پژوهشنامه ادیان
سال:1400 | دوره:15 | شماره:29 |تعداد مقالات:12

آشنایی مسلمانان عرب با فرهنگ و تمدن ایرانی پس از فتوحات، شیوه ی زندگی و فرهنگ خلفای مسلمان، بخصوص عباسیان را تحت تأثیر قرار داد. در مقابل، تغییر محسوسی در موقعیت ایرانیان به وجود آمد. آنان فرصت یافتند با نفود در دستگاه خلافت، امور کشور را در اختیار خود بگیرند و این امر موجب شد تا آنها در عرصه ی سیاسی ظاهر شوند. همچنین، انتقال مرکزیت سیاسی عباسیان به شرق و در دل سرزمین تاریخی ایران نیز بیش از گذشته بر تجدید حیات عنصر ایرانی در این دوره اثر گذاشت. این فرآیند تاریخی راه را برای ظهور زبان فارسی در دستگاه دیوان سالاری و نیز ترجمه ی متون فارسی به عربی باز کرد و بدین ترتیب، در این دوران شاهد حضور گروه زیادی از دانشمندان ایرانی در عرصه ی علمی و نیز اصرار ایرانیان بر حفظ سنت های ایرانی، از جمله، جشن نوروز و مهرگان هستیم. از این رو، مقاله ی حاضر سعی دارد به بیان تأثیرات فرهنگی ایرانیان بر مسلمانان در خلافت عباسیان بپردازد و روشن سازد که آنچه به نام فرهنگ ایرانی-اسلامی در ایران شکل گرفت چه ارتباطی به فرهنگ ایران باستان داشته است.

در اکثر سنت های عرفانی، بخش مهمی از سیر و سلوک، مراقبه است که در سنت بودایی، دَهیانَه نام دارد. دَهیانَه نوعی تمرین تمرکز ذهن همراه با آگاهی است. در این حالت ذهن، استوار شده و توانایی تمرکز بسیار افزایش می یابد. در آیین بودایی، دَهیانَه که زمینه ساز سَمادهی است، اصلی ترین روش برای پاکسازی ذهن و آماده سازی آن جهت نیل به نیروانه است و همه ی مذاهب بودایی آن را محور اعمال دینی خود می دانند. محور دین بودایی را نه مطالعات متنی یا فلسفی بلکه تجربه مستقیم "حقیقت غایی" تشکیل می دهد و این تجربه حاصل نمی شود مگر با دَهیانَه. در این راستا، شورَنگَمَه سوترَه از مهمترین سوتره هایی است که با شرح روشهای مختلف مراقبه، شامل تعالیمی برای همه مکاتب بودایی است. پرسش اصلی این نوشتار چیستی و نیز تبیین اهمیت، مبانی، اهداف و چگونگی روشها و مراتب دَهیانَه در شاخه مهایانه از دین بودایی بر اساس شورَنگَمَه سوتره است. در این راستا، با روش تحلیلی و بر اساس مطالب ارائه شده در شورَنگَمَه سوتره، همچنین مراجعه به نظرات استادان مراقبه در مکتب مهایانه و پژوهشگران مختلف این عرصه، در پی پاسخ به پرسش مذکور برآمده ایم.

یکی از موضوعات مهمی که در مطالعه و بررسی شاخه های مختلف علوم اسلامی مثل فقه، کلام و فلسفه با آن مواجه ایم این است که این علوم از قواعد کلی برخوردارند و علمای این علوم با توجه به این قواعد به شرح مسائل و رفع شبهات می پردازند. حال سؤال آن است که آیا عرفان اسلامی نیز از این موضوع مستثنی نبوده و از قواعدی بر خوردار است یا چنین نیست و ثانیاً اگر از قواعدی برخوردار است منشأ و خاستگاه قواعد عرفانی چیست؟ در این مقاله نخست به تعریف قاعده و مشخص کردن عناصر اصلی قاعده در علوم دینی پرداخته آنگاه بر اساس متون عرفانی، اعمّ از عرفان نظری و عرفان عملی، وجود یا عدم وجود قواعد بررسی شده است. نتیجه این بررسی نشان می دهد اوّلاً عرفان اسلامی، به عنوان یک علم، نیز از قواعد کلی برخوردار است و ثانیاً این قواعد یا مستقیما مأخوذ از آیات قرآنی و روایات است یا غیر مستقیم مبتنی برمفاد آنهاست.

