تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1400 | دوره:17 | شماره:34 |تعداد مقالات:6

این باور در میان مسلمانان رواج گسترده دارد که خداوند را نامی پنهان از همگان است، جز خواص کسی از آن آگاه نیست، هرکه بتواند خدا را با یادکرد آن بخواند سریع به خواسته اش می رسد، و تصرفات خارق العاده در عالم هستی تنها با کاربرد آن ممکن می شود. مسلمانان از گذشته های دور این نام را «اسم اعظم» خوانده، و درباره ماهیت و خواص و نحوه کشف و کاربرد آن سخنان متفاوت گفته، و حکایات بسیار نقل کرده اند. مطالعه پیش رو کوششی به منظور مرور و دسته بندی همین آراء و بازنمون دورنمایی از نگرش های رایج در فرهنگ اسلامی به اسم اعظم است؛ کوششی که می تواند گامی نخستین برای بازشناسی تاریخ انگاره اسم اعظم در فرهنگ اسلامی تلقی شود. در مقاله بی آن که از خاستگاه انگاره یا سیر تحول درک ها از آن در گذر زمان بحث شود، شواهد مختلف توجهات مسلمانان به اسم اعظم را مرور، و از خلال نقل حکایت ها، اقوال تفسیری، مواعظ اخلاقی و نظریه پردازی های متکلمانه و فیلسوفانه آراء درباره اسم اعظم را در آثار پراکنده بازشناسی و تبیین می کنیم. چنان که خواهیم دید، انگاره اسم اعظم در تاریخ طولانی خود در فرهنگ اسلامی از جایگاه کارگزار خدا تا شیوه ای سحرگونه برای تصرفات عظیم و کلان در هستی، و از مصادیقی آشکار به مصادیقی پنهان و رازآلود گراییده، و موضوع بحث های متکلمانه و ایدیولوژی های مختلف مذهبی گردیده است.

اخبار الدوله العباسیه اثری از مولفی ناشناس است که سهم مهمی در تغییر نگاه محققان نسبت به انقلاب و بنیاد های اصلی خلافت عباسی داشته است. بررسی سرشت بینامتنی این کتاب در نسبت و رابطه با قرآن، به شناخت چگونگی ساخت یافتن این اثر و ارزیابی اعتبار اطلاعات آن در پژوهش و نگارش تاریخ کمک می کند. بینامتنیت را به حضور موثر یک متن در متنی دیگر به شکل های مختلف تعریف کرده اند. در این مقاله از منظر مطالعات بینامتنی، حضور قرآن و استناد به آن در کتاب اخبار الدوله العباسیه در حوادث دو سده نخستین اسلامی بر اساس چهار شکل بررسی می شود: 1. ادبی سازی یعنی استفاده ادبی از آیات، 2. زمینه مندسازی یعنی قرار دادن آیات در بافت تاریخی جدید و ارایه تفسیری متفاوت، 3. تاریخی سازی یعنی اشاره های متون تاریخی مربوط به دوره های بعدی تاریخ اسلام به حوادث قبل تر و فراهم آوردن قیاس هایی بین روی داد ها و شخصیت های مورد توصیف با روی داد ها و شخصیت های پیشین و 4. قرآنی سازی یعنی مشروعیت بخشی به وسیله اصطلاحات قرآنی. از منظر مطالعات بینامتنی می توان گفت که بی تردید، قرآن بر اخبار الدوله تاثیرات قابل ملاحظه ای داشته و استناد به آن در این کتاب به دلایل و اهداف گوناگونی صورت گرفته است، اهدافی چون بهبود سبک نگارشی متن، پدید آوردن فضایی دینی، اعتباربخشی به یک خبر یا استدلال و حتی مشروعیت بخشی به حکومت عباسی. هم چنین این تاثیر قرآن بر اخبار الدوله العباسیهبیانگر استفاده ماهرانه نویسنده از قرآن و دانش جامع او نسبت به آن است که نشان می دهد واژه ها، اصطلاحات و آیات قرآنی در ذهن او درونی شده بوده است.

تاریخ موصل ابوزکریای ازدی (د 334ه)؛ تاریخ رقه قشیری حرانی (د 334ه)؛ تاریخ میافارقین ابن ازرق فارقی (د. ح. 577ه)؛ و تاریخ اربل ابن مستوفی اربلی (د 637ه) چهار تاریخ محلی بازمانده از ناحیه جزیره در دوره میانه اسلامی است. در این مقاله به این پرسش ها پرداخته می شود که این کتاب ها جدا از «محلی» بودن، ذیل کدام یک از گونه های دیگر تاریخ نگاری اسلامی جای می گیرند؟ و محتوا و گزارش های آن ها در چه حوزه هایی حایز اهمیت است؟ از بررسی ساختاری و محتوایی این چهار کتاب روشن شد: 1. تاریخ موصل «گاه نگاری محلی-عمومی» استکه افزون بر تاریخ موصل و جزیره، به وفور از تاریخ دوره متاخر اموی و عصر اول عباسی نیز یاد کرده است؛ 2. تاریخ رقه «تراجم نگاری طبقاتی» است که به ذکر احوال«علماء» رقه و جزیره پرداخته، اما درباره جغرافیا و تاریخ این شهر روایت های بسیار کمی دارد 3. تاریخ میافارقین «گاه نگاری محلی-عمومی-دودمانی» است که تاریخ محلی میافارقین و جزیره را ذیل تاریخ خلافت و تاریخ دودمان های حمدانی، مروانی و ارتقی روایت کرده است؛ 4. تاریخ اربل «تراجم نگاری غیرالفبایی» است که در آن به احوال و آثار شماری از دانشوران و ادیبان سده های ششم و هفتم هجری پرداخته شده است.

