مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1393 | دوره:6 | شماره:1 |تعداد مقالات:10

محوطه های نویافته مس سنگی در دامنه های کوه الوند و دشت همدان، نقش مهمی در ترسیم الگوی استقراری، با توجه به ویژگی خاص زیست- محیطی منطقه دارد. چرا که تا پیش از این، اطلاعات موجود در خصوص پیش از تاریخ منطقه همدان محدود به مناطق هم جوار بود. بررسی جایگاه این 10 محوطه نویافته، می تواند زمینه را برای ورود به بحث جابجایی های جمعیتی و نوع مکان گزینی در دشت همدان با موقعیتی مرکزی، بین دو ناحیه فرهنگی زاگرس مرکزی و مرکز فلات ایران فراهم آورد. رویکرد پژوهشی این تحقیق، بر مبنای تحلیل اطلاعات بررسی میدانی با نگرش سیستم اطلاعات جغرافیایی و ترکیب با داده های حاصل از ارزیابی های زیست- محیطی در شرایط کنونی است که در نهایت به تحلیل حوزه معیشت (حوزه گیرش) می انجامد. لازم به ذکر است که این تحلیل، به میزان منابع طبیعی که یک مکان باستانی می تواند از آن برای برآوردهای زیستی استفاده کند، توجه خاصی دارد.

برخی از محققین بر این باورند که به دلیل وقوع زلزله شدید و سونامی در قرن چهارم هجری، بخش بزرگی از سیراف به درون آب واژگون شده است. با توجه به شواهد و مدارک موجود و بررسی صورت گرفته در سواحل و آب های پیرامون سیراف، نگارنده معتقد است که با وجود وقوع زلزله ویران کننده، تخریب زیادی در سازه های ساحلی ایجاد نشده بلکه تخریب های مشهود در دیواره ساحلی به مرور زمان و به دلیل هجوم امواج دریا ایجاد شده است. این زلزله، اگرچه باعث زوال تدریجی این بندر تاریخی گردیده، شیب ملایم و کم عمق ساحل به گونه ایست که امکان واژگونی سازه های بندری به درون آب وجود ندارد. طرح این نظریه، بر اساس مطالعه کوره های سفالگری و دیواره ساحلی به دست آمده در کاوش های باستان شناسی، نتایج حاصل از بررسی های باستان شناسی زیر آب و انجام عملیات غواصی است.

با وجود آن که ایلخانان (654-750 ﻫ.ق) مراغه و سپس تبریز را به پایتختی برگزیدند، اندیشه ایجاد شهری که نمادی از امپراتوری این صحرانوردان باشد آنها را به ساخت سلطانیه ترغیب نمود. طرح غازان خان در ایجاد این پایتخت نوساز به روزگار فرمانروایی سلطان محمد خدابنده اجرا شد و توسعه سریع سلطانیه آن را در زمره باشکوه ترین شهرهای جهان درآورد؛ شکوهی که تا پایان فرمانروایی جلایریان (835 ﻫ.ق) استمرار یافت، لیکن متعاقب تهاجم تیمور گورکانی (786 ﻫ.ق) فروکش نمود تا این که از آن پایتخت عظیم، تنها آثار معدودی بر جای مانده است. در خصوص چگونگی فرم، عملکرد، سازمان فضایی و ساختار اجتماعی ساکنان این ابرشهر ایلخانی پرسش های فراوانی قابلیت طرح می یابد. پژوهش حاضر در پی آن است تا با اتکاء به شواهد باستان شناسانه عوامل موثر بر ظهور، توسعه و افول این شهر را مورد کنکاش قرار دهد. در نتیجه این پژوهش فهرستی از عوامل مذکور احصاء گردیده است.