چَیتَنیه (1534-1485) از شخصیت های برجسته طریقت بهکتی ویشنویی است. برخی ویشنویی ها او را تجسد کریشنه می شمارند. بهکتی به طریقت عشق و اخلاص گفته می شود و به اعتقاد پیروان این طریقت، تنها با بهکتی می توان به شناخت پروردگار دست پیدا کرد. مراتب عشق از دیدگاه چَیتَنیه، در پنج دسته ی شانته رتی، داسیه رتی و ساکهیه رتی و واتسالیه رتی و مدهوریه رتی قرار می گیرد، که به ترتیب عشق آرام و لطیف، عشق خدمتگذارانه، عشق همراه با احترام، عشق پدرانه و مادرانه و عشق نکاحی تفسیر می شوند. در این نوشتار تلاش شده است به این پرسش پاسخ داده شود که ماهیت این عشق چیست و روش رسیدن به والاترین درجات بهکتی از منظر چَیتَنیه چگونه است؟

پیوند دین و اسطوره در یک بستر علمی، راهی را گشوده است که بشر با گام نهادن در آن می تواند با مجموعه ای از باورها آشنا شود و تا حدی، منشأ آن ها را دریابد. این اتفاق از اواخر قرن هجدهم سرعت بیشتری به خود گرفت و با ظهور دانشمندان نام آشنایی در سده های بعد، جنبه های پنهان اسطوره و دین بیشتر نمایان شد. بدون شک یکی از آن چهره های نام آشنا، مکس مولر است. مولر از پیشگامان مطالعات علمی و تطبیقی دین و اسطوره در قرن نوزدهم و متأثر از فیلولوژی، ایده آلیسم، پوزیتیویسم و باورهای شرقی به خصوص هند بود. او نظریه های قابل تأملی را در ارتباط با اسطوره و دین مطرح کرد که مورد توجه و نقد بسیاری از دانشمندانِ هم عصرش قرار گرفت. در این مقاله سعی شده است با توجه به جایگاه و نقش مکس مولر در مطالعات مربوط به اسطوره و دین، نسبت آن دو در نگاه مولر به شیوه ی توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار بگیرد. مکس مولر ریشه ی اسطوره را در نام گذاری پدیده های طبیعی می دانست و معتقد بود دین (فرم دینی) با مقدّس شدنِ «نام» بوجود می آید، یعنی از دل اسطوره. او به امر نامتناهی باور داشت اما منشأ آن را طبیعت می دانست.

دین مسیحیت از دل شریعت سخت گیر یهود پدیدار شد و به تدریج راه خود را جدا کرد. نوشته های پدران کلیسا مؤیّد آن است که ایشان ضمن ترسیم ابعاد راست کیشی، سایر نظرات را بدعت می دانستند. ایشان دیدگاه خود را تنها خوانش صحیح از مسیحیت که منطبق بر تعالیم عیسی و رسولان بود، تلقّی کرده و بر مبارزه با بدعت گذاران تأکید داشتند. روی کار آمدن حکومت مسیحی در قرن چهارم، دایره قدرت اصحاب کلیسا را بیشتر و عرصه را بر سایرین تنگ تر کرد. این باور که مسیحیت نخستین از تنوّع و تکثّر برخوردار نبوده و نظرات کلیسای رُم تنها قرائت موجود و صحیح بوده است تا قرن گذشته در بین محققان مقبول بود. اما اوّل بار والتر بائر، پژوهشگر صدر مسیحیت، با نگارش کتابی این نظریه را مورد نقد قرار داد. وی با آوردن شواهد گوناگون کوشید تا در تعریف مسیحیت اوّلیه از منظر تاریخی و مستقل از دیدگاه های کلیسای کاتولیک تجدید نظر کند. بر مبنای تحقیقات او مسیحیت از ابتدا متنوّع بوده و ما شاهد وجود «انواع مسیحیت» هستیم که کلیسای رُم آنها را بر نتابیده و در پی گسترش نفوذ خود، سعی در از میان بر داشتن دیگر عقاید داشت، امری که با مسیحی شدن امپراتوری روم سرعت بیشتری یافت.

