اکوسیستم های طبیعی ایران
سال:1390 | دوره:2 | شماره:2 |تعداد مقالات:9

اجرای موفق طرح های احیایی جنگل های زاگرس مستلزم نگرشی همه جانبه به مفاهیم توسعه پایدار و مسائل اقتصادی و اجتماعی است که در این بین، توجه و بررسی مسائل متناقض و متضاد اجتناب ناپذیر است. فرآیند تحلیل شبکه (ANP) یک چارچوب نویدبخش برای ارزیابی مسائل چندبعدی و متناقص است که در این مقاله به معرفی این تکنیک و نحوه کاربرد آن در یک مساله مدیریتی جنگل های زاگرس (تعیین الگوی مناسب سازماندهی مکانی در زاگرس) پرداخته شده است. بر اساس روش ANP، ابتدا شاخص ها و معیارهای موثر در تصمیم گیری، در قالب مدل BOCR، تدوین می شوند. با انجام محاسبات در نرم افزار Super Decision میزان اهمیت هر یک از شاخص ها و معیارها محاسبه خواهد شد. بر اساس نتایج به دست آمده، می توان به ارزیابی و اولویت بندی گزینه های مورد بررسی، که در این مقاله شامل حوزه آبخیز، سامان عرفی روستا و سامان عرفی خانوار هستند، پرداخت. در آخرین مرحله، تحلیل حساسیت گزینه های مورد بررسی و تفسیر نتایج حاصل از تغییرات حساسیت صورت می گیرد. نتایج حاصل از ANP به عنوان راهنمایی در تصمیم گیری نهایی استفاده خواهند شد.

نفوذ آب به داخل خاک یکی از فرآیندهای است که امروزه بیشتر مدنظر پژوهشگران می باشد و نقش مهمی در چرخه آبی طبیعت ایفا می کند. اهمیت پدیده نفوذ، پژوهشگران را بر آن داشته تا همواره در پی ارائه مدلی مناسب برای بیان کمی نفوذ باشند. در سال های اخیر توسعه مدل های شبیه سازی فرآیندهای مرتبط با خاک به طور گسترده ای رو به افزایش می باشد، هم چنین این مدل ها بیشتر برای درک بهتر فرآیندهای مرتبط با خاک طراحی شده اند و ابزاری برای ارزیابی مشکلات محیطی و کشاورزی می باشند. بدین منظور این پژوهش با هدف تعیین بهترین مدل برآورد نفوذ در کاربری های اراضی مرتع و جنگل در حوزه آبخیز داوود رشید واقع در استان لرستان برنامه ریزی شد. در این تحقیق اندازه گیری نفوذ با استفاده از روش استوانه های مضاعف صورت گرفته و مدل های کوستیاکوف، فیلیپ، هورتون، سازمان حفاظت خاک آمریکا (SCS) و گرین-آمپت نیز جهت تخمین نفوذ مورد توجه قرار گرفتند. نتایج این تحقیق نشان داد که در کاربری مرتع تمامی پارامترهای نفوذ از جمله نفوذ تجمعی، سرعت نفوذ نهایی، متوسط سرعت نفوذ، زمان تا لحظه تثبیت نفوذ و شیب کاهش نفوذ کمتر از کاربری جنگل بوده است. همچنین نتایج این تحقیق در بحث مقایسه مدل ها نشان داد که در کاربری مرتع، مدل سازمان حفاظت خاک آمریکا با ضریب تبیین 0.967 و در کاربری جنگل، مدل فیلیپ با دارا بودن ضریب تبیین 0.993 به عنوان برترین مدل ها در دو کاربری انتخاب شدند، علاوه بر ضریب تبیین، ضریب کارایی هر دو مدل فوق از بقیه مدل ها بیشتر بود و در هر دو کاربری مرتع و جنگل مدل هورتون به عنوان ضعیف ترین مدل انتخاب شد.