در این مقاله نتایج آزمایشات پتروگرافی بر روی سیزده قطعه سفال به دست آمده از اولین فصل حفاری تپه گراتزیانی در دشت سیستان ارائه شده است. آزمایش های صورت گرفته بر روی این قطعات با میکروسکوپ پلاریزان مدل James Swift، در آزمایشگاه پتروگرافی پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، با هدف مشخص ساختن بومی یا وارداتی بودن این سفال ها انجام شد که بر اساس نتایج آزمایش ها و نیز بررسی نقشه زمین شناسی منطقه مشخص گردید که منشأ همه سفال ها تولید محلی بوده است. همچنین ساختارهای به جامانده از کوره های سفال پزی نیز بر بومی بودن سفال های گراتزیانی تاکید دارد. مقاطع سفال های مورد آزمایش قرار گرفته نیز نشان از فراتر نرفتن درجه پخت از 800 درجه را دارد که این امر به دلیل وجود میکرات «کلسیت ریزبلور» با اندازه کمتر از 4 میکرون و اسپارایت «کلسیت درشت بلور» می باشد.

منطقه زاگرس مرکزی یکی از مناطق مهم استقرار انسان از دوره های پیش از تاریخ بوده است. مطالعه در این بخش به دنبال بررسی ها و کاوش های باستان شناختی ای بوده که از آغاز قرن بیستم صورت گرفته است، با این حال، اطلاعات کافی در خصوص گاهنگاری مطلق و چگونگی فرایندهای گذر از مراحل مختلف را آشکار نساخته است. در این بین، در شرق زاگرس مرکزی که شامل لرستان شرقی نیز می شود، تاکنون پژوهش های اندکی انجام گرفته است. بنابراین، دشت ازنا، می تواند به عنوان یکی از کانون های مهم فرهنگی این منطقه، چشم انداز روشنی را مطرح سازد. کاوش باستان شناختی تپه قلاگپ نیز در این راستا صورت گرفت و از اهداف کاوش این محوطه، بازنگری و آگاهی از وضعیت گاهنگاری منطقه ای زاگرس مرکزی در نگاه کلی و همچنین گاهنگاری محلی دشت ازنا از منظر بومی بوده است.

راه ابریشم به مثابه عمده ترین مسیر ارتباطی میان تمدن های غرب و شرق تاثیر به سزایی در وقوع رویدادهای تاریخی داشته است. این شاهراه علاوه بر آنکه در طول تاریخ بستری مساعد برای مبادلات بازرگانی به شمار می رفته، گهگاه به عنوان مسیر تهاجمات و لشکرکشی های اقوام مهاجم به سرزمین ایران نیز مورد استفاده قرار می گرفته است. وجود کلان شهرهای باستانی همچون نیشابور در مسیر راه ابریشم شاهد روشنی است بر نقش این شاهراه در شکل گیری مراکز جمعیتی، اقتصادی و حکومتی در دنیای باستان. راه ابریشم از طرفی، یکی از مهم ترین عوامل شکل گیری شهر نیشابور به شمار می رود و از طرف دیگر شهر نیشابور در مقاطع مهمی از تاریخ ایران سبب رونق شاهراه مزبور شده است. پاره ای از فرایندهایی که ارتباط دو سویه راه ابریشم و شهر نیشابور را توضیح می دهند از طریق متون تاریخی و بخش دیگر از گذر مطالعات باستان شناسی قابل درک است.

بر اساس داده های تاریخی، مرهشی یکی از نواحی پرتنش ایران در هزاره های دوم و سوم ق. م بوده که در بیشتر زمان حیاتش یکی از متحدان مهم ایلام باستان بوده است و نام آن همواره در کنار نام ایلام باستان در کتیبه ها و سالنامه های به دست آمده از میان رودان ذکر شده است. هدف این مقاله تعیین موقعیت جغرافیایی منطقه یا شهر مرهشی است. در مورد مکان مرهشی نظریات متفاوتی وجود دارد؛ براساس داده های مکتوب و نظر اکثر باستان شناسان بایستی در محدوده استان ایلام به جستجوی منطقه مرهشی پرداخت. در یک بررسی باستان شناسی که نگارنده اخیرا در منطقه پشت کوه ایلام صورت داده است، محوطه های متعددی متعلق به دوره ایلام باستان شناسایی شده است. از جمله این محوطه ها می توان به محوطه «کول خزینه» اشاره نمود. داده های باستان شناسی به دست آمده از محوطه مذکور حاکی از اینست که به احتمال زیاد محوطه کول خزینه، همان مرهشی باستان یا مرکز مهمی مرتبط با مرهشی می باشد.

