عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان (ادبستان)
سال:1391 | دوره:3 | شماره:11 |تعداد مقالات:8

آریاییان باستان به دو نیروی راستی و نظم، و دروغ و بی نظمی باور داشتند و بعدها این اندیشه در آیین زردشتی گسترده تر شد و همه هستی و اجزا و حوادث آن را دربرگرفت. نواندیشی ها و نوآورده های زردشت و آیینش عاملی بس مهم در سقوط خدایان کهن آریایی و رانده شدن بسیاری شان به حوزه بدی و بی نظمی بود. گروهی از خدایان بیرون آمده از جهان خدایی به حماسه ها وارد شدند و نقش ضدقهرمانان و گاه قهرمانان را بر عهده گرفتند. در بخشی بزرگ از شاهنامه، از جدال میان نیکی و بدی و ستیز میان نیکان و بدان سخن به میان آمده که همواره با غلبه نیکی بر بدی پایان می پذیرد. با توجه به اهمیت این اثر تاریخی و همچنین اهمیت نگاره های تصویر شده برای آن، در این مقاله سعی شده است وجوه مشترک ادبی و تصویری مظاهر شر در شاهنامه فردوسی بر اساس شاهنامه طهماسبی مورد بررسی قرار گیرد.

مقوله «سماع» از بحث برانگیزترین مفاهیم حوزه عرفان و تصوف اسلامی است. این واژه فراتر از معنای قاموسی خود، در معنی اصطلاحی، جایگاه ویژه ای در پهنه معارف و تعالیم اسلامی و ایرانی یافته است. در مثنوی معنوی که حاصل جوشش های معرفتی حضرت مولاناست، این مهم به فراخور داستان های آن مورد توجه قرار گرفته است و نیمی از موارد کاربرد «سماع» در معنای اصطلاحی آن می باشد. از دیگر سو در کتاب ارزشمند اللمع، که یکی از منابع معتبر و متقدم تصوف اسلامی و تالیف ابونصر سراج طوسی «طاووس الفقراء» است، شاهد هستیم که مساله سماع در دو جای مجزا و در زمره یکی از قابل اعتناترین مسائل حوزه دین و عقیده مورد بحث قرار گرفته و حتی بخش دهم کتاب را نیز منحصرا به خود اختصاص داده است. در همین راستا، ما در این جستار، نحوه نگرش این دو اندیشمند بزرگ اسلامی و ایرانی را در دو عصر مختلف در باب مساله «سماع» بررسی کرده ایم.

سخن گفتن در مورد عروج آسمانی آخرین سفیر الهی، اگرچه محال نیست، اما بس مشکل می نماید، سفری که در جهانی فراتر از زمان و مکان اتفاق افتاده است. معراج داستان سفر انسان به عالم ملکوت است. انسانی که شاه بیت غزل آفرینش است و آفریدگار هستی پس از خلقتش خود را با صفت احسن الخالقین ستود. موجودی شگفت انگیز و دو بعدی، از سویی آسمانی و از دیگر سو زمینی و پیوسته درصدد بازگشت به خاستگاه اصلی خویش، زیرا مرغ باغ ملکوت است نه از عالم خاک.شاعران فارسی زبان که به موضوع معراج توجه ویژه کرده اند.آنها با بهره گیری از قریحه سرشار، استعداد، درک و باورهای دینی خود و با تاثیرپذیری از قرآن کریم، اعتقادات خردپسندانه و اندیشه های متعالی خویش را در زمینه معراج در قالب اشعاری دلنشین و جاودانه ارائه نموده اند. برآنیم تا در این مقاله به منظور آشنایی بیشتر با افکار، عقاید و بینش گویندگان فارسی زبان درباره این معجزه الهی، جلوه هایی از تاثیرات گوناگون معراج را بر شعر فارسی نشان دهیم.

هدف مقاله حاضر آن است تا نشان دهد اولا خواب ها و رویاها چون از یک منبع اصیل و کهن تغذیه می شوند و از یک زمان اسطوره ای می آیند و از طرفی به دلیل داشتن صبغه روحانی و معنوی، با ارزش هستند، بنابر این بر خلاف تصور عوام، مهمل و بیهوده نیستند بلکه مشحون از ارزش ها و آموزه های اخلاقی اند همچنین دارای کارکردها و تاثیراتی در زمینه های مختلف می باشند.ثانیا بسته به نوع خواب، مفهوم خواب ها متفاوت است. اگر خواب از نوع اضغاث احلام باشد، عوامل مختلفی در ایجاد و شکل گیری آن سهیم اند، از جمله بازتابی از فعالیت های روزانه می تواند باشد که در این صورت تعبیری برای آن نباید قائل شد و اگر خواب از نوع رویای صادقه باشد حتما تعبیر و تاویل دارد و هدف و منظوری از شکل گیری آن در پس پرده وجود دارد و حامل پیامی از طرف نیروهای ناخود آگاه و ملکوتی ما می باشد که لزوما وظایفی را برای ما ایجاد می کند. همچنین در این مقاله نشان داده می شود که تحریف و تفسیر به رای، خواب را از اصل خود و تاثیر به حق آن تغییر نمی دهد.