یکی از مسائلی که بر کیفیت نهال های تولیدی از بذور تاثیر دارد، نحوه انبارداری بذور قبل از کشت می باشد. بذور درختان جنگلی پس از برداشت به مدت چند روز، هفته، ماه یا سال در انبار نگهداری می شوند. در زمان انبار نمودن بذر باید مسائلی از قبیل، رطوبت بذر، تهویه آن، حرارت محیط و غیره در نظر گرفته شود. شرایط محیطی نگهداری بذر، تعیین کننده مدت زمانی است که جوانه زنی و قدرت آن حفظ می شود. دما، رطوبت نسبی محیط و رطوبت بذر عوامل اصلی در حفظ قابلیت های حیاتی بذور هنگام انبارداری هستند. این تحقیق به منظور بررسی اثر زوال بذر بر جوانه زنی و بنیه بذر افرا کیکم در ژرمیناتور انجام شد. بذور از یک درخت مادری که به صورت تک درخت قرار گرفته بود جمع آوری شد. بذور برای مدت 48، 72، 96 و 144 ساعت در دمای 41, 43 و 45 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی صد درصد نگهداری شدند. آزمایش در طرح کاملا تصادفی با چهار تکرار برنامه ریزی شد. در آزمایش ژرمیناتور، درصد جوانه زنی، سرعت جوانه زنی، محتوی رطوبتی بذور، بنیه بذر ارتفاع گیاه و طول ریشه وزن تر و خشک گیاه، و قطر یقه نهال ها اندازه گیری شد. نتایج تجزیه واریانس صفات مورد مطالعه، اختلاف معنی داری را بین نمونه های مورد آزمون، نشان داد. اندازه گیری کلیه صفات بیان شده نشان داد بذور تحت تاثیر زوال قرار گرفتند.

با توجه به اهمیت موضوع فرسایش و رسوب، لازمه برنامه ریزی و اتخاذ تصمیم برای مدیریت آنها، آگاهی از میزان فرسایش و تولید رسوب، شناسایی مناطق بحرانی و اولویت بندی آنها برای اجرای برنامه ها و اقدامات آبخیزداری است. برای بررسی وضعیت فرسایش در استان لرستان و جهت اجرای مدل EPM ابتدا با استفاده از فناوری های نوین RS و GIS، از لایه های واحدهای اراضی، حساسیت زمین شناسی و کاربری اراضی، واحدهای کاری به صورت رقومی تهیه و بازدیدهای صحرایی انجام و خصوصیاتی از جمله نوع کاربری و ضریب استفاده از زمین، شدت و اشکال فرسایش تعیین شد. ضریب حساسیت سنگ و خاک از طریق طبقه بندی ارائه شده توسط گروه زمین شناسی، شیب توسط مدل رقومی ارتفاع (DEM)، متوسط درجه حرارت از طریق نقشه خصوط هم دما و همچنین میانگین سالانه بارندگی از طریق نقشه خطوط همباران کشور استخراج گردید. بر اساس دستورالعمل مدل، نقشه ضریب فرسایش (Z) و سپس فرسایش ویژه (Wsp) تهیه و میزان فرسایش در سطح استان برآورد شد. لایه بدست آمده طبقه بندی و نقشه طبقات شدت فرسایش بدست آمد. این نقشه با لایه های پایه مقایسه و میزان ارتباط بررسی شد. نتایج نشان می دهد میانگین ضریب فرسایش 0.58، میانگین شدت فرسایش 13.9 تن در هکتار و 54.5 درصد از سطح استان در طبقه فرسایش زیاد قرار دارد. عمده مناطق دارای اولویت جهت برنامه ریزی و حفاظت خاک و منابع طبیعی در جنوب و جنوب غرب استان پراکنده است. مناطقی که فعلا شرایط مناسبی دارند در شرق استان واقع شده است.

