مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1395 | دوره:8 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

این مقاله به گونه شناسی تطبیقی نقش مایه «خدای ایستاده بر حیوان» در هنرهای باستانی بین النهرین و آسیای صغیر می پردازد و توجه ویژه خود را به تمدن هیتی از آسیای صغیر و تمدن های سومر، بابل و آشور از بین النهرین معطوف کرده است. تحلیلیافته ها نشان می دهد که وجوه اشتراک صورت بندی این نقش در تمدن های مذکور عبارت اند از: 1- والامقام بودن خدایانی که این گونه تصویر شده اند؛ 2- استفاده از این نقش برای تسری دادن اعتبار خدایان به همسر و فرزندان؛ 3- نشان دادن ارتباط نمادین بین خدا و حیوانی که روی آن ایستاده است. وجوه افتراق نیز شامل این موارد می شود: 1- تکامل این نقش در آناتولی تحت تاثیر تمدن های همسایه بود، اما در نقوش بین النهرین تا حدود بسیار زیادی متکی بر دستاوردهای فرهنگی هنری آن منطقه بوده است؛ 2- با اینکه در هر دو تمدن خدایان طوفان، خورشید و ایزدبانوها این گونه تصویر شده اند، در بین النهرین خدای کتابت و در تمدن هیتی خدای محافظ به صورت ایستاده روی حیوان مجسم شده اند؛ 3- تنوع بیشتری از حیوانات انتخاب شده برای این نقش در بین النهرین وجود دارد؛ 4- در آسیای صغیر از حیوانات به صورت واقع گرایانه و در بین النهرین از حیوانات ترکیبی استفاده شده است.

انسان، اساسا موجودی اخلاقی است که در فرآیند زمان، جنبه های اخلاقی آن نمود پیدا کرده است. امروزه با جمع گرایی و فعالیت های جمعی، خواست فطری آدمی به شکل دیگری در امور و فعالیت های شغلی و حرفه ای جلوه گر شده است که تحت عنوان «اخلاق حرفه ای» از آن نام برده می شود؛ اخلاق حرفه ای در تمامی دانش ها، ضرورتی انکارناپذیر است که اصول مدون آن برای هر رشته دانشگاهی تدوین شده است؛ به طوری که فقدان آن در هر رشته ای، به آن آسیب می زند. در مجامع باستان شناسی جهان، نزدیک به سه دهه است که پژوهشگران حوزه باستان شناسی کارهای خود را مبتنی بر اخلاق حاکم در این حرفه پیش می برند. با وجود این، دانش باستان شناسی ایران که عمری هفتادساله دارد، اخلاق حرفه ای را در آموزش و عمل تجربه نکرده است! هدف این مقاله، علاوه بر تبیین جایگاه اخلاق در باستان شناسی جهان، نشان دادن فقدان جایگاه اخلاق حرفه ای در آموزش و عمل باستان شناسی ایران است. این پژوهش با رویکردی انتقادی، موضوعاتی همچون اهمیت اخلاق، پیشینه و چارچوب اخلاق در باستان شناسی، اخلاق در تئوری و عمل باستان شناسی ایران را نقد و بررسی کرده است.

شرق ایران در این مقاله بین دو منطقه شمال شرق (تقریبا معادل با استان خراسان رضوی) و جنوب شرق (تقریبا برابر با استان های سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان) تعریف می شود که تقریبا با استان خراسان جنوبی هم خوانی دارد. با وجود آنکه دو سنگ نگاره دارای کتیبه پهلوی در لاخ مزار و کال جنگال در این منطقه قراردارد که اهمیت این منطقه را در دوران تاریخی اشکانی و ساسانی نشان می دهد، منابع تاریخی آن دوران، داده چندانی از این منطقه پیش روی نمی گذارد. بررسی های باستان شناسی در منطقه نشان می دهد که فراوانی تعداد محوطه های دوران اشکانی از دوره های دیگر چشمگیرتر است. با وجود این، هیچ محوطه ای از این دوره در منطقه کاوش و اطلاعات آن منتشر نشده است تا بتوان بر اساس آن، ویژگی های مادی این دوره را در شرق ایران برشمرد. در این مقاله قلعه نهبندان در حاشیه شهر نهبندان که تا سده های پیش نیز مسکونی بوده است، باتوجه به داده های کشف شده از آن، به عنوان یکی از مهم ترین محوطه های دوره اشکانی در شرق ایران معرفی می شود. از این منطقه به صورت «نه» در متن های دوران تاریخی نام برده شده است. هرچند پیش از این، دیگران درباره اهمیت شهر باستانی نهبندان سخن گفته اند، ولی محوطه باستانی دیگری را در منطقه نه باستانی می دانند. این مقاله با تکیه بر کاوش های باستان شناختی و فعالیت های مرمتی انجام شده که به شناسایی مواد فرهنگی گوناگونی منجر شده است، بر این باور است که قلعه نهبندان را باید به عنوان نه باستانی درنظرگرفت. بر اساس پژوهش پیش روی، نه در دوره اشکانی پایه گذاری شده است.