منزوی از مبتکران اصلی غزل نو است که ضمن در نظر داشتن ارزش ها، قابلیت ها و ویژگی های برجسته و منحصر به فرد شعر کلاسیک، اشعار خود را به بسیاری از ظرافت ها، تکنیک ها و ویژگی های مطرح در شعر نو آراسته است.وی در سرودن غزل های خود از شگردها و نوآوری هایی بهره گرفته که سبب تمایز با غزل غزل سرایان سنتی و پیدایش شیوه ای تازه در غزل شده است. در این مقاله به بررسی نوآوری ها و ویژگی های خاص اشعار او پرداخته شده است.

خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی یکی از شاعران برجسته ادب پارسی است که به ویژه در نیم قرن اخیر به شاعر طراز اول ایران ارتقاء یافته است.بی تردید، دیوان حافظ یکی از بی نظیرترین یادگارهای ادبیات کهن ایران است که در کنار دیگر متون نظم و نثر فارسی همچون شاهنامه فردوسی، کلیات سعدی، مثنوی و غزلیات مولانا و خمسه نظامی که به راستی ارکان قومیت و ملیت ایرانی هستند بر تارک یادگارهای ادبیات کهن جهان می درخشد. کاوش و نگرش هستی شناسانه حافظ در چند قرن گذشته از چنان انسجام، استحکام و استواری برخوردار است که هنوز هم کند و کاو های جامعه شناختی، فلسفی، ادبی و ... در دیوان این شاعر بزرگ فارسی پایان نیافته است.در مقاله حاضر به شیوه تحلیلی توصیفی با نگاهی متفاوت، غزلیات حافظ بر مبنای نگرش هنر عرفانی- اسلامی در پنج مقوله نگرش آیه ای، نگرش تسبیحی، عدل در دستگاه هستی، تصویر ایده آل از جهان سرمدی، مدینه فاضله و جایگاه انسان در عرفان ناب اسلامی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

عرفان احساس عمیق خداوند در درون خویش و تسلیم شدن و عشق ورزیدن به او با جان و دل است. سنایی و مولوی از بزرگ ترین عارفان و مجذوبان دریای عشق الهی هستند. سنایی پدر شعر عرفانی فارسی است که برای نخستین بار مضامین عرفانی را با فرهنگ عامیانه و حکایات تمثیلی درآمیخته و اکثر آموزه های صوفیانه را با بیانی زیبا ارائه نموده است و مولانا پارسایی عاشق پیشه، پاکباز و سرانداز است که سالها اسیر بود و به برکت آن، ترک اختیار کرد و نوای بی نوایی سر داد.این مقاله به بررسی اصطلاحات عرفانی مشترک (عشق، فنا، بقا، کشش و کوشش، تجلی، معرفت، وحدت وجود، خوف و رجا، مشاهده و محبت) در حدیقه الحقیقه سنایی و مناقب العارفین افلاکی می پردازد.

آرمانشهر یا نیک شهر و دنیای وارونه آن یعنی پاد آرمانشهر یا آنچه گاه از آن با عنوان پلید شهر و دوزخ شهر نام می برند همواره به عنوان یکی از دغدغه های صاحبان خرد و اندیشه و خاصه ادیبان و شاعران بوده و حضوری پررنگ در متون ادبی داشته است. نگارندگان در این مقاله به بررسی دو مفهوم آرمانشهر و پاد آرمانشهر در شعر دو تن از شاعران نوپرداز معاصر، سهراب سپهری و طاهره صفارزاده پرداخته اند. به این منظور ابتدا به تبیین این دو واژه پرداخته و تاریخچه ای از حضور آن ها در متون ملل مختلف را یادآوری می کنند سپس به تحلیل اشعار سهراب سپهری در جهت واکاوی اندیشه آرمانشهر در شعر او پرداخته و در ادامه پاد آرمانشهر مرحوم طاهره صفارزاده را در اشعار او نشان می دهند. از دیگر اهداف این مقاله نگاهی غیر مستقیم به نقاط اشتراک و افتراق در دنیای مطلوب دو شاعر است.