عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان (ادبستان)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:13 |تعداد مقالات:8

در دوره های مختلف ادبی آثار متعدد با موضوعات گوناگون تالیف شده که به مقتضای سبکی هر دوره تغییراتی در نوع نویسندگی ایجاد شده است. نیمه اول قرن ششم نیز از این تغییرات که همانا تاثیر شدید زبان و ادبیات عرب بر زبان و ادبیات فارسی می باشد بی بهره نبوده است. از آنجا که شیخ احمد جام (441-536 ه.ق) آثارش را زمانی تالیف کرده - نیمه اول قرن ششم - که با هجوم لغات عربی مواجه بوده، این انتظار می رفت که آثار شیخ مملو از واژگان عربی باشد، اما نه تنها این گونه نیست، بلکه وی توانسته تا حدودی نثر خود را از سلطه زبان عربی حفظ کند، و صلابت و استواری نثر دوره سامانی - سبک خراسانی - را با به کار بردن واژگان کهن و استعمال برخی ترکیبات زیبای قدیمی داشته باشد.

رجز نوعی گفتگو در میدان جنگ است در قالب دو تا هفت بیت که در آن ها رجزخوان به شکل سوال و جواب به مفاخره، تحقیر دشمن، حدیث نفس و .... می پردازد. بن مایه اصلی رجزها یا نازش به اصالت گوهر و نژاد است یا به هنر، یعنی کسب تجربه در زمینه های گوناگون مانند جنگاوری، دشمن شکنی، کاربرد فنون و حیله های رزمی و استفاده از ابزارهای جنگی. در حقیقت رجز یکی از ترفندهای مهم روانی غلبه بر دشمن به حساب می آید.نگارندگان در این پژوهش به بررسی و تحلیل انواع رجزهایی پرداخته اند که از سوی پهلوانان و جنگاوران شاهنامه فردوسی و گرشاسب نامه اسدی طوسی در آغاز نبردها بیان شده است.

سیمرغ، پرنده اساطیری، از دیر باز حضوری پر رنگ در فرهنگ ایرانی داشته است، پیش از اسلام در اوستا و آثار پهلوی و بعد از اسلام ابتدا در حماسه های پهلوانی، سپس در حماسه های عرفانی. این عنصر قابل توجه، نظر بسیاری از عرفای صاحب ذوق را به خود جلب کرده و در ادب عرفانی شخصیتی والا و ارجمند یافته است. در این میان ذهن تیزبین عارف ترین شاعران ایران، مولانا جلال الدین، از سیمرغ برداشت های عرفانی بسیار نموده است. سیمرغ در آثار مولانا گاه کنایه از انسان کامل و عارف و اصل است و گاه کنایه از ذات احدیت. شمس تبریزی، عشق، معنویت، دل و دعا که همه در نزد مولانا از معانی بالایی برخوردارند، به شیوه های دلنشین با سیمرغ و عنقا به نمود می آیند. نگارنده در این مقاله می کوشد جلوه های رنگارنگ سیمرغ را در آثار مولانا بکاود.

فروغ فرخزاد در طول دوره شاعری خود دو نوع زبان را تجربه کرده است، زبان وی در دوره اول، زبانی کهنه با مضامین و تصاویری تکراری است که به علت مستعمل بودن به شعریت نمی رسد، اما در دوره دوم، به زاویه دیدی منحصر به فرد و اندیشه ای متمایز دست یافته و با استفاده از تمهیدات بدیع بیانی توانسته است زبان را به سمت ادبیت سوق دهد. از جمله تکنیک های تاثیر گذار فروغ در این دوره، نمادپردازی است. در دو کتاب واپسین او بسیاری از واژه ها به عنوان نماد به کار رفته اند و در جایگاه های مختلف، معانی گوناگون یا هاله ای از معانی را القا می کنند. یکی از نمادهای جذاب در شعر فروغ، آب است که از دیرباز مورد توجه شاعران بوده و توان معنی آفرینی خاصی دارد. در این مقاله سعی داریم نمادینگی آب را در اشعار فروغ بکاویم.