یکی از موضوعات مورد بحث در الهیات فمینیستی، بررسی جنبه ی مونث الهی در ادیان گوناگون است که به واسطه ی آن، جایگاه زنان در جامعه ی دینی بالا برده می شود. در این میان، تجسم زنانه ی حکمت الهی از مهمترین مباحث مطرح شده در این زمینه به شمار می-آید. این شخصیت الهی زنانه، در دو دین یهود و بودایی جایگاه برجسته ای را به خود اختصاص داده است. حکمت متشخص زنانه در دین یهود در مقام حخما یا شخینا و در دین بودایی در مقام پراجناپارامیتا، ظاهر گشته است. از آن رو که این ادیان، از قدیمی ترین و پرطرفدارترین ادیان جهان محسوب می شوند، بررسی حکمت متشخص الهی در قالب زنانه اش اهمیت فراوانی دارد چرا که شباهت ها و تفاوت ها در آموزه هایی که پیرامون این شخصیت پدید آمده است نمایان شده و تاثیر آن در جامعه ی دینی با ارزش بخشیدن به جایگاه زنان مشخص می گردد. در این پژوهش، کوشش می شود که سیر تحول این مفهوم در این دو سنت دینی، ابعاد و کارکرد اجتماعی آن مورد بحث قرار گیرد.

هدف مقاله حاضر بررسی اندیشه های عرفانی-اخلاقیِ بحیا بن یوسف ابن پاقودا و ابوحامد محمد غزالی با تمرکز بر دو کتاب احیاء علوم الدین و الهدایه الی فرائض القلوب است. در این مقاله می کوشیم تا مؤلفه ها و مضامین مشترکِ اندیشه های عرفانی-اخلاقی بحیا ابن پاقودا و غزالی را در دو سنت عرفانیِ اسلام و یهود، بازخوانی کنیم. بر اساس مطالعه ی دو اثر، شباهت هایی زیادی میان اندیشه ی عرفانی-اخلاقی غزالی و ابن پاقودا وجود دارد، به نحوی که اگرچه شاید نتوان اثر ابن پاقودا را تقلیدی از منظومه فکری و کتاب غزالی دانست، اما میزان نزدیکیِ اندیشه های شان در حوزه ی عرفان و اخلاق، قابل توجه است. اندیشه ی ابن پاقودا در کتاب الهدایه، که شاید بتوان تأثیراتی از اندیشه اخوان الصفا و فلوطین را در آن یافت، بر اهمیت روحانیت و تقوای درونی به عنوان انگیزه های اساسی هر نوع رفتار دینی و اخلاقی تاکید می کند که او آن ها را «وظایف قلبی» می نامد. این نوع اندیشه ی عرفانی-اخلاقی با تفکر عرفا و اهل تصوف در عالم اسلام به خصوص غزالی دارای وجوه مشترک بسیاری است. لذا، بررسی دو اثر، نشان دهنده ی این است که اخلاقیات هردو رنگ و بویی از جنس تصوفِ مبتنی بر زهد را دارا است.

امروزه در گفتگو های بین ادیانی اصطلاح «ایمان ابراهیمی» کاربرد فراوانی دارد اما تا کنون ابعاد کلامی آن کمتر مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش درصدد است تا این اصطلاح را بیشتر تجزیه و تحلیل کند تا ابعاد مختلف آن از حیث دین شناسی روشنتر گردد. در این جستار از میان «ادیان ابراهیمی» مسیحیت و اسلام را برگزیده ایم و می کوشیم سطوح کاربرد متفاوت اصطلاح «ایمان ابراهیمی» در میان پژوهشگران حوزه ی دین بررسی کنیم. به این منظور ابتدا باید بطور گذرا وجوه گوناگون تشابه و اختلاف کلامی مسیحیت و اسلام حول مفهوم «ایمان» نشان داده شود تا از این رهگذر اصطلاح «ایمان ابراهیمی» و نقش مهم و کلیدی آن در گفتگوهای مسیحی – اسلامی برجسته شود. یادآوری این نکته مهم ضروری است که مسیحیت ایمان را علاوه بر پرستش خدا، ناظر به پرستش مسیح نیز می داند، اما در اسلام مفهوم ایمان که از نظر لغوی برگرفته از «امن» است، شامل مراتب و سطوح مختلفی است که از تصدیق قلبی به یگانگی خداوند تا عمل بر بنیاد احکام الهی را در بر می گیرد.

