نقد ادب معاصر عربی
سال:1400 | دوره:11 | شماره:20 (پیاپی 22) |تعداد مقالات:12

آشنایی زدایی، اصطلاحی است که از درون مکتب فرمالیسم روسی نشات گرفته و نخستین بار، شکلوفسکی منتقد شکل گرای روس، آن را در مقاله ای با عنوان هنر به مثابه صنعت به کار گرفت. اصطلاح آشنایی زدایی این فرصت را به مولف می دهد تا با هنرنمایی خود، پدیده های عادت زده را، با ناآشنا ساختن جانی دوباره بخشد و پدیده های مانوس را با استفاده از مکانیزم های هنری خاص و ویژه در اثر خود نو کند. همچنین در طی فرآیند ادراک، خواننده مفاهیم جدیدی را درک می کند که به او اجازه ی درک صورت هنری و فهم زیبایی صورت ادبی را می دهد. رمان یکی از انواع ادبی است که نویسنده در جهت ارایه ی افکار خود، به آن پناه می برد؛ برداشت یک رمان نویس از رمان به گونه ای می باشد که گویی رمان، دیوانی معاصر برای زندگی است. نویسنده ی رمان در ارایه ی نوشته های خود، از شیوه های نوین و ناآشنایی همچون آشنایی زدایی، در جهت امری زیباشناسانه و ارسال پیام به مخاطب بهره می گیرد. این مقاله می کوشد تا میزان تاثیر «آشنایی زدایی» به عنوان تکنیکی صورت گرا را در رمان «اللص والکلاب» در سطوح عنوان، شخصیت، زمان، حوادث، پیرنگ، اسلوب و زبان و جنس ادبی مورد بررسی قرار دهد. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته و مبین این مطلب است که رمان «اللص والکلاب» رمانی رمزگونه است که در آن تکنیک آشنایی زدایی قابل مشاهده است و آن را از نوع مالوف و عادی خارج می کند که رمزگونه بودن این رمان نگاه و دیدگاهی تازه و مخالف با عادت و انس به آن می بخشد.

خودکشی به عنوان یکی از معضلات گریبانگیر بشر، رفتاری ضد اجتماعی است که امروزه از پرخطر ترین آسیب های اجتماعی محسوب می شود، روند رو به رشدی دارد و در بحث بی سازمانی اجتماعی مطرح می شود. این معضل اجتماعی از دیرباز به عنوان آسیبی اجتماعی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته و با توجه به اهمیت این موضوع، به تحلیل محتوای رمان «الکافره» با روش توصیفی و تحلیلی پرداخته می شود و بحران ها و ناهنجاری های آن مورد بحث و کنکاش قرار می گیرد. این مقاله سعی دارد تا به تحلیل و تبیین نگاه انتقادی نویسنده بر پایه ی نظریات جامعه شناسی بپردازد و مبحث خودکشی را در پرتو نظریه ی دورکیم مورد کنکاش قرار دهد. با توجه به اهمیت سنجش انسجام، در این مقاله به سنجش انسجام رمان و سپس به تحلیل اقسام خودکشی در این پژوهش پرداخته می شود. یافته ها حاکی از آن است که خودکشی و ذکر اقسام آن و خشونت و سایر آسیب های اجتماعی در رمان، نشان از بی هنجاری و آشفتگی جامعه ی عراق دارد و این بی هنجاری و آشفتگی مهم ترین عاملی است که موجب از خودبیگانگی و در نتیجه خودکشی فاطمه/سوفیا قهرمان داستان می شود و این موضوع در نتیجه ی عدم انسجام اجتماعی (در خانواده)، خشونت، بی هنجاری و عدم شناخت حقوق انسانی و جایگاه اجتماعی استو نویسنده سعی در بهبود اوضاع با ترسیم واقعی این آسیب ها دارد.