مقدار بارانی که پس از عبور از تاج پوشش به کف جنگل می رسد بخش مهمی از تراز آبی اکوسیستم های جنگلی را به خود اختصاص می دهد. این مطالعه با هدف بررسی تاثیر اندازه باران بر باران ربایی درختان بلوط ایرانی (Quercus brantii var. persica) انجام شد. اندازه گیری تاج بارش، توسط 16 عدد جمع آوری کننده در زیر تاج پوشش پنج درخت بلوط ایرانی و میزان بارندگی توسط 6 عدد جمع آوری کننده باران که در فضای بازی در نزدیکی رویشگاه مورد مطالعه قرار گرفته بودند، انجام شد. میزان باران ربایی به صورت غیرمستقیم از تفاضل بارندگی کل و تاج بارش محاسبه شد. اندازه گیری ها به مدت 9 ماه از فرودین تا آذر 1389 صورت پذیرفت. در این دوره، 9 مورد بارندگی با مجموع عمق 157.3 میلی متر جمع آوری و میانگین مجموع باران ربایی درختان بلوط ایرانی 47.4 میلی متر یا 35.8 درصد از بارندگی کل محاسبه شد. بین نسبت باران ربایی به بارندگی و بارندگی یک همبستگی لگاریتمی قوی (r2=0.808) و منفی مشاهده شد. نتایج نشان داد با افزایش عمق بارش، نسبت باران ربایی به بارندگی کل کاهش می یابد.

به منظور اجرای این تحقیق، ابتدا با مطالعه اطلاعات موجود در مراکز تحقیقات و ادارات منابع طبیعی استان رویشگاههای عمده گونه بلوط ایرانی در سطح استان کرمانشاه شناسایی و بر روی نقشه مشخص گردید. پس از شناسایی عرصه ها و رویشگاه های گونه مورد نظر جنگل گردشی آغاز گردید و با توجه به اینکه سه دامنه مختلف ارتفاعی (کمتر از 1500، بین 1500 تا 2000 و بیشتر ا ز2000 متر از سطح دریا)، جهات مختلف جغرافیایی (شمالی، جنوبی، غربی و شرقی)، فرمهای مختلف زمین (یال، دره، دامنه و مسطح) و حداقل سه تکرار برای هر یک ازموارد فوق و همچنین تراکم گونه مورد مطالعه (حضورحداقل سه درخت مورد نظردر یک پلات) معیار انتخاب مناطق جهت مطالعه مدنظر قرار داشت، برای گونه بلوط ایرانی محل هایی که معرف موارد فوق بودند انتخاب شدند. بنابراین مناطق پاوه و باینگان در شمال غربی استان، سرفیروزآباد در جنوب تا جنوب شرقی استان و قلاجه در جنوب غربی استان کرمانشاه انتخاب گردید. در هر قطعه نمونه اندازه گیری های کمی و کیفی زیر انجام گردید. ثبت حضور کلیه گونه های درختی به همراه گونه مورد نظر، قطر برابر سینه گونه مورد نظر یا قطر یقه قطورترین جست (برای پایه های شاخه زاد)، ارتفاع کل گونه مورد نظر، طول تنه گونه مورد نظر، اندازه گیری دو قطر عمود بر هم تاج گونه مورد نظر. ضمنا یک پلات دایره ای یک آری در مرکز هر قطعه نمونه در نظر گرفته شد و تجدید حیات گونه مورد نظر شمارش گردید. جهت مطالعات خاکشناسی نیز در هر پلات یک پروفیل خاک تهیه و ضمن تشریح پروفیل، افق های خاک تعیین گردید و از هر افق نمونه خاک جهت تعیین مشخصات فیزیکی و شیمیایی (بافت خاک، C،pH ،EC ، Caco3 و ماده آلی) به آزمایشگاه ارسال گردید. نتایج نشان می دهد که برای گونه بلوط ایرانی فرم یال با جهت غربی شرایط رویشی مناسبتری را فراهم می آورد. همچنین نتایج حاصل از تجزیه به مولفه های اصلی (PCA) مربوط به خاک این رویشگاه ها نشان داد که در رویشگاه بلوط ایرانی عناصر فیزیکی در لایه سطحی و عناصر شیمیایی در لایه تحتانی خاک رویشگاه بلوط ایرانی در بهبود پارامترهای رویشی بلوط موثرند.