تپه بازگیر در 76 کیلومتری شمال شرق ترنگ تپه، در قسمت شرقی دشت گرگان قرار دارد. مجموعه فلزی بازگیر در سال 1379 کشف و در سال 1389 مورد کاوش باستان شناختی قرار گرفت. مجموعه اشیاء فلزی، دارای تنوع در شکل و کاربری است و از نظر زمانی به دوره مفرغ پایانی (همزمان IIIC تپه حصار) می رسد. در این تحقیق، از روش هایی چون میکروسکوپ متالوگرافی، SEM-EDS و XRD برای تعیین تکنیک ساخت، نوع آلیاژ و ترکیب شیمیایی، شناسایی محصولات خوردگی و چگونگی تاثیرات محیط دفن بر روی شش شیء استفاده شد. آثار مورد مطالعه از جنس آلیاژ مس- آرسنیک بوده و به روش ریخته گری ساخته شده است. ساختار آثار و مشخصات محیط دفن آنها، ترکیب و ساختار پاتین را تحت تاثیر قرار داده است. شرایط محیط، ترکیبات خاک و نحوه قرارگیری اشیاء باعث کاهش سرعت خوردگی در طول زمان شده و بدین ترتیب این آثار بعد از گذشت مدت زمانی، با محیط خود به تعادل رسیده است.

هدف این مقاله مطالعه، بررسی و معرفی سفال دوره شیماشکی در دره سیمره است. بررسی های باستان شناسی حاکی از اینست که در دوران مفرغ، سنت سفال منقوش گودین III در دره سیمره رواج داشته و تنها یک بار، در روند توسعه این نوع سنت سفالگری خلل ایجاد شده و آن، هم زمان با مرحله گودین III4 است که در این زمان با نفوذ سفال دوره شیماشکی دشت شوشان در دره سیمره مواجه ایم و سفال های شاخص آن در بررسی های قلعه زینل و غارت مالگه گردآوری شده است. به احتمال بسیار گسترش سفال دوره شیماشکی تا دره سیمره، تحت تاثیر لشگرکشی های سلسله اور III رخ داده است. بعد از این مرحله، دوباره شاهد تداوم رواج سنت سفال منقوش گودین III در دره سیمره هستیم. روند توسعه سفال منقوش گودین III در دره سیمره، موجب تقویت نظر دانشمندانی می شود که معتقدند سرزمین شیماشکی در ارتفاعات شمال دشت شوشان قرار دارد، هرچند که نمی توان این موضوع را تنها با استفاده از داده های غیر مکتوب اثبات نمود.

استان همدان در پهنه غربی کشور از جمله مناطقی است که بناهای ارزشمندی را از دوران اسلامی در خود جای داده است. بخش مهمی از این آثار را آرامگاه ها و یادمان های تدفینی تشکیل می دهند. یادمان معماری «برج قربان» در شهر همدان از آرامگاه های برجی شاخص دوران اسلامی است که تاکنون به گونه مطلوبی مطالعه نشده است. به همین منظور نگارندگان، بنای مزبور را از دیدگاه تاریخی، مزارشناسی و باستان شناختی مورد مطالعه و پژوهش قرار داده اند. برآیند این مطالعات نشان دهنده آنست که بنا، مدفن یکی از مفاخر دینی صاحب نام عهد سلجوقی به نام «خواجه حافظ ابوالعلای همدانی» است و ساختمان مقبره در دوره ایلخانان احداث شده است. ویژگی خاص معماری این بنا، کاربست نقشه دوازده ضلعی در داخل و بیرون آن می باشد.