عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان (ادبستان)
سال:1391 | دوره:3 | شماره:12 |تعداد مقالات:8

مسائل سیاسی، اجتماعی و امور مربوط به مردم و جامعه، یکی از تاملات شاعران و نویسندگان در هر عصر و دوره ای است و این موضوع سبب گردیده تا شاعران و نویسندگان در اشعار و نوشته های خویش گوشه هایی از اوضاع اجتماعی و سیاست حاکمان زمان خود را بیان نمایند.نگارندگان در این مقاله اندیشه ها و انتقادات اجتماعی مولانا سیف الدین محمد فرغانی عارف قرن هفتم و هشتم هجری را در یکی از سیاه ترین دوره های تاریخ ایران مورد بررسی قرار داده اند. سیف فرغانی با وجود پرداختن به سلوک عرفانی و خانقاه نشینی، اوضاع آشفته عصر خویش را که حاصل حمله مغول و ادامه خونریزی گماشتگان آنان است به محک نقد می زند. او در اشعار خود، بی پروا از طبقات گوناگون جامعه از سلاطین، وزرا و کارگزاران حکومت گرفته تا کسبه و بازاری انتقاد می کند و درشتخویی و کارهای عاری از نجابت مستوفیان، قاضیان و شاعران و حتی بازاریان را می نکوهد و گاه لبه تیز شمشیر انتقاد را با پند و اندرز در هم می آمیزد.

رواج فلسفه نسبیت گرایی و در پی آن تکثرگرایی در ابعاد مختلف علوم انسانی و جهان بینی های حاکم قرن بیستم و تقویت منش تساهل و تسامح و تسری آن ها به حوزه مطالعات ادبی و رویکردهای نقادانه (نظریه و نقد ادبی) در غرب ماهیتی دموکراتیک و بسیار پذیرنده به این حوزه بخشیده و آن را، مانند سایر حوزه های اندیشه، به مبحثی میان رشته ای و متشتت تبدیل کرده است. این توفیق ناگزیر، به گسترش و تنوع رهیافت های جدید در قرائت و تحلیل انواع متون از جمله متون ادبی منجر شده است. از جمله این رهیافت های نقادانه در تحلیل متون ادبی، پسا ساختارگرایی است که در اواخر دهه 1960 در پی انتشار آرا برخی متفکران تاثیرگذار همچون ژاک دریدا، رولان بارت، ژاک لاکان، و میشل فوکو به وجود آمد. این رویکرد در زمره بارزترین مصادیق بروز روحیات ذکر شده در حوزه های اندیشه نیز هست که این امر ضمن کمک به گسترش حوزه شمول و کاربرد این روش نقادانه، تعریف و توصیف آن را دشوار و تا حدودی حتی نا ممکن می کند. در این گفتار سعی بر آن است تا به پسا ساختارگرایی به عنوان رویکردی نو در نظریه و نقد ادبی معاصر بپردازیم، و ضمن ارائه تعریف، زمینه پیدایش و ماهیت آن، نظرات جمعی از متفکران عمده در شکل گیری و رواج آن را نیز برشمرده و در نهایت دلالت های خاص آن برای تحلیل و واسازی متون ادبی را ذکر کنیم.

اعتقاد به معاد و رستاخیز، از بن مایه های جهان بینی ایرانیان باستان و زرتشتیان می باشد، زیرا بدون باور به پایانی برای جهان، آفرینش آغازین نیز کامل نمی شود و امری بی هدف است. در این پژوهش، جهان آخرت و تن پسین در دین زرتشتی را مورد بررسی قرار داده ایم. و ازمعراج نامه های کتیبه کرتیر و ارداویراف نامه مدد گرفته ایم تا به اهمیت رستاخیز و بی هدف نبودن جهان آفرینش پی ببریم.هر انسانی بازتاب اعمال خود در این جهان را به صورت پاداش و جزا در جهان دیگر خواهد دید. در روز رستاخیز گناهکاران و پرهیزکاران از یکدیگر جدا شده و هر یک فراخور کنش و کردار خود پاداش و جزا خواهند دید. گناهکاران به دوزخ می روند و پرهیزکاران در بهشت جای می گیرند. البته بنابر اعتقادات زرتشتیان، دوزخ ابدی نیست و گناهکاران نیز پس از آنکه جزای اعمال بد خود را دیدند به بهشت در آیند و در آنجا به ادامه زندگی مینوی خود می پردازند.

این مقاله به تطبیق کتاب شاهزاده کوچک اثر آنتوان دو سنت اگزوپری با عرفان اسلامی می پردازد.شاید در نظر نخست سنخیتی بین این کتاب و تصوف احساس نشود، ولی با ژزف نگری و تطبیق جزئیات آن، حقایق به دست آمده، شگفت آور است. این برداشت ها به نظر نگارنده ریشه در توارد و فطرت حق جوی نویسنده دارد نه آشنایی او با مفاهیم تصوف. بسیاری از اصطلاحات عرفان اسلامی همچون علم لدنی، تسلیم، رضا، قناعت، بصیرت، ریاضت، پیر، حیرت و بسیاری معانی عمیق دیگر در قالب داستانی به ظاهر کودکانه مجال بروز یافته است. گفتار نویسنده از زبان کودکان، بیانگر پاکی دل ایشان است، یا دیدار خلبان با شاهزاده، یادآور ملاقات های بی مقدمه صوفیه با یکدیگر است. ماندن خلبان در بیابان، نماد حیرت است، و کمک شاهزاده به او نماد فریاد رسی پیر و خضر، و کلام مبهم و رمز گونه اش سمبل سخنان رازآلود پیران صوفیه و البته رازداری ایشان است. دیدار شاهزاده با کسانی که هر کدام در اخترک کوچک خود، خویشتن را محدود به خواسته هایی دنیایی کرده اند، رمزی از دنیایی است که آدمیان خود را در آن محصور کرده اند و آرزوهای بی انتهایی در سر می پرورند. ملاقات شاهزاده با مار، و درخواست از او برای نیش زدنش نیز، نماد مرگ اختیاری است، بازگشت او به ستاره ای که از آن آمده هم، نگاهی است به بازگشت انسان به مبدا خویش و بسیاری معانی عمیق دیگر که به تدریج طی سلسله مقالاتی کاویده خواهد شد.