اگرچه در متون تاریخی سده چهارم هجری به بعد از زیلو و زیلوبافی یاد شده، اما زیلوهای باقی مانده همه متعلق به پس از صفویه است. برخی محققان زیلوی معروف به «میبد» را قدیم ترین زیلوی دوره اسلامی و متعلق به سال 808ه دانسته اند، درحالی که این زیلو از دوره صفوی است و در خوانش تاریخ آن اشتباهی رخ داده است. تنها زیلوی شناخته از ماقبل صفوی، نمونه ای است که در موزه ارمیتاژ نگه داری می شود. مورخان هنر اسلامی تاکنون بر این باور بوده اند که زیلوی نوش آباد تاریخ بافت ندارد و آن را به عنوان شاهکاری از هنر ایلخانی معرفی کرده اند. این نوشتار با بررسی دقیق تر سبک هنری و کتیبه های زیلو پیشنهاد جدیدی درباره زمان بافت آن ارایه و این احتمال را مطرح کرده است که در رمضان 808ه/ 1406م در نوش آباد کاشان بافته شده و کهن ترین فرش تاریخ دار شناخته شده ایران دوره اسلامی است. یکی دیگر از سوالات و ابهامات مطرح درخصوص این زیلو مربوط به کاربرد آن است. اگرچه محققان آن را زیلوی سجاده ای «صف» خوانده اند، اما آیات قرآنی موجود در کتیبه ها، پذیرش این نظر را دشوار می کند. این مقاله با درنظر گرفتن محتوای خاص کتیبه ها، احتمال کاربری آن را به عنوان سجاده مطرح کرده و با مجامع صوفیانه مرتبط ساخته است.

ترکمانان صوفی آناتولی در اوایل دوره عثمانی به واسطه حضور و نقش پررنگ در تاسیس و توسعه قلمروی عثمانی و برآمدن آن در قامت یک دولت مقتدر، به رغم ماهیت واگرایانه غالب بر شیوه زندگی آ ن ها، با آل عثمان همگرایی پررنگی پیدا کرده بودند. بر این اساس، ترکمانان کوچ نشین و نیمه کوچ نشین آناتولی پیرو تصوف عامیانه و در راس آ ن ها دراویش صوفی، مناسبات حسن ه ای با سلاطین نخستین عثمانی داشتند. به تدریج تحولات تاریخی این روند را دچار دگرگونی کرد. عثمانیان در نیمه دوم قرن نهم هجری، قسطنطنیه را فتح کردند و پایتخت خود را به این کلان شهر جهانی انتقال دادند. به دنبال این فتح، دیوان سالاری عثمانی مرحله جدیدی از تکامل و توسعه را تجربه کرد و سیاست های آل عثمان در قبال ترکمانان، بانیان پیشین تاسیس دولت عثمانی، به شکل بنیادینی تغییر یافت؛ این در حالی بود که جمعیت پرشماری از ترکمانان، بر شیوه ها و سنت زندگی عشایری پافشاری می کردند. بنابر یافته های این مطالعه، توسعه و تکامل دیوان سالاری عثمانی در دوره بعد از فتح استانبول و در راس آن سه نهاد تیمار، دوشیرمه و مدرسه، نقش تعیین کننده ای در روند منزوی سازی ترکمانان ایفا کردند. افزون براین، سیاست تمرکزگرایی عثمانیان در مواجهه با ترکمانان کوچ نشین و نیمه کوچ نشین و نیز تحقیر این گروه ها از سوی نخبگان جامعه عثمانی، واگرایی ترکمانان صوفی از عثمانی ها و همگرایی آ ن ها به صفویان را تشدید می کرد.

هم زمان با اوج گیری کنش های جریان های متمهدیانه ایرانی هم چون نوربخشیه در عصر تیموری، حرکت هایی مشابه از اواخر سده نهم هجری در شبه قاره هند آغاز شد که هدف اصلی رهبران آن ها مانند سیدمحمد جونپوری، موسس جریان مهدویه که به اهل سنت نزدیک بودند، جریان سازی اجتماعی حول محور ادعاهای مهدویت شان بود. سوال پژوهش حاضر این است که تشابهات و تفاوت های احتمالی دو جریان مهدویه و نوربخشیه کدام اند؟ در این مقاله مهم ترین تشابهات و تفاوت های دو جریان از منظر باورها، روش های تعامل اجتماعی و کنش های سیاسی و نظامی مقایسه می شوند. در این پژوهش نشان داده شده است که رهبران مهدویه و نوربخشیه در مواردی مانند تلاش برای جلب حمایت بزرگان صوفیه، تحریف برخی اصول طریقت های صوفیانه شان و تشکیل گروه های مسلح به هم شباهت دارند. در عین حال، تلاش رهبران مهدویه برای جلوگیری از علم آموزی و ارتباط مریدان با غیرمهدویان و اعتقاد نوربخشیه به تقدم شریعت بر طریقت و به نوعی تناسخ، مهم ترین تفاوت های دو جریان است.