از آن جا که بخش گسترده ای از ارتباط انسان ها به وسیله ی ارتباطات غیرکلامی پدید می آید، لذا می توان به این نوع ارتباط به عنوان یک نشانه نگریست و مناسبات دال و مدلول های آن را بررسی نمود. در متون داستانی گستره ی وسیعی از ارتباطات غیرکلامی (دال مرکزی) با همنشینی در کنار دال های شناور معناساز، متضمن مدلول هایی متناسب با بافت ارتباط است. در پژوهش حاضر تلاش می شود با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی، همنشینی دال و مدلول در ارتباطات غیرکلامی رمان «ایام معه» (1960م) از کولیت الخوری (1931م) مورد بررسی قرارگیرد. بخشی از نتایج نشان می دهد در روابط میان فردی شخصیت های داستان-به ویژه شخصیت های زنانه-دال های غیرکلامی مرتبط با دلالت های چهره از بسامد بالایی برخوردار است. این میزان از بسامد نشان دهنده ی این حقیقت است که زنان به ویژه در جامعه های مردسالار، از گفتارهای قطعی می پرهیزند و در گفتار اغلب آن ها نوعی تعریض وجود دارد. دلیل این روش ارتباط از موقعیت متزلزلشان در اجتماع مردسالار نشات گرفته است. همچنین مدلول های ارتباطات غیرکلامی در این اثر بیشتر در دایره ی مفاهیم مثبتی قرار می گیرد که خلاصه ی آن، رضایت از گذشته، شادی در حال و امید به آینده است؛ این ویژگی با روحیات شخصیت های زنانه ی داستان و تیپ شخصیتی آن ها که بیشتر تاییدگر و صلح جو هستند، هم خوانی دارد.

یکی از عوامل مهم در رشد شخصیت انسان و پیشرفت وی، نوع برخورد او با ناکامی ها و اضطراب هایی است که در زندگی تجربه می کند. فروید همانندسازی با دیگران را یکی از راه های جبران ناکامی ها می داند که به دنبال آن فرد، درصدد همانند ساختن خود با افرادی است که به اهداف موردنظر وی دست یافته اند. در این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی و رویکرد نقد روان شناسی ادبیات، تلاش شده تا به ریشه یابی و بررسی چگونگی همانندسازی علی فوده (1946-1982م) شاعر معاصر فلسطینی با صعالیک جاهلی پرداخته شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که ناکامی عاطفی علی فوده در محیط خانواده و عدم همکاری دوستان و سران فلسطینی با این شاعر در تحقق آرمان های اجتماعی او، سبب گشت که وی به صورت ناخودآگاه شیوه ی صعالیک جاهلی را در پیش گیرد و در عالم خیال، با رویگردانی از جامعه و پناه بردن به پدیده های طبیعت، خود را با این شاعران شورشگر دوره ی جاهلی، همانند سازد. مواردی همچون انس گرفتن با مظاهر طبیعت در عالم خیال، تحمل سختی ها و شورش علیه دشمن، احساس عدم تعلق به جامعه، رویگردانی از خویشان و نزدیکان، عزت نفس و مناعت طبع، از مهم ترین مضامین شعری می باشد که در نتیجه ی این همانندسازی در مجموعه ی اشعار علی فوده مجال بروز یافته است.

زبان، یک پدیده ی اجتماعی است که شبکه ای متعدد و پیچیده از روابط فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و غیره موجود در جامعه را درون خویش بازتاب می دهد. یکی از نظریه های مهم، برجسته و نوین در حوزه ی زبان شناسی و جنسیت، نظریه ی رابین لیکاف موسوم به تیوری DSL می باشد که به وجود برخی تمایزها و تفاوت ها بین زبان مردانه و زنانه معتقد است. وی بر اساس این تیوری، به تقسیم این تمایزها در دو شاخه ی فکری و زبانی پرداخته است. این پژوهش با تکیه بر مطالعات زبان شناسی و با توجه به متغیرهای لیکاف، به بررسی ویژگی های زبان جنسیتی در رمان «ثلج القاهره» اثر لنا عبدالرحمن و «عماره یعقوبیان» از علاء اسوانی می پردازد تا تفاوت های زبان شناسی این دو را برای خواننده روشن سازد. پژوهش نشان می دهد که در رمان ثلج القاهره، دقت و جزیی نگری بیشتری به عنصر رنگ و طیف های مختلف آن شده، ولی در عماره یعقوبیان، رنگ های اصلی خودنمایی می کنند که بیانگر حس کلی نگری مردانه است. سوگندواژه ها و دشواژه ها، جایی در رمان ثلج القاهره ندارند، اما بخش عمده ای از درونمایه ی رمان عماره یعقوبیان را به خود اختصاص داده اند. سوگندواژه ها، تاکید و جدیت در سخن اسوانی را در پی دارند و دشواژه ها، سبک گفتار نویسنده را سخیف و خشن می کند. جملات آمرانه در ثلج القاهره، بیشتر نصیحت را در بر دارند که دلالت بر سبکی لطیف است. اما در رمان عماره یعقوبیان، جملات امری، برای مطیع کردن شخصیت ها استفاده شده، که به نوبه ی خود، جدیت بیشتری را در سبک گفتاری ایجاد می کند. پرسش و تکرار در هر دو رمان در خلق جهان داستانی دخیل بوده اند.