شهر باستانی اسفراین که در منابع نوشتاری به شهر «بلقیس» موسوم است، از شهرهای مهم و باشکوه ایران دوران اسلامی در ناحیه فرهنگی شمال شرقی ایران است که آثار قرون اولیه اسلامی در آن جای دارد. این مقاله با معرفی یکی از مهم ترین شاخصه های مواد فرهنگی در باستان شناسی، یعنی سفال با تکیه بر نقش، پس از تبیین و طبقه بندی سفال های این محوطه فرهنگی و مقایسه آن با سایر سفال های کشف شده در فاصله زمانی قرن دوم تا چهارم هجری، وجود کوره سفال پزی، سه پایه های سفالی و توپی های کوره را دال بر مرکزیت شهر بلقیس در میان صدها رشته آبادی منطبق بر متون کهن می داند که مجموعه این دلایل، وارداتی نبودن سفال ها را در هر یک از این مناطق ثابت می کند. نتیجه مهم دیگری که از وحدت مشهود در نقوش سفالینه های محوطه های مذکور استنباط می شود، باور هنرمندان و اعتقاد خالقان هنر به تفکرات یکتاپرستی است، لذا این وحدت عمل در حقیقت تبیین گر وحدت فکر و باور توحید است که از دل و جان هنرمندان برمی آید و در نقوش تجلی می یابد.

امروزه آنالیزهای ایزوتوپی، راه گشای بسیاری از مسائل مهم باستان شناسی و انسان شناسی است، ازجمله بازسازی رژیم های غذایی گذشته، ترسیم ردپای مهاجرت های باستانی، بررسی و شناسایی تغییرات آب و هوایی مناطق باستانی و... مبحث مهم بررسی و بازسازی رژیم ها و عادات غذایی اقوام گذشته جنبه های گوناگونی دارد، برای مثال، تعیین تغییرات در رژیم غذایی که نقش مهمی در تحول زیستی بشر ایفا می کند یا آگاهی از نوع رژیم غذایی که اطلاعات بسیار مفیدی درباره سازوکارهای بقا، سازمان های اجتماعی و اقتصادی و وضعیت سلامتی گروه های انسانی ای که در گذشته زندگی می کردند، فراهم می کند. تعیین تفاوت های موجود در منابع غذایی مورد استفاده مردان و زنان مدفون در محوطه های باستانی نیز، یکی از جنبه های گوناگونی است که این دسته از آنالیزها، سعی بر روشن سازی آن داشته اند تا با بررسی آن، به مسائل جزئی تری از مناسبات اجتماعی بین مردان و زنان باستان و روابط خانوادگی آن ها راه یابند. هدف از این مقاله، بررسی چرایی و چگونگی تعیین تفاوت های جنسیتی در رژیم های غذایی با استفاده از آنالیزهای ایزوتوپی است. در همین زمینه، پژوهش حاضر به طور خاص نتایج ایزوتوپ پایدار نیتروژن (d15N) 15 نمونه های دندانی اشخاص مدفون در یک قبرستان عصر آهن را تجزیه و تحلیل کرده است.

محوطه کول تپه با ارتفاع 967 متر از سطح دریا تپه ای است به وسعت تقریبی 6 هکتار و به ارتفاع 19 متر از سطح زمین های اطراف که در میان باغ ها و مزارع کشاورزی هادیشهر واقع شده است. دومین فصل کاوش در این محوطه نیز در راستای اهداف فصل نخست و به منظور روشن ساختن ابهامات جدول گاهنگاری شمال غرب ایران، مشخص ساختن نحوه سکونت در بخش های مختلف محوطه و البته پاسخ به برخی از پرسش های اساسی؛ ازجمله فرآیند گذار از دوره مس و سنگ جدید به مفرغ قدیم و چگونگی شکل گیری مراحل اولیه و بسط و توسعه فرهنگ کورا ارس در بخش های شمالی حوضه دریاچه ارومیه صورت گرفت. در این نوشتار، عمدتا سعی بر این است تا با ارائه یک لایه نگاری دقیق از معماری و مواد فرهنگی به دست آمده از دوره های مختلف و انطباق آنها با داده های تاریخ گذاری مطلق بتوان به برخی از پرسش های اساسی این حوزه فرهنگی پاسخ گفت. بر مبنای نتایج به دست آمده از فصل های اول و دوم کاوش کول تپه، مشخص شد که این محوطه دارای آثار فرهنگی از دوره های مس و سنگ قدیم (فرهنگ دالما)، مس و سنگ میانی و جدید 1– 3، مراحل شکل گیری و کورا ارس  I، مفرغ میانی و جدید، عصر آهن III، اورارتویی و هخامنشی است.