کتاب مقدس در مقام متن ادبی دارای گونه های ادبی (ژانرهای) متنوعی است که یکی از مهم ترین آن ها را می توان ژانر «آپوکالیپسی» یا «مکاشفه ای» نامید. کتاب دانیال از جمله نخستین متون آپوکالیپسی یهودی به شمار می رود که تاریخ تقریبی نگارش آن را قرن دوم قبل از میلاد دانسته اند و همانند بسیاری از این متون نام نویسنده مجعول است. از ویژگی های بارز متون مکاشفه ای یا آخرالزمانی بیان نمادین و بکارگیری زبان رمزی است که عمدتاَ به موضوعاتی از جمله منشأ پیدایش جهان، فرجام شناسی، پیشگویی آشوب های روزهای فرجامین، روز رستاخیز و داوری درباره ی انسان و جهان می پردازد. در این پژوهش سعی شده است تا با نظر به اهمیت متون آپوکالیپسی در مطالعات کتاب مقدسی به پیشینه ی این تحقیقات گسترده اشاره شود. همچنین ضمن معرفی و بیان ویژگی های این متون و انواع دسته بندی های آن ها از نظر صوری و محتوایی، بطور ویژه در بحث از نمادشناسی کتاب دانیال، به ریشه ی نمادها و کاربرد های آن ها در سایر متون عبری و غیر عبری پرداخته شود. از دیگر نکات برجسته، آموزه های حکمی این کتاب است که با هدف تعلیم حکمت و پندهای اخلاقی نگاشته شده است. بدین سان، اینگونه متون خواننده را، به هر دوره ی زمانی که متعلق باشد، به تفکر بیشتر درباره ی مفاهیم رمزی فرا می خواند و این خود جذابیتی خاص را به این متون می بخشد.

در جهان بینی دینی، به طور عام و در دین اسلام به طور خاص، این مفهوم وجود دارد که درد و رنجی که فرد در زندگی متحمل می شود بیهوده و عبث نیست بلکه می تواند زمینه ای برای رشد و تعالی انسان باشد؛ مفهومی که در روان شناسی مثبت گرا به آن رشد پس از آسیب گفته می شود. با بررسی آیات و احادیث درمی یابیم به رغم اینکه طلاق در اسلام امری مذموم و ناپسند است، اما در شرایطی که هدف اصلی ازدواج، که تامین آرامش زوجین است، محقق نشود جواز طلاق می تواند صادر شود. یافته های روان شناسی نیز همسو با آموزه های اسلامی، نشان می دهند در شرایطی که کیفیت ازدواج بسیار پایین باشد، طلاق سبب افزایش بهزیستی روانی و به صلاح افراد است. پافشاری بر ادامه ی زندگی مشترک زوج های ناهمخوان عواقب زیادی دارد، از جمله طلاق های پنهان، خیانت، خودکشی، همسرکشی و مشکلات تربیتی برای فرزندان. اینجاست که ضرورت طلاق رخ می نماید. اما طلاق، به رغم پیامدهای منفی اش می تواند منجر به تغییراتی مثبت در افراد شود، از جمله شناخت عمیق تر زندگی، گسترش روابط معنادار باخانواده و دوستان، دستیابی به احساس قدرت درونی، تغییر در اولویت های زندگی و درک عمیق تر موضوعات معنوی و وجودی. با توجه به اجتناب ناپذیر بودن طلاق، لازم است با مطالعه دقیق و موشکافانه همه ابعاد طلاق از جمله پیامدهای مثبت آن، زمینه های شکل گیری رشد پس از طلاق فراهم گردد.

یکی از کارکردهای اجتماعی مهم دین هویت سازی است. ادیان برای پیروان خود، ویژگی های خاصی تعیین کرده اند که با ایجاد مشابهت و تمایز با غیر، بین آن ها همبستگی ایجاد کرده و آن ها را از دیگران متمایز می کند. بدین ترتیب با ایجاد مرز بین خودی ها و دیگران هویت پیروان خویش را تعریف می کنند. در ادیان تاریخی این فرایند هویت سازی در بستر تاریخ تداوم می یابد. هویت یهودی نیز به عنوان یک هویت قومی-دینی، در طول تاریخ شکل گرفته و هم چنان تا عصر حاضر دچار ابهامات و مناقشاتی است. شرح تولد و شکل گیری قوم یهود در اسفار که اساس عهدعتیق است آمده است. در این متن مولفه ها و فرایندهای متعددی می توان یافت که در برساخت هویت یهودی نقش دارند از جمله عهد، مشایخ، برگزیدگی، قومیت، شریعت. «برکت بخشی» نیز یکی از این مولفه هاست. در این مقاله با رویکردی بینارشته ای، عملکرد برکت بخشی به عنوان فرایندی هویت ساز در متن اسفار تبیین و تحلیل می گردد. نشان داده می شود که برکت بخشی با تعریف مرزهای قومی، مفاهیم و نهادهای دینی ارتباط داشته و در تعریف هویت یهودی نقش دارد.