امروزه بررسی آثار روایی از لحاظ شکل و ساختار، یکی از موضوعات بسیار مهم در حوزه ی روایت شناسی تلقی می شود. ولادیمیر پراپ صورت گرای روس با الگوبرداری از آراء شکل گرایان و ساختارگرایان، به ارایه ی دستاوردی جدید در حوزه ی بررسی های داستانی دست یافته است. وی با بررسی قصه های پریان از منظر ساختاری، به این نتیجه رسید که هر داستان می تواند متشکل از هفت نوع شخصیت و سی و یک کارکرد متناسب با کنش شخصیت های روایی باشد. به تبع معرفی این دستاورد جدید، روایت شناسان و محققان نیز با اجرای این روش بر روی دیگر آثار روایی، بر اهمیت این روش در تحلیل های ساختاری داستان صحه گذاشتند. از این رو، جستار حاضر بر آن است تا با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی میزان انطباق شیوه ی پراپ در خصوص کارکرد شخصیت ها، در داستان «طواحین بیروت» اثر توفیق یوسف عواد بپردازد. یافته ها نشان می دهد که در این داستان، نوزده کارکرد از کارکردهای مدنظر پراپ وجود دارد و سه نقش «قهرمان»، «شرور» و «یاریگر»، به تحقق این کارکردها و پیشبرد سیر داستان کمک می کنند؛ به طوری که داستان با یک تعادل اولیه قبل از بحران شروع می شود سپس با ورود شرور این تعادل برهم می خورد و در نهایت با شکست شرور، قهرمان به تحول درونی نایل می آید و در اندیشه ی ادامه ی اهداف خویش می باشد.

روایت شناسی علمی است جدید که به بررسی عناصر ساختاری روایت می پردازد و ژرار ژنت، منتقد ساختارگرای فرانسوی از جمله نظریه پردازان معروف در این زمینه است. به اعتقاد ژنت در تحلیل روایت باید به سه عنصر زمان، وجه و لحن توجه کرد. این پژوهش که با رویکردی تحلیلی-توصیفی انجام شده، بر اساس نقد روایت شناسی و بر پایه نظریه ژرار ژنت، به بررسی کیفیت کاربرد مولفه زمان و وابسته های آن یعنی نظم، تداوم و بسامد در رمان «مذکرات کلب عراقی»، یکی از آثار عبدالهادی سعدون، نویسنده عراقی معاصر پرداخته است. هدف از این پژوهش، شناخت شگردهای روایی نویسنده در کاربست عنصر زمان و سنجش میزان اختلاف میان زمان داستان و زمان روایت در رمان مذکور است. نتایج حاصل از پژوهش گویای این است که تداعی خاطرات راوی، بازنمایی پیشینه ای از زندگی شخصیت های فرعی داستان توسط وی و ابراز امیدواری شخصیت ها نسبت به رخدادهای آینده، نظم خطی و طبیعی زمان را در روایت این رمان به هم زده است. در کنار آن، توصیفات متعدد، بکارگیری عنصر تلخیص و نیز استفاده از انواع بسامد، سرعت روایت این رمان را دستخوش تغییر ساخته است.