بر اساس متون تاریخی، در دوران هخامنشی در سیستان که آن زمان «درنگیانا» یا «زرنکه» نامیده می شد، اقوامی توانمند و ثروتمند می زیستند که در زمان لشکرکشی کوروش هخامنشی به شرق، با فرستادن مقدار زیادی آذوقه، به وی یاری رساندند و از آن پس به قوم «اورگانا» (اورگت) به معنی نیکوکار و یاری رسان شهرت یافتند. با شروع مطالعات باستان-شناسی در سیستان و کشف چند محل هخامنشی (دهانه غلامان و سرخ داغ)، یکی از مهم ترین پرسش های باستان-شناسی مطرح در منطقه، محل زندگی قوم اورگت بود؛ به طوری که هر یک از پژوهشگران، دهانه غلامان و یا سرخ داغ نادعلی را به عنوان مأمن آنها معرفی کردند، البته در حد نظریه و فاقد ادله کافی. با بررسی باستان شناختی سیستان و شناسایی محوطه های جدید هخامنشی زوایای تازه ای درباره باستان شناسی و تاریخ منطقه گشوده شد و امکان پژوهش علمی تر در زمینه مکان های تاریخی همانند محل استقرار اورگت ها فراهم آمد. در این پژوهش که بر مطالعات میدانی باستان شناسی و همچنین رهیافت تاریخی استوار است، با تکیه بر ویژگی های سرزمین اورگت ها در متون تاریخی و مقایسه و تطبیق آن با شواهد باستانی محوطه های سیستان، تلاش شده تا از یک سو محل واقعی استقرار اورگت ها مشخص و از سوی دیگر هویت واقعی مکان های باستانی مربوط به دوران هخامنشی سیستان آشکار شود.

استفاده از برنز در تولید اشیاء در عصر آهن، در نواحی مختلف ایران معمول بوده و طی کاوش ها مجموعه های بزرگی از اشیاء برنزی متعلق به این دوره به دست آمده است. بسیاری از این اشیاء در ناحیه لرستان به عنوان اشیاء آیینی از گورهای محوطه های عصر آهن به دست آمده اند. در این مقاله تعدادی از اشیاء به دست آمده از گورستان عصر آهن باباجیلان پیشکوه لرستان مورد مطالعات آزمایشگاهی قرارگرفته اند. به این منظور، روش های متالوگرافی و آنالیز عنصری با استفاده از میکروسکوپ الکترونی روبشی مجهز به آنالیز اسپکتروسکوپی پراش انرژی پرتو ایکس (SEM-EDS) به کارگرفته شدند. نتایج مطالعات نشان داد که اشیاء مورد مطالعه از برنز قلعی با میزان قلع متنوع ساخته شده اند. این پدیده در برنزهای عصر آهن، موضوعی معمول بوده و نشان دهنده عدم کنترل میزان قلع در فرآیند تولید برنز است. آنالیز ریزساختار نمونه ها بیانگر وجود آخال های سولفیدی و گویچه های سربی پراکنده است. مطالعات متالوگرافی نشان داد که به منظور شکل دهی و ساخت، از چرخه متناوب کار سرد و تابکاری استفاده شده است.

در این پژوهش موقعیت محوطه های شناسایی شده در دشت بسطام با توجه به عوامل محیطی و چشم انداز طبیعی آنها بررسی شد. به منظور تجزیه و تحلیل فضایی، اطلاعات به دست آمده از متغیرهای محیطی و عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری محوطه ها مطالعه شدند و در نهایت مدل پیشنهادی پیش بینی استقرارهای باستانی در قسمت هایی که بررسی باستان شناختی نشده بودند ارائه گردید. بر اساس نتایج به دست آمده، 70درصد از محوطه های شناسایی شده در محدوده ای قرارگرفته اند که این محدوده با ضریب احتمال خیلی زیاد مستعد داشتن مکان های باستانی است. 20 درصد از این محوطه ها در محدوده ای با ضریب احتمال زیاد و 10درصد در محدوده ای با ضریب احتمال متوسط قرارگرفته اند. نتایج حاصل از این مدل پیش بینی، تاییدی بر میزان تاثیر متغیرهای محیطی بر شکل گیری استقرارهای باستانی است.

