جغرافیا و پایداری محیط
سال:1400 | دوره:11 | شماره:41 |تعداد مقالات:7

امروزه تغییرات آب وهوا به چالشی بزرگ برای جوامع بشری تبدیل شده است. نگرانی گسترده ی دانشمندان و محققان علوم محیطی از گرمایش جهانی، آنان را برانگیخت تا سر ی های زمانی پارامترهای اقلیمی، به ویژه دما، را مطالعه کنند و در پی آن، به آشکارسازی روندهای این پارامترها طی چند دهه ی اخیر بپردازند. با توجه به اهمیت این موضوع، پژوهش حاضر با هدف بررسی روند تغییرات مکانی دمای حداقل ایران انجام شده است. در این راستا، از داده های دمای حداقل شبکه بندی شده ی V20CR با تفکیک زمانی روزانه و توان تفکیک فضایی یک در یک درجه طی مقطع زمانی 1836 تا 2019 استفاده شده است. ابتدا روند تغییرات دمای حداقل با استفاده از آزمون من کندال محاسبه شد. سپس با استفاده از روش های آمار فضایی، از جمله شاخص موران جهانی، محلی و تحلیل لکه های داغ، الگوهای حاکم بر دمای حداقل ایران و پراکندگی آن ها شناسایی شدند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد در ماه های سرد سال، پهنه ی بدون روند و در ماه های گرم، پهنه ی روند کاهشی بر سطح ایران غالب است. روند افزایشی در مناطق جنوبی و تا حدودی در جنوب شرق ایران مشاهده شده است. روند کاهشی در ماه ژانویه در شمال غرب ایران رخ می دهد و در سایر ماه ها به تدریج درحال گسترش در کل ایران است، به طوری که در ماه مه به حداکثر گسترش خود در سطح ایران می رسد. طبق شاخص موران جهانی، دمای حداقل ایران دارای الگوی خوشه ای است. شاخص موران محلی نیز نشان داد که شمال غرب ایران از الگوی خوشه ای پایین و نواحی جنوبی ایران از الگوی خوشه ای بالا تبعیت می کنند. یافته های حاصل از لکه های داغ نشان دهنده ی آن است که مناطق شمال غربی دارای لکه های دمایی سرد (خودهم بستگی فضایی منفی) و مناطق جنوبی دارای لکه های دمایی داغ (خودهم بستگی فضایی مثبت) هستند.

امروزه به دلیل افزایش رقابت جهانی، شهرها به دنبال شیوه هایی برای بهبود وضعیت رقابتی خود در میان سایر شهرها هستند. گردشگری به عنوان یک عامل در رقابت پذیری شهری مطرح است. شناخت عوامل بهبوددهنده ی رقابت پذیری شهری از طریق گردشگری در بازارهای ملی و بین المللی موجب تسهیل برنامه ریزی برای توسعه ی شهرها می شود. این پژوهش از نوع کاربردی است و روش آن مبتنی بر روش تحلیل عاملی اکتشافی (کیو) به عنوان روش آمیخته یا ترکیبی است که در آن، پنجاه نفر از خبرگان در خصوص موضوع پژوهش به روش نمونه گیری هدفمند برگزیده شدند. در مرحله ی کیفی و بر اساس جمع بندی فضای گفتمان، از میان پنجاه گزاره، در نهایت 36 گزاره برای نمونه کیو انتخاب شد. در مرحله ی کمّی، پس از جمع آوری اطلاعات حاصل از مرتب سازی کیو، از روش تحلیل عاملی کیو که اصلی ترین روش برای تحلیل ماتریس داده های کیو است، بهره گرفته شد و به شیوه ی چرخش واریماکس تحلیل شد. سپس با استفاده از نرم افزار اس پی اس اس (SPSS) برای کشف الگوهای ذهنی موجود، متغیرهای تأثیرگذار با محاسبه ی امتیازهای عاملی شناسایی شد. با بهره گیری از شاخص های پژوهش، پنج الگوی ذهنی یا عامل متمایز با مجموع واریانس 27/82 درصد محاسبه شد که شامل عوامل سیاسی نهادی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی، کالبدی و محیطی است. متغیرها به ترتیب میزان اولویت در دسته ها قرار گرفت، به طوری که در عامل سیاسی نهادی متغیر سیاست های کلان دولت در مورد منطقه، در عامل اقتصادی مناسب بودن قیمت خدمات گردشگری، در عامل اجتماعی فرهنگی افزایش فرهنگ گردشگرپذیری، در عامل کالبدی توسعه ی امکانات و خدمات گردشگری و در عامل محیطی تغییر اقلیم به ترتیب بیشترین امتیازات را در هر عامل به خود اختصاص داد. در مجموع، عامل کالبدی مقدار ویژه ی بیشتری را نسبت به سایر عوامل داشته و دارای اهمیت بیشتری بوده است