پسامدرن، یکی از مکاتب مهم و پرطرفدار ادبیات داستانی معاصر است که با تحولات گسترده در زندگی انسان قرن بیستم ظهور یافت. فراداستان نوعی از انواع رمان های پسامدرن است که در آغاز دهه ی هفتاد میلادی به دنیای ادبیات معرفی شد و نویسندگان بسیاری به این شیوه ی روایی نوین روی آوردند. این شیوه نه تنها به ادبیات غرب محدود نشد، بلکه بسیاری از نویسندگان عرب هم به این شگرد داستان نویسی متمایل گردیدند. رمان حرب الکلب الثانیه، از رمان های مشهور عربی است که در آن، ابراهیم نصرالله از شیوه ی روایی متمایزی استفاده کرده، جنبه ی تخیلی و فانتزی به آن داده و تصویری از انسان سیری ناپذیر و قدرت طلب معاصر را ترسیم کرده است. این نوشتار می کوشد با شیوه ی توصیفی-تحلیلی، به بررسی مولفه های فراداستان در این رمان پرداخته و به این پرسش پاسخ دهد که آیا رمان حرب الکلب الثانیه فراداستانی اصیل است و در نهایت به این نتیجه می رسد که نصرالله با به کارگیری اشکال مختلف اتصال کوتاه، از جمله حضور نویسنده و خواننده در متن داستان، اشاره به شگرد داستان نویسی این رمان و با بازیگوشی های چاپی و نوشتاری و پایان بندی آزاد، ساختگی بودن و داستان وارگی این رمان را برجسته نموده و ضمن پیوند میان دو جهان بیرون و درون داستان، مرز واقعیت و متن را مشخص نموده است.

سیدمحمدسعید الحبوبی، از شاعران معاصر عراق است که برخی از ادیبان نظیر سلمی جیوسی، وی را پیشوای شعر جدید عراق می دانند. دیوان وی، سرشار از هنجارشکنی های هدفمند در ساختار و فرم واژگان است. صورتگرایان، این هنجارشکنی ها را از روش هایی برای برجسته سازی شعر می دانند که به غنای ادبی متن کمک می کند و از این رو، بررسی موضوع برجسته سازی که «لیچ» آن را برپایه ی «قاعده کاهی» و «قاعده افزایی» تقسیم نموده، به عنوان ابزاری برای پربار کردن آثار شاعران، ضروری به نظر می رسد. مقاله ی حاضر، قصد دارد به روش توصیفی-تحلیلی، هنجارگریزی شاعر را در خلق جلوه هایی از زیبایی شناسی و رستاخیز واژگان بر اساس نظریه ی لیچ مورد بررسی قرار دهد. از اهداف تحقیق، آشنانمودن مشخصه های القای معنا به مخاطب به شیوه ی برجسته سازی و به فعلیت رساندن واژگان خاموش می باشد که شاعر با نامالوف جلوه دادن ترکیب های تکراری، آن را در شعر پیاده کرده است. مساله ی پژوهش در زمینه ی قاعده کاهی، این است که شاعر از عناصر علم بدیع نظیر «ایهام»، «تناسب» و «تکرار» چگونه در توصیف «چندمعنایی»، «شبکه ی معنایی» و «واج آرایی» واژگان بهره برده است؛ شاعر از نظر قاعده افزایی، به چه اشکالی از «آرکاییسم»، در ایجاد پیوند متن با فرهنگ کهن، بهره گرفته و به چه شیوه ای از واژگان علم نجوم، در ارتقای موسیقی و تصویرگری وام گیری کرده است. نتیجه ی پژوهش، به کارکرد انواع «توریه» در تبیین واژگان دوپهلو، ایجاد انگیزش مخاطب و برجسته سازی ارتباط لفظ با معنا اشاره دارد. همچنین به این نکات دست یافته که شاعر از «آرکاییسم»، به دو شکل ادبی و دینی بهره برده، از انواع اعراب در زمینه ی «نمادگرایی» و از نجوم در خلق «تصویرگری شاعرانه» استفاده کرده است.

