جستارهای نوین ادبی
سال:1398 | دوره:52 | شماره:2 (205) |تعداد مقالات:6

تنوع و ویژگی های منحصر به فرد دست نویس های شاهنامه، تصحیح آن را پیچیده و دشوار کرده است. از قرن هشتم تا به امروز تصحیح های فراوانی از این اثر به روش های مختلف به دست آمده است. جلال خالقی مطلق شاهنامه را به شیوه علمی-انتقادی تصحیح کرد و طی سال های 1366 تا 1386 در 8 مجلد به چاپ رساند. وی در این تصحیح از پانزده دست نویس بهره گرفته و نسخه بدل های متن را در پایین صفحات نشان داده است. این مقاله با توجه به اصول تصحیح علمی-انتقادی و دست نویس های متن، بر آن است که کوشش خالقی مطلق، نمونه کاملی از یک تصحیح علمی-انتقادی که خواننده را از رجوع به دست نویس ها بی نیاز کند، نیست. به این منظور، ابیات آغازین شاهنامه که در تصحیح خالقی مطلق «دیباچه» نامیده شده، ذیل عنوان های «نسخه بدل ها و متن» و «کاستی ها و افزودگی ها» بررسی و پیشنهادهایی جهت ویراست هرچه بهتر متن ارایه شده است.

مثنوی معنوی مولانا، چنانکه از محتوای آن برمی آید و اطلاعات تاریخی مربوط به قصد و غرض گوینده آن نیز موید آن است، متنی «تعلیمی» است و هر متن تعلیمی در درجه نخست، محصول اطلاعات، دانش و تراوشات ذهنی فرد گوینده و نویسنده و در درجه دوم برآمده از «هوشیاری و آگاهی پیشینی» مولف است. با وجود این، در مثنوی، همچون غزلیات شمس که گوینده آن بیشتر در سیطره ناهوشیاری و قرار گرفتن در کشف و شهودهای ناب عرفانی است، جلوه هایی از «تجارب و کشف و شهودهای عرفانی» را می توان سراغ گرفت؛ به عبارت دیگر، مولانا در پاره ای از تمثیلات مثنوی، با خلق موقعیت هایی، شخصیت های داستانی خود را در معرض «تجربه های عرفانی و کشف و شهود» قرار می دهد. موقعیت هایی که این شخصیت ها وارد تجربه عرفانی می شوند، بی شباهت با «موقعیت های مرزی/حدی» (Boundary Situation) مد نظر فلاسفه اگزیستانسیالیست نیست. به نظر فلاسفه مذکور، آدمی در موقعیت های خاصی مستعد ایجاد تحول بنیادین در وجود خویش و استعلا یافتگی است. این موقعیت ها می توانند در اثر بحران های روحی و روانی، عجز و ناتوانی اساسی، مواجهه با پرسش های لاینحل، برخورد با افرادی شگفت، فربه شدگی بیش ازحد در یک وضعیت معرفتی و عوامل دیگر به وجود آیند. داستان طوطی و بازرگان مثنوی، یکی از تمثیلات پیچیده عرفانی است. در این داستان، یکی از قهرمانان اصلی آن، یعنی بازرگان، بعد از مواجهه با «مرگ تصنعی» طوطی خود و از دست دادن آن، به عنوان بزرگ ترین تعلق ذهنی خود، در موقعیت مرزی قرار می گیرد و همین موقعیت او را برای ورود به عالم تجارب عرفانی مهیا می کند. بازرگان، ضمن از سر گذراندن تجربه عرفانی دچار استحاله شخصیتی (تولد مجدد) و استعلای شخصیتی می شود. در خوانشی دیگر، بازرگان این تمثیل، بازنمود بخشی از وجود مولانا و منعکس کننده تجارب عرفانی خود اوست که در مواجهه با شمس تبریزی، دچار تحول و استعلای شخصیتی شده است. به این دلیل، در قسمتی از داستان، مولانا (راوی) با شخصیت داستانی خود (بازرگان) چنان در هم ادغام می شوند که به نفس واحدی تبدیل می شوند.

خردگویه»، زیرگونه ای در ادبیات تعلیمی است که نخستین بار کنفسیوس آن را برای آموزش خردجویانی که نزد او می آمدند و پرسش هایی را مطرح می کردند، به کار برده است. این گونه سخنان وقتی در متون ادبی نقل و روایت می شود ذکاوت و ارجحیت گوینده را نسبت به دیگران نشان می دهد و وجود چنین افرادی در فرهنگ های مختلف نمایانگر حوزه ای از تفکر و عقلانیت است که برای سایر مردم، موهبتی آسمانی تلقی می شود. ترجمه عنوان چینی کتاب کنفسیوس، LunYu در زبان انگلیسی به Analects به درستی نمایانگر ساختار و محتوای کتاب کنفسیوس نبوده و برگردان آن در زبان فارسی به «مکالمات» نیز سبب شده که این گونه ادبی، با گفت وگو (دیالوگ) که مبتنی بر ارتباطی دوسویه است، یکی شمرده شود. خردگویه دارای مولفه هایی است که آن را از پندنامه و زیرگونه های دیگری مانند خطابه و امالی متمایز می کند. در مقاله حاضر مبحث ترجمه واژه LunYu و ویژگی های ساختاری و محتوایی خردگویه همراه با نمونه هایی از منطق الطیر عطار و فیه ما فیه مولانا بررسی و همچنین وجوه تمایز خردگویه با پندنامه، خطابه و امالی شرح و تبیین شده است.