در اکوسیستم های شهری، بررسی الگوی ناهمگنی محیط حرارتی و عوامل مؤثر بر آن در ارزیابی اکولوژیک و آسایش حرارتی محیط شهری ضروری است. از این رو هدف پژوهش حاضر بررسی ناهمگنی مکانی جزایر حرارتی و برودتی منطقه ی شهری با تأکید بر نقش پوشش اراضی در ایجاد آن و همچنین ارزیابی اکولوژیک محیط حرارتی است. از آنجا که اثرات جزایر حرارتی در فصل گرم سال اهمیت بیشتری دارد، این مطالعه در تیرماه سال 1399 با استفاده از تصاویر ماهواره لندست 8 در منطقه ی شهر کرج انجام شد. در این پژوهش، نقشه ی دمای سطح زمین با استفاده از الگوریتم تک پنجره و نقشه ی پوشش اراضی با روش حداکثر شباهت استخراج شد. سپس برای تعیین نقش پوشش اراضی در ایجاد جزایر حرارتی و برودتی، شاخص سهم برای سه طبقه ی عمده ی پوشش اراضی محاسبه گردید. در ادامه، از نمایه ی واریانس زمینه ی حرارتی شهر (UTFVI) به منظور ارزیابی اولیه ی اکولوژیکی استفاده شد. نتایج محاسبه ی شاخص سهم نشان داد اراضی بایر و رهاشده بیشترین نقش (53/1) را در تشکیل جزیره ی حرارتی داشت، درحالی که کمترین سهم به ترتیب مربوط به اراضی انسان ساخت (2/0) و طبقه ی باغات، فضای سبز و کشاورزی (76/0) بود. همچنین یافته ها نشان داد نقاط داغ حرارتی در شهرک های صنعتی حاشیه ای و اراضی بایر (حوالی فرودگاه پیام) در جنوب منطقه ی مورد مطالعه واقع شده است. نتایج نمایه ی واریانس زمینه ی حرارتی شهر نشان داد مناطق داخل شهر (به ویژه بافت قدیمی و متراکم) از لحاظ اکولوژیکی و آسایش حرارتی، وضعیت بهتری از مناطق تازه توسعه یافته ی حواشی شهر دارند. به طور کلی از نتایج این پژوهش می توان در فرایند برنامه ریزی شهری، به منظور بهبود وضعیت اکولوژیک شهر از دیدگاه حرارتی، استفاده کرد.

نوسان تاوه ی قطبی یکی از نمودهای برجسته ی برهم کنش پوشن سپهر و وردسپهر است که در فرین های آب و هوایی نقش بسزایی دارد. بنابراین در پژوهش حاضر، به منظور شناسایی پیوند بارش روزانه ی فرین بالا با تاوه ی قطبی و تأثیر کنترلی آن بر سامانه های همدید، به تحلیل زمانی مکانی تاوه ی قطبی برای ایستگاه های واقع در شمال غرب پرداخته شد. در این پژوهش، با توجه به رویکرد آماری همدیدی، ابتدا همگنی داده های بارش و روند بارش در هر شش ایستگاه به ترتیب به کمک آزمون های نرمال استاندارد مطلق و آزمون رگرسیون خطی مورد ارزیابی قرار گرفت. سپس به منظور تحلیل همدید و آگاهی از چگونگی گسترش و اثرگذاری تاوه ی قطبی بر ایستگاه های مورد مطالعه، موقعیت مکانی تاوه ی قطبی با اعمال تحلیل مؤلفه های اصلی از نوع T بر روی داده های ارتفاع ژئوپتانسیل در تراز 500 هکتوپاسکال برای 177 روز بررسی و 6 مؤلفه تشخیص داده شد که 90 درصد واریانس داده ها را تبیین می کرد. با تحلیل همدید موقعیت زمانی و مکانی تاوه ی قطبی طی روزهای منتخب، شش الگوی کلی شناسایی شد که در هریک از این الگوها موقعیت مکانی تاوه، امتداد و عمق ناوه متفاوت بود. بیشترین موقعیت قرارگیری تاوه در الگوی اول دیده شد که ناوه های حاصل از تاوه بیشترین عمق و گستردگی را بر روی دریای سیاه داشت. در تمامی الگوها، بارش روزانه ی فرین بالا بر اثر قرارگیری ناوه ی حاصل از تاوه ی قطبی در نزدیکی منطقه ی مورد مطالعه ایجاد شده بود که هم زمان با استقرار بندال های عظیم رکس و امگایی بر روی اروپا بود.