هدف از این مطالعه ارزیابی پتانسیل طبیعت گردی منطقه بدره با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) است. ارزیابی توان طبیعت گردی منطقه مورد مطالعه در سه مرحله صورت گرفت. در مرحله اول با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) ابتدا مهمترین معیارها و زیرمعیارهای موثر در ارزیابی توان طبیعت گردی منطقه مورد مطالعه تعیین شدند و سپس با توجه به نظرات کارشناسان این معیارها و زیرمعیارها وزن دهی شدند. در مرحله دوم هر کدام از زیرمعیارها به نقشه های جغرافیایی تبدیل شدند. به عبارت دیگر نقشه جغرافیایی مربوط به هر یک از زیرمعیارهای موثر در ارزیابی با استفاده از توانایی های GIS تهیه شد و در مرحله آخر هر کدام از این نقشه ها در محیط GIS با وزن های متناظر خود که در مرحله اول این مطالعه بدست آمدند، تلفیق شدند و نقشه نهایی توان طبیعت گردی منطقه مورد مطالعه تهیه شد. نتایج این مطالعه نشان داد که به ترتیب حدود 8.48 و 16.5 درصد از سطح منطقه دارای توان طبقات یک و دو برای تفرج است که نشان دهنده توان بسیار مناسب این مناطق برای توسعه اکوتوریسم است. همچنین نتایج نشان داد که 52.43 درصد از سطح منطقه دارای توان طبقه سه و 22.59 درصد از سطح منطقه دارای توان طبقه چهار یا توان ضعیف برای توسعه اکوتوریسم است.

بارزترین و مشخص ترین نشانزد پروژه های توسعه ای از جمله، توسعه شهری، جاده کشی، خطوط انتقال گاز، نفت، آب، برق و تلفن، سایت معادن و صنایع مختلف، اثر بصری و زیباشناختی است که این پروژه ها بر چهره طبیعت خواهند داشت و این در حالی است که معمولا در برنامه های مربوط به مکان یابی چنین پروژه هایی کمتر به آن توجه شده است. بنابراین در این مقاله سعی شده است این موضوع بیشتر گوشزد شود و با تشریح خلاصه یک مطالعه موردی، روشی سریع جهت ارزیابی پیش از اجرای چنین پروژه هایی ارائه گردد. در این مقاله ابتدا ادبیات تحقیق و روش های مختلف ارزیابی بصری مورد بررسی قرار گرفته سپس یک روش تلفیقی با استفاده از قابلیت های نرم افزاری سیستم های اطلاعات جغرافیایی در این زمینه به کار گرفته شده است. مطالعه موردی روی معادن سنگ منطقه چگنی خرم آباد صورت گرفته، ولی این گونه تکنیک ها قابل تعمیم به سایر پروژه ها می باشد.

جنگلکاری ها می توانند در طول زمان تاثیرات عمده ای بر خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاک داشته باشند. به منظور بررسی اثر جنگلکاری با گونه های غیربومی سوزنی برگ و پهن برگ بر برخی از خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاک در منطقه پارک جنگلی گهر دورود، سه تیپ جنگلکاری شده (اقاقیای خالص، تیپ خالص کاج بروسیا و تیپ جنگلکاری آمیخته بروسیا – اقاقیا) در پارک جنگلی گهر دورود و یک توده طبیعی بلوط به عنوان شاهد در نظر گرفته شد. در هر تیپ در واحدهای شکل زمین یکسان در توده های جنگلکاری شده و منطقه شاهد از هر واحد چهار نمونه مرکب از سه عمق 0-10، 10-20 و 20-30 برداشت گردید. نتایج نشان می دهد برخی از خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک تحت تاثیر نوع گونه تغییر کرده است، به طوری که گونه سوزنی برگ کاج بروسیا باعث افزایش میزان فسفر قابل جذب، شوری و درصد لوم خاک و کاهش میزان کربن آلی، ازت و PH نسبت به خاک منطقه شاهد شده است. گونه اقاقیا نیز باعث افزایش میزان ازت، کربن آلی و پتاسیم خاک شده است. نتایج بیانگر آن است که پس از 36 سال، جنگلکاری تاثیر مشخصی بر برخی خصوصیات خاک همراه با تغییر در جامعه گیاهی و حیاتی داشته است.