انسان معاصر با مشکلات روانی مختلفی روبه رو است. در سال های اخیر برخی از روانشناسان در شاخه روانشناسی مثبت گرا برای حل این مشکلات به معنویت توجه و گرایش نشان داده اند. عرفان ایرانی-اسلامی که سنت معنوی شناخته شده ای است و بیشتر در قالب متون ادبی بروز و ظهور یافته است به معارف والایی اشاره دارد که می توان در پرتو آموزه های روانشناسی جدید برداشت ها و نتایج جدیدی از آن به دست آورد و بین این دو معرفت، تطبیق و مقایسه صورت داد. بررسی متون منثور ادبی که در آن تجربه های عرفانی نمود یافته است و ابعاد معنوی بشر را بازتاب می دهد، می تواند دستاوردهای عینی و تجربی در اختیار روان شناسان قرار دهد. یکی از موضوعاتی که می تواند در این دو حوزه، مقایسه و تطبیق شود، صبر است. بدین منظور در نوشته حاضر تعریف، اهمیت، انواع و درجات مقام عرفانی صبر در متون منثور عرفانی ادب فارسی استخراج شد، جایگاه صبر از منظر روانشناسی و نتایج و پیامدهای عملی آن در زندگی انسان امروز بررسی گردید و مفهوم صبر از دیدگاه این دو معرفت با یکدیگر تطبیق و مقایسه شد. نتایج نشان داد تعاریف صبر و مبانی عملی آن در متون عرفانی در مواردی با تعابیر مختلف صبر در روانشناسی مشابهت و نزدیکی می یابد.

«چرخیات» نوع ادبی ناشناخته ای در تاریخ ادبیات فارسی است. با آنکه در تمام دوره های شعر فارسی(از آغاز تا پایان دوره قاجار)نمونه هایی از چرخیات می توان یافت؛ اما به سبب آنکه تا قرن نهم، نام مشخصی بر آن ننهاده اند، ناشناخته مانده است. چرخیات شعری است، در قالب قصیده که شاعر، چرخ (=آسمان) و ستارگان و بروج فلکی را توصیف می کند و گاه با نیروی خیال، به معراج می رود (= معراج الخیال) تا مدح ممدوح را از زبان چرخ و آنچه در آن است، بیان کند. در این مقاله برای نخستین بار، چرخیاتی از معروف ترین شاعران زبان فارسی، از لابه لای دیوان ها و تذکره ها استخراج شده است تا به این پرسش ها پاسخ داده شود که نخستین نمونه چرخیات، از چه زمانی پدید آمده است و سابقه کاربرد این نام، برای این نوع شعر از کجاست؟ موضوع و محتوای چرخیات چیست و مخاطب آن کیست؟ چرخیات در سیر تاریخی خود، چه دگرگونی هایی را پذیرفته است و مناسبات متون در این نوع شعر، چگونه است؟ آیا چرخیات در ساختار سنتی قصیده های مدحی و صرفا در تشبیب قصیده ها، نمودار شده یا در دوره های بعد، کلیت شعر را فرا گرفته است و به صورت نوع ادبی مستقلی در شعر فارسی نمایان شده است؟

در پژوهش حاضر، سعی کرده ایم براساس نظریه «تحلیل گفتمان انتقادی» فرکلاف، از جانبداری های ایدیولوژیک نادر ابراهیمی و موضع گیری سیاسی او در قبال تاریخ سیاسی معاصر رمزگشایی کنیم. نادر ابراهیمی با توجه به تحولات تاریخی بین چاپ سه جلد اول (1359) وچهار جلد بعدی (1371)، یعنی دستگیری و انحلال گروه های مخالف در ایران و رنگ باختن شعارهای کمونیستی در سطح جهان، دست به تاریخ سازی در چهار جلد آخر رمان آتش بدون دود می زند و با ایجاد فضای گفتمانی جدیدی در داستان، به هدایت و کنترل افکار و باورها و ایدیولوژی غالب در میان مردم دست می زند. او چریک های چپ گرا و کمونیست تاریخ معاصر را شخصیت های قدرت مدار و قهرمان داستان قلمداد می کند و تمامی تحرکات سیاسی و جنگ های پارتیزانی دهه های چهل و پنجاه را با مرکزیت این گروه به نمایش می گذارد. او برای توجیه و القای این جانبداری، از ایجاد تضاد و تقابل معنایی و یا حذف عامدانه کنش های گروه های مخالف استفاده می کند. هم چنین با غیریت سازی گروه های سیاسی اسلام گرا و ملی گرا، گروه سیاسی مورد نظر خود را برجسته می سازد.