نظریه ظهور و سقوط تمدن با رویکرد و الگوی نظری ابن خلدون و توین بی بررسی شود تا برخی از پیچیدگی ها و ابهامات تاریخی موجود در این دوره برطرف گردد.

منطقه کوهستانی کهگیلویه و بویراحمد به دلیل موقعیت قرارگیری اش در حدفاصل خوزستان، فارس و اصفهان اهمیت فراوانی در باستان شناسی به خصوص باستان شناسی کوچ نشینی دارد. به دلیل آب و هوای مناسب و چراگاهای حاصلخیز این منطقه، از دیرباز اجتماعات کوچ رو در آن ساکن شده اند. در بررسی های باستان شناختی انجام گرفته در این منطقه در سال های اخیر، محوطه های استقراری متعددی که به صورت موقت (فصلی) مورد استفاده این جوامع کوچ رو قرار گرفته است، شناسایی شده اند که یکی از مهم ترین آنها، محوطه کمبوس بناری در بخش چرام استان کهگیلویه و بویراحمد است که در راستای تعیین عرصه و حریم این محوطه در سال 1388 به طور دقیق مورد بررسی نگارندگان قرار گرفته است. در مقاله حاضر به نتایج بررسی این محوطه از دیدگاه باستان شناسی و قوم باستان شناسی پرداخته شده است. نکته جالب توجه در محوطه کمبوس بناری و در محوطه های هم دوره با آن، استفاده از سفال معروف به سفال منقوش دوره اسلامی است.

یکی از مسائل مهم در زمینه بررسی و حفاظت آثار چرمی، مطالعه ساختاری در جهت شناسایی فرآیند تولید و مواد مورد استفاده در ساخت اثر است. در این راستا، یک مشک چرمی تاریخی منسوب به دوره سلجوقی و مکشوفه از قلعه کوه قاین مورد مطالعه قرار گرفت. به منظور شناسایی نوع پوست، آرایش فولیکل های مو و مقطع عرضی چرم با استفاده از SEM، بررسی شد. از آزمون های شیمی تر برای ارزیابی حضور تانن های گیاهی، سولفات و کاتیون آلومینیوم و آهن استفاده شد. همچنین ترکیبات معدنی چرم با آنالیز SEM-EDS بررسی شد. علاوه بر این، از ATR-FTIR برای بررسی ویژگی های لایه گرین، کوریوم و تانن های استخراجی چرم و نیز چربی آزاد موجود در ساختار و مواد متداول در روغن دهی بهره گرفته شد. نتایج، گویای استفاده از پوست بز موزدایی شده با آهک، برای ساخت چرم است؛ که با استفاده از تانن های گیاهی، به خصوص گروه متراکم شونده، دباغی شده است. مقایسه نوارهای جذبی طیف ATR-FTIR چربی استخراجی با چربی ها و روغن های مورد استفاده در روغن دهی چرم، گویای احتمال استفاده از چربی حیوانی و به خصوص پیه گوسفند در جریان استحصال چرم است.

منابع آبی در طول تاریخ بشر همواره از عوامل مهم در جذب استقرارگاه های بشری بوده اند، از این رو در پژوهش حاضر سعی شده است تا به بررسی نقش رودخانه شادچای در مکان گزینی دو استقرارگاه پیش از تاریخ به نام تپه های میمون آباد پرداخته شود. بنابراین ضمن مطالعات میدانی، به منظور بررسی ویژگی های رسوبی، از ترانشه محوطه باستانی و همچنین شواهد باقی مانده از آبراهه های دیرینه، نمونه برداری صورت گرفت تا نتایج حاصله با یکدیگر مقایسه شوند. برای ترسیم نقشه ها از نرم افزارهای GIS و Freehand بهره گرفته شد. نتایج حاصل از بررسی های زمین باستان شناسی نشان می دهد که این دو محوطه برروی دشت آبرفتی و در قسمت انتهایی مخروط افکنه کرج واقع شده اند. با توجه به نمونه گیری های انجام شده و تمامی شواهد این احتمال می رود که در گذشته، شعبه ای از رودخانه، مسیری به غیر از مسیر فعلی داشته است و با تغییر مسیر خود استقرارگاه نیز به تبع آن تغییر مکان داده و به مکانی نزدیک تر به رودخانه انتقال یافته است.

بررسی های انجام شده درباره خاک محوطه های باستانی نشان می دهد که استقرار و سکونت انسان در یک ناحیه خاص، به سبب تولید دورریزها، فضولات، زباله های خانگی و صنعتی و موارد متعدد دیگر، باعث افزایش برخی عناصر خاک نظیر فسفر، منیزیم، کلسیم و پتاسیم می شود. تحقیق حاضر، به بررسی و شناسایی مکان برخی فعالیت های ویژه در دوره مس ـ سنگی تپه زاغه می پردازد. در این تحقیق، نمونه های خاک به صورت طبقه بندی شده از لایه های مختلف استقراری تپه زاغه برداشت شده است. برای تجزیه عنصری نمونه ها از دستگاه «XRF» و برای طبقه بندی عناصر از روش های چندمتغیری آماری استفاده شد. از طریق مقایسه غلظت عناصر نمونه های به دست آمده از نقاط مختلف این تپه با نمونه های کنترل یا شاهد که از نقاطی خارج از همین تپه برداشت شد، مکان برخی از فعالیت های ویژه مانند پخت سفال، فرآوری مواد غذایی و دیگر فعالیت های صنعتی و خانگی در زاغه شناسایی و یا تایید شد. تحقیقات پیشین صورت گرفته در دوره مس ـ سنگی تپه زاغه نشان داده است که مردمان جامعه زاغه در این زمان مراحلی از پیشرفت و توسعه اقتصادی و اجتماعی را تجربه کرده اند. به طوری که این بعد از توسعه را در تخصصی تر شدن حرفه های تولیدی این جامعه به خوبی می توان دریافت. درک فرایند شروع فعالیت های متنوع تولیدی تخصصی در جوامع مس- سنگی، پذیرش نظریات مربوط به تغییرات اجتماعی و اقتصادی شگرف از دوره نوسنگی به مس ـ سنگی را به دنبال دارد.