هدف از این مطالعه، بررسی تأثیر پوشش ­ گیاهی موجود در شهر، در قالب فضای سبز، بر دمای سطح زمین و همچنین شناسایی جزایر حرارتی شهر کرمان است. محاسبه ی دمای سطح زمین (LST) به­ روش معکوس، تابع پلانک با استفاده از تصاویر ماهواره ی لندست 8 در محیط سامانه ی گوگل ارث انجین انجام گرفت. دمای سنجیده شده به صورت میانگین دو تصویر در ماه های میانی چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان سال های 1392، 1395 و 1399 محاسبه شد و به ­ منظور ارزیابی کاراییِ روش مورد استفاده در محاسبه ی دما از روش­ های دفتر علوم لندست و پنجره مجزا برای شماری از تصاویر استفاده گردید. ارتباط پوشش گیاهی با دمای سطح زمین، محاسبه شده برای شهر کرمان، و اثر آن بر این دما به روش­ های هم بستگی و انتخاب بافری حلقه­ ای، در فواصل 50، 100، 150 و 200 متری بررسی شد. در نهایت تغییرات فصلی آن­ ها با استفاده از شاخص خودهم بستگی موران بررسی شد و تحلیل تغییرات موقعیت آن، هم به­ صورت روند تغییر فصل به فصل و هم به­ صورت روند کلی، انجام گرفت. نتایج این مطالعه نشان داد که روش معکوس تابع پلانک و روش دفتر علوم لندست نسبت به روش پنجره مجزا نتایج دقیق­ تری داشتند. بین مساحت پارک و مقدار دمای آن ارتباط وجود دارد و کمترین دماهای محاسبه شده به ازای فضاهای سبز مربوط به پارک­ های با بیشترین وسعت است. تحلیل آزمون هم بستگی نشان داد که در تمام فصول سال، دمای سطح زمین با شاخص تراکم پوشش­ گیاهی رابطه ی معکوس دارد؛ همچنین مقدار و شدت این هم بستگی منفی بسته به فصل متفاوت است. بیشترین مقدار هم بستگی منفی، 48/0-بود که در تابستان سال 1392 ثبت شد. کمّی­ سازی تأثیر پوشش­ گیاهی بر نوسان دمای محیط پیرامون نشان داد که با افزایش فاصله از هسته­ های شناسایی شده به­ عنوان پوشش ­ گیاهی، دمای سطح زمین افزایش می یابد، به ­ نحوی که به ­ طور متوسط در فاصله ی 200 متری از مناطق دارای پوشش ­ گیاهی، دما 3 درجه افزایش داشته است که گواه آشکاری بر تأثیر پوشش ­ گیاهی بر مقدار دمای اندازه­ گیری شده است. نتایج این مطالعه نشان داد که محاسبه ی دمای سطح زمین نتایجی قابل اتکا در زمینه ی مدیریت فضای شهری ارائه می­ کند که می­ تواند در راستای تصمیم ­ گیری­ های آتی شهری مفید واقع شود.