یکی از رویکردهای نوین در بررسی آثار ادبی «نقد جامعه شناختی رمان» است. نقد جامعه شناختی رمان، به واکاوی ارتباط میان ساختار اجتماعی و دگرگونی های جامعه در محتوایی داستانی و ادبی می پردازد. در واقع جامعه شناسی رمان، انعکاس هنرمندانه ی جامعه که در جهانی تخیلی ترسیم شده را نقد و تحلیل می کند. این شیوه ی ادبی با رویکردی زنانه، نگرشی نوپا است که قابلیت گسترده ای برای برخورداری از مسایل مهم و ریشه دار در زمینه ی زنان دارد. رمان «علی مایده داعش» اثر زهرا عبدالله نویسنده ی واقع گراست که به عنوان یک اثر اجتماعی با رویکردی زنانه، از مسایلی مانند حقوق زنان اسیر، فقر فرهنگی، مردسالاری و نابسامانی های اجتماعی که توسط نیروهای تروریستی داعش و به نام اسلام ایجاد شده سخن گفته و زخم ها و جراحت هایی که از رهگذر اشغال عراق بر پیکره ی زنان جامعه وارد شده را ترسیم می نماید. هدف از این پژوهش، بررسی و تبیین رفتار داعشیان علیه زنان در رمان «علی مایده داعش» بر پایه ی چارچوب نقد جامعه شناختی ادبیات با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی است. یافته های این پژوهش بیانگر آن می باشد که نویسنده توانسته روزنه ای جدید برای شناخت زوایای مختلف اشغال عراق و به بردگی گرفتن زنان توسط داعش را در برابر دیدگان مخاطب نمایان سازد.

ابودیب و فضل، دو تن از ناقدان معاصر در حوزه ی نقد ساختارگرایی هستند که آثار آن ها، نقش ویژه ای در آشناسازی پژوهشگران عرب با نقد نوین دارد. این ناقدان با تاثر از مکتب ساختارگرا، فهم متن را یک فرآیند تولیدی دانسته و مراحل شکل گیری معنا را نیز بر اساس این تعریف پایه ریزی می نمایند. نوشتار حاضر با تکیه بر شیوه ی تحلیلی-تطبیقی کوشیده است تا با انتخاب دو تن از ناقدان جریان ساز نقد معاصر عربی، رویکرد عملی پژوهشگران معاصر عرب به فرآیند «فهم متن» را بر اساس مکتب ساختارگرایی تبیین نماید. برابر یافته های حاصل از تطبیق نظرات این ناقدان بر روی متون ادبی منتخب، این دو علی رغم اختلاف در کاربست نقد سنتی، شکل گیری معنای متن ادبی را در چهار مرحله تعریف می کنند. آن چه کیفیت بررسی ساختاری نزد این دو ناقد را متمایز می سازد، اختلاف در تحلیل روابط عناصر جزیی متن است. ابودیب در تحلیل این روابط، ضمن بهره گیری از دستاوردهای نقد ساختارگرایی، از میراث نقد سنتی به ویژه نحو و بلاغت غفلت نمی ورزد، در حالی که صلاح فضل کمتر از نقد سنتی بهره برده و صرفا به بررسی چندلایه ای دلالت های واژگان براساس آموزه های ساختارگرایی می پردازد.

علایم سجاوندی یا همان علایم ویرایشی، یکی از رمزهایی است که به نویسنده کمک می کند تا هرآنچه که به وسیله ی دلالت های لفظی قابل بیان نیست را جبران کند و در تصریح و وضوح متن نیز به مخاطب کمک شایانی می نماید. اما در ریز روایت های پسامدرن عربی نمونه هایی یافت می شود که این علایم، کاربردی نامتعارف پیدا کرده اند و در برخی موارد به عنصری سبک ساز مبدل شده اند. نمایش و کاربرد غیر معمول این علایم در ریزروایت ها، کاملا منطبق با مولفه های پست مدرنیسم است؛ پست مدرنی که نمایانگر عدم قطعیت، سیال بودن متن، پراکندگی، شک و تردید و مسایلی دیگر است و به همین دلیل در تحلیل متن نمی توان بی تفاوت از کنار آن ها گذشت. این مقاله سعی دارد تا با روش تحلیلی-استقرایی و با تمرکز بر نه مجموعه ی ریزروایت (796 عدد) از یک سو کاربردهای نامتعارف برخی از این علایم را برشمارد و از سوی دیگر، به همراهی آن ها با مولفه های پست مدرنیسم اشاره نماید. نتایج این بررسی بر دو شکل نامتعارف از علایم سجاوندی در ریزروایت ها دلالت دارد: در برخی ریز روایت ها ظاهر این علایم دستخوش تصرف و تغییر شده و در برخی دیگر ظاهر به قوت خود باقی است، لکن نظام دلالتی آنها کاربردی غریب یافته اند.