یقظه که همان بیداری از خواب غفلت است، اولین منزل سیر و سلوک و اساس حرکت عرفانی است.از این رو با تامل در آموزهای قرآن، روایات و اشعار مولانا و حافظ در می یابیم که یکی از اهداف شریعت و طریقت مبتنی بر شریعت، بیداری انسان و بیرون آوردن او از گرداب سستی و برافروختن چراغ هدایت در دل اوست.

داستان لیلی و مجنون در مقایسه با دیگر منظومه های غنایی، یکی از اصلی ترین و اساسی ترین منابع مورد استناد عارفان و محققان علوم عرفانی-غنایی به شمار می رود. به نحوی که این غمنامه و اشخاص آن، هیچ گاه پشت حصار زمان از یاد نرفته اند و برعکس پس از سرایش لیلی و مجنون، حضور آنان در اشعار و متون، رد پایی عمیق از خود به جا گذاشته است. مقاله حاضر، کوششی است برای دریافت جایگاه «لیلی» در ادبیات به خصوص ادب عرفانی، و نیز بررسی وجوه حاکم بر شخصیت پذیری او، به این بیان که لیلی در طول زمان های متمادی، چه صفاتی به خود گرفته و مهم تر اینکه. در ادبیات عرفانی به چه صورتی جلوه گر می شود.

یکی از مشخصه های بارز عرفان و تصوف اسلامی، بهره مندی گسترده آیین طریقت، از لب و عصاره مفاهیم قرآنی، و هم چنین مطابقت باورهای رایج در آن، با احادیث قدسی و نبوی است. از دیگر مولفه های درخور توجه عرفان اسلامی، عنایت فراوان اهل معرفت به باطن و محتوا، و قائل گردیدن اعتبار ویژه برای تفسیر و تاویل است. در مسلک و مرام تصوف، هیچ گاه به ظاهر لفظی قانون الهی اکتفا نشده است. اهل عرفان در عوض بسنده کردن به ظاهر آیات الهی، تفسیر و تاویل آن را وجهه همت خود قرار داده اند. ارباب سیر و سلوک بر مبنای این اعتقاد، ضمن آن که از آیات قرآنی و احادیث نبوی و قدسی، تاویلاتی خاص ارائه نموده اند، آموزه های معرفتی خود را نیز، به این ارکان مستند ساخته اند. یکی از این آموزه های معرفتی، که اهل عرفان در هنگام بحث از ولی و مقام ولایت به طرح و بررسی آن پرداخته اند، مساله پوشیده بودن اولیاءاله از نظر اغیار است. اهل تصوف مبنای این اعتقاد را بر اساس حدیث قدسی «اولیایی تحت قبابی لا یعرفهم غیری» استوار نموده اند. این حدیث، از جانب ارباب سیر و سلوک، دست مایه شرح و تفسیرهای گوناگون قرار گرفته است. متصوفه، ضمن ایراد استدلال در خصوص دلایل این اختفا، درباره این که «قباب» چه چیزهایی هستند، که اولیا را از دیده اغیار مستور نگاه می دارند، اقوالی متعدد بیان داشته اند. در این مقاله سعی بر آن است تا ضمن بررسی و بازکاوی سخنان و آرای مشایخ اهل طریقت در خصوص این موضوع، تفسیر ایشان از حدیث مورد اشاره بیان گردد.

رمان آدلف اثر بنژمن کنستان در تاریخ ادبیات فرانسه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این کتاب که ویژگی های دو مکتب بزرگ ادبی جهان یعنی کلاسیسیسم و رمانتیسم را در خود خلاصه می کند، نمون ه کامل و دقیق رمان روانشناختی است. در آدلف، کنستان با هنری بی نظیر و با دقت و ظرافت بسیار، حقایق تلخ قلب بشر را به تصویر می کشد، حقایقی که در تمامی زمان ها و مکان ها وجود داشته و دارند. او با تحلیل موشکافانه احساسات و جنبه های روانشناختی قهرمانان، نقاط ضعف و قوت آنان را به خواننده می نمایاند و به گونه ای غیر مستقیم او را پند می دهد. مقاله حاضر که مقاله ای توصیفی- تحلیلی است به بررسی تجزیه و تحلیل روانشناختی در رمان آدلف می پردازد. تحلیل روانشناختی در این کتاب به سه روش مختلف انجام می پذیرد: استفاده از نقل قول غیر مستقیم، دیالوگ و منولوگ. بنژمن کنستان با به نمایش گذاشتن دیدگاهی متفاوت از عشق و از طریق تحلیل موشکافانه افکار، احساسات و عواطف قهرمانانش نشان می دهد که انسان موجودی خودخواه، ضعیف، بی ثبات و از نظر احساسی بسیار تنوع طلب است.