بارش نقشی تعیین­ کننده­ در تأمین نیاز آبی محصولات مختلف، تأمین ذخایر سدها، تغذیه ی منابع آب­ های سطحی و زیرزمینی، وقوع سیلاب­ ها و خشک سالی­ ها دارد. دسترسی نداشتن به داده­ های بارش روزانه و طولانی­ مدت و هزینه ی بالای ایجاد ایستگاه­ های هواشناسی زمینی، جایگزینی روش­ های ارزان با داده­ هایی دارای دقت بالا و به تعداد زیاد، مانند داده­ های ماهواره­ ای، را ایجاب می­ کند. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی دقت داده­ های بارش پیش­ بینی شده توسط ماهواره­ های و در کلان­ شهر بندرعباس طی یک دوره ی هفده ساله، از سال 2000 تا 2017، انجام شد. داده­ های ساعتی بارش ماهواره­ های و از پایگاه­ های اطلاعاتی دریافت و پس از تحلیل فرمت دریافتی داده­ ها در محیط متلب، اطلاعات بارش ساعتی استخراج گردید. نتایج نشان داد که دقت هر دو مدل و در پیش­ بینی بارش، مناسب و نزدیک به ­ هم و غالباً دچار بیش­ برآوردی است، به­ طوری ­ که 75 درصد پیش­ بینی­ های بارش مدل و تمامی پیش­ بینی­ های مدل دچار بیش­ برآوردی­ اند. یافته­ ها مشخص کرد که مدل نسبت به مدل دقت بیشتری در پیش­ بینی صحیح وقایع بارندگی اتفاق افتاده و خطای کمتری در پیش­ بینی بارندگی­ ­ های غیرواقعی دارد و بیشترین دقت مدل­ های و به­ ترتیب مربوط به مقیاس­ های ماهانه، سالانه و روزانه است. در مدل، 25 درصد داده­ ها دارای بالاتر از 5/0 هستند، حال آنکه در مدل، در هیچ­ یک از داده­ ها، پیش­ بینی بالاتر از 5/0 قرار نگرفت. مقدار شاخص در پیش­ بینی­ های مدل در 42 درصد وقایع، مثبت شد، درحالی ­ که در مدل GPM در هیچ واقعه ی پیش­ بینی شده­ ای مثبت نگردید. نتیجه­ گیری کلی تحقیق این است که ماهواره ی­ TRMM ابزاری مناسب برای پایش و پیش­ بینی بارش است.

خشک سالی رخدادی طبیعی است که تأثیر قابل توجهی در کشاورزی، اقتصاد و در نتیجه ابعاد مختلف زندگی مردم در مناطق خشک و نیمه خشک دارد. پوشش گیاهی یکی از اجزای زنده ی اکوسیستم است و نقش مهمی در بسیاری از فرایندهای اکوسیستمی دارد که به شدت تحت تأثیر رخدادهای اقلیمی، از جمله خشک سالی، است. در پژوهش حاضر، وضعیت تغییرات پوشش گیاهی در رابطه با شاخص خشک سالی در محدوده ی حوضه ی آبخیز ایلام (شهرستان ایلام) بررسی شد. در این تحقیق، از آمار 30 ساله ی (13671397) بارش ایستگاه های سینوپتیک (شهرستان های ایلام، مهران، دهلران، سرابله، ایوان، دره شهر و آبدانان) برای محاسبه ی شاخص بارش استاندارد (SPI) و از داده های تصاویر ماهواره­ ای لندست (سنجنده های OLI، ETM و TM) برای تهیه ی شاخص تفاضل پوشش گیاهی استاندارد (NDVI) و بررسی تغییرات پوشش گیاهی منطقه ی مورد مطالعه، استفاده شد. واکاوی ارتباط بین شاخص خشک سالی (SPI) و شاخص پوشش گیاهی (NDVI) با استفاده از روش هم بستگی پیرسون بین لایه ی رستری پوشش گیاهی و خشک سالی انجام شد. نتایج نشان داد که بر اساس شاخص SPI محاسبه شده، در سال های 1382و 1387 پدیده ی خشک سالی با شدت­ های بیشتری نسبت به سایر دوره­ های مورد بررسی (13671397) اتفاق افتاده است. نقشه ی دسته بندی پوشش گیاهی حاصل از شاخص NDVI در طول سال های 1367 تا 1397 بیانگر کاهش سطح پوشش گیاهی از گذشته تا حال بوده، به طوری که این کاهش بیشتر در دسته ی پوشش گیاهی متراکم (از 15. 959 هکتار در سال 1367 به 6492 هکتار در سال 1397) رخ داده است. بر اساس یافته های تحقیق حاضر، نتیجه ­ گیری می شود که تغییرات پوشش گیاهی در طول زمان با شدت خشک سالی ارتباط مستقیمی دارد که مدیران و تصمیم گیران عرصه ی منابع طبیعی، به منظور مدیریت پوشش گیاهی، باید به این موضوع مهم توجه کنند.