گورستان تاج امیر بر دامنه جنوبی رشته کوه دنا و در شرق یاسوج در استان کهگیلویه و بویراحمد جای دارد. این گورستان به دنبال پی ریزی ساختمان کتابخانه دانشگاه علوم پزشکی یاسوج در 1388 شناسایی شد. ساخت و سازهای گسترده دانشگاه علوم پزشکی یاسوج در دهه 80 خورشیدی سبب تخریب بخش هایی از این گورستان شد. پراکندگی گورهای تخریب شده در گستره ای بیش از هفت هکتار است و آنچه امروزه از گورستان باقی مانده کمتر از سه هکتار است. کاوش و مستندنگاری شانزده گور در بخش شمالی گورستان و بررسی ژئوفیزیک به وسعت دو هکتار از نتایج فصل نخست بود. پوشش قلوه سنگی و خرپشته ای فضای چاله تدفین، دیواره سنگ چین چاله تدفین، ورودی چاله تدفین، تاج یا نشانه گور و فضای جلوی ورودی چاله تدفین، واحدهای ساختاری گوناگون هر گور بودند که در روند گزارش آنها به صورت جداگانه توصیف و مستندنگاری شدند. هدایای تدفینی در بردارنده ظروف سفالی، فلزی و سنگی، ابزارهای سنگی، زیورآلات و جنگ-افزارهای مفرغی و سنگی بودند. به نظر می رسد بر اساس شواهد باستان شناختی می توان گورستان تاج امیر را یکی از گورستان های اقوام یا گروه های کوچ رو عیلامی نیمه نخست هزاره دوم پ.م دانست.

کورگان ها از شیوه های تدفین اقوام مهاجر اوراسیا هستند که اخیرا در ایران مورد حفاری باستان شناسی قرارگرفته اند. کورگان های جعفرآباد در 1389 مورد کاوش های باستان شناسی قرارگرفت. بر اساس فصل اول این کاوش ها، از حفاری های کورگان های جعفرآباد 54 شیء مفرغی به دست آمده است که بخش اعظم آنها را زیورآلات تشکیل می دهد. بیشتر زیورآلات مفرغی این فصل، از کورگان شماره هشت این محوطه به دست آمده که در میان آنها دو النگو شناسایی شده است. در این پژوهش با استفاده از روش های میکروسکوپ الکترونی روبشی مجهز به دستگاه آنالیز عنصری، طیف سنجی جذب اتمی، رادیوگرافی پرتو ایکس و متالوگرافی؛ نوع آلیاژ، ترکیب شیمیایی و تکنیک ساخت این دو النگو مطالعه شد. آلیاژ به کاررفته در ساخت این آثار مفرغ بود. ریزساختار این النگوها بیانگر فرآیندی پیوسته از چکش کاری و تاب کاری است که برای ساخت آنها طی شده است. تصاویر رادیوگرافی نیز چکش کاری این آثار را اثبات می کند.

بازخوانی گل نوشته های باروی تخت جمشید در زمان داریوش بزرگ، بایگانی های هم زمان با کوروش بزرگ در سرزمین میان-رودان به همراه گزارش های تاریخی زمان اسکندر، هریک با نام هایی نزدیک به هم، به وجود موقعیت و مکان جغرافیایی مهم از دوران هخامنشی با ساختمان های شاهی و اهمیت سیاسی، اداری و بازرگانی در کرانه شمالی خلیج فارس شهادت می دهند. بر این اساس، مقاله حاضر با هدف بازشناسی موقعیت و جایگاه محل مورد نظر در مرحله نخست، ضمن بررسی منابع و اسناد نوشتاری مورد اشاره، به این نتیجه می رسد که منظور تمامی آن ها جایی در محدوده مثلث برازجان، بوشهر و گناوه امروزی و بر کرانه خلیج فارس بوده است. در ادامه و با توجه به داده های حاصل از بررسی ها و کاوش های باستان-شناختی، جلگه برازجان تا خط کرانه، بهعنوان بهترین گزینه برای مکان یابی محوطه هخامنشی مورد بحث که از آن با نام هایی چون تموکن، تخمکه و تئوکه نام برده شده، پیشنهاد و معرفی شده است. به عقب بردن پیشینه فعالیت های ساختمانی از داریوش به کوروش بزرگ با تلاش برای گاهنگاری دقیق تر کاخ های کشف شده، ادعای بندرگاه بودن تموکن در پاره ای از اسناد نوشتاری و تضاد این مهم با جایگاهی که در نهایت برای شهر تموکن بر اساس یافته های باستان شناختی پیشنهاد شده است، به همراه انتساب تمامی کاخ های کشف شده به کوروش بزرگ، درحالی که گل نوشته ها به فعالیت های ساختمانی داریوش بزرگ در تموکن اشاره دارند، از مهم ترین مسائل پیش روی پژوهشگر در مطابقت و همخوانی اسناد نوشتاری با یافته های باستان شناختی به شمار می رود.