سید قطب، ادیب، شاعر و اندیشمند معاصر مصری، از جمله شاعران رمانتیکی است که در شعر خود، متاثر از اندیشه های عرفانی است. توجه بسیار وی به کشف و شهود روحانی، و نیز مطالعه اشعار و آثار عرفانی، به ویژه غزلیات حافظ، سبب گردیده تا مضامین و اصطلاحات عرفانی در شعر او نمودی پررنگ داشته باشد. بسیاری از رموز عرفانی مانند حیرت، غربت، وحدت وجود، مناجات عارفانه با شب، طیف، سماع، جمع و تفرقه و پرنده روح و... بر شعر سید قطب که بازتابی از اندیشه های عرفانی - اسلامی است، سایه افکنده است. این مقاله در پی آن است تا با واکاوی شعر سید قطب، شخصیت و افکار ناب عرفانی - اسلامی وی را به نمایش گذارد. شایان ذکر است که این بعد از شخصیت فکری و ادبی وی، تا کنون مورد بررسی قرار نگرفته است.

«تمثیل» برای بیان مفاهیم عرفانی و رمزی بسیار کارآمد بوده است و تمثیل حیوانی و انسانی در ادبیات تعلیمی و عرفانی عمومیت دارد. جامی در مثنوی هفت اورنگ بیش از ده حکایت از حیوانات آورده است و همچنین از تمثیل های نمادین حیوانی بهره گرفته و در آن ها حیوانات را با شخصیت بخشی و انسان انگاری به عرصه آموزش اخلاقی و عرفانی وارد می نماید. از ریشه اساطیری و توتمی آن ها نیز غافل نبوده و با استفاده از تجربه پیشینیان به حیوانات و به ویژه پرندگان، حیاتی معنوی بخشیده است. در این مقاله عمده تمثیل های حیوانی در هفت اورنگ معرفی و بررسی شده اند.

رباعی که اکثر پژوهندگان آن را قالبی کاملا ایرانی دانسته اند، یکی از قالب های کوتاه شعری است، با مجالی اندک اما محمل اندیشه های بزرگ، به عبارت دیگر ایجاز کلام و در عین حال تراکم تصاویر و معانی، از ویژگی های ذاتی این قالب شعری است. در بیشتر کتب ادبی و تاریخی و نسخه های خطی و جنگ های شعری قدیم نظیر رساله التنبیه، تاریخ جهانگشای جوینی، کلیله و دمنه، مرزبان نامه، سندباد نامه، چهار مقاله نظامی عروضی، تاریخ وصاف، تاریخ گزیده، المسالک و الممالک، مرصاد العباد، عبهر العاشقین نمونه هایی از رباعیات شاعران گذشته ذکر شده است.این موضوع اهمیت و ارزش این قالب کوتاه و در عین حال پرمغز را بازگو می کند. چه بسیارند رباعی سرایان عارف و فیلسوفی نظیر «ابوسعید ابوالخیر»، «خیام نیشابوری»، «سنایی غزنوی»، «اوحد الدین کرمانی»، «بابا افضل کاشانی»، «سنایی غزنوی»، «مولوی»، «عطار نیشابوری» و «سحابی استرآبادی» که هر کدام در زمان و دیار خود مورد احترام بوده اند و تا سالیان سال پیام ها و حکم و مواعظ آنها ورد زبان و آویزه گوش هر کمال جویی خواهد بود. در این مقاله ما برآنیم که ضمن معرفی احوال و شخصیت عرفانی و فلسفی بزرگترین رباعی سرا عارف، «کمال الدین سحابی نجفی استرآبادی»، به معرفی نسخه های خطی اشعار او بپردازیم.

عرفان و تصوف مفاهیمی هستند که از همان اوایل شکل گیری جامعه اسلامی، در میان مردم گسترش یافتند. به مرور زمان و با گسترش این پدیده ها، دسته ها و فرقه های مختلفی از صوفیان ظهور کرد که هر کدام اندیشه های خاص خویش را تبلیغ می کردند و گسترش می دادند، اما چنانکه از شواهد و قراین پیداست رواج و گسترش تصوف، بیشتر توسط اهل سنت انجام گرفته و این دسته در گسترش تصوف نقش گسترده تری داشته است. ارتباط میان تصوف و تشیع نیز در طول تاریخ با فراز و نشیب های بسیاری روبرو بوده و موافقان و مخالفان بسیاری داشته است. در این زمینه و در مورد ارتباط تصوف و تشیع تا به حال بررسی های مختلفی انجام گرفته است که به نظر می رسد خالی از افراط و تفریط نبوده است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی وجوه اشتراک و افتراق میان تصوف و تشیع است. بر این اساس، ابتدا مسایلی که ارتباط و اشتراک میان تصوف و تشیع را نشان می دهد و از جنبه های مختلف این دو را به هم نزدیک می کند، دسته بندی، شرح و تحلیل شده است، سپس مسایلی که گسست و تفریق این دو را نشان می دهد، مورد واکاوی و مداقه قرار گرفته است.