نقد ادب معاصر عربی
سال:1399 | دوره:10 | شماره:18 (پیاپی 20) |تعداد مقالات:12

"الیاس خوری" به عنوان نویسنده ای آوانگارد و صاحب سبک پسا محفوظی شناخته می شود؛ رمان او "مملکه الغرباء" داستانی سیاسی-عاشقانه است که عنصر زمان روایت، در ساختار روایی این رمان، مولفه ایی قابل توجه به شمار می رود. کامل ترین تیوری که در تکوین زمان روایی در حوزه روایت شناسی مطرح شده است، نظریه ی "ژرار ژنت" فرانسویی است که وی نظریه زمان در روایت خود را در سه محور نظم، تداوم و بسامد مطرح می سازد. این جستار با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی درصدد بررسی مولفه های زمان روایی رمان "مملکه الغرباء" براساس نظریه ی ژرار ژنت است تا به میزان تطبیق این مولفه ها بر ساختار زمان روایی رمان دست یابد و هدف نویسنده از کاربست آنها را متوجه شود. بررسی زمان روایت نشان می دهد که روند روایت در این رمان بر اساس شکست زمان و پیش نگری و پس نگری های نا متناسب می باشد همچنین ساختار زمان روایت ساختاری مدور است که از طریق استمرار گذشته در حال و تکرار حوادث از طریق تاریخ بیان می شود. "الیاس خوری" با استفاده از تکنیک هنری توانسته به بیان روایت های گذشته نگر و آینده نگر بپردازد. او با استفاده از درنگ توصیفی، توصیف، اعمال نثر شاعرانه و افعال انشایی، سرعت روایت را کند می کند و با کارگیری حذف و تلخیص برای سرعت بخشیدن به روایت تلاش می کند.

تکنیک نقاب (قناع) در شعر معاصر عربی یکی از پربسامدترین شیوه های بیانی جهت ترسیم تجربه شعری شاعران است. معین بسیسو از جمله شاعران معاصر فلسطینی و چهره برجسته شعر مقاومت است که از رمز و نماد و تکنیک قناع در شعر خود بهره فراوان می برد. قصیده «من اوراق ابی ذر الغفاری» از جمله سروده های اوست که شاعر در آن شخصیت ابوذر غفاری صحابه پیامبر (ص) را برای بیان تجربه شعری و بازگو کردن اندیشه های شخصی خود برمی گزیند. در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی به واکاوی و تحلیل متن قصیده یادشده و چگونگی کارکرد قناع ابوذر در شعر معین بسیسوپرداخته می شود. از آنجا که میان شاعر و شخصیت ابوذر، وجوه مشترک و شباهت های زیادی وجود دارد؛ می توان گفت که کارکرد قناع این شخصیت در شعر بسیسو از مقبولیت لازم برخوردار است. صوت غالب در قصیده، صدای ابوذر است که در پس آن ردپایی از بسیسو را می توان مشاهده کرد؛ بدین معنا که شاعر با ابعاد انقلابی شخصیت ابوذر همزاد پنداری کرده و از پس نقاب ابوذر به بیان افکار و اندیشه های خود می پردازد تا حدی که صدای شاعر در سراسر قصیده با صوت غالب یکی شده و به اتحاد می رسد. قصیده حاضر ترسیم واقعیت های جامعه عربی، دعوت به مبارزه و پایداری و نقد حاکمان و سردمداران عرب است.

سحر خلیفه رمان نویس مشهور فلسطینی است که شهرتش بیشتر به طرح مسایل زنان و دفاع از حقوق ایشان بازمی گردد. از آنجا که زنان محور اصلی بیشتر رمان های او را تشکیل می دهند، گرایش های فمینیستی نویسنده از جمله موضوعاتی است که مورد توجه بسیاری از ناقدان قرار گرفته است. یکی از نظریاتی که بر مبنای تالیفات فمینیست ها شکل گرفته و در آثار سحر خلیفه نیز نمود دارد، نظریه توانمندسازی زنان است. اشتغال زنان و استقلال اقتصادی که بن مایه اصلی رمان "عبادالشمس" سحر خلیفه را تشکیل می دهد، یکی از ابزارهای مهم توانمندسازی است. در این مقاله تلاش شده اشتغال زنان در رمان عباد الشمس بر اساس نظریه توانمندسازی و به روش توصیفی-تحلیلی مورد واکاوی قرار گیرد. دستاورد پژوهش بیانگر آن است که سحر خلیفه از دیدگا ه های نظریه پردازان حوزه توانمندسازی تاثیر پذیرفته و سعی کرده زنان جامعه خود را به امکاناتی همچون آموزش و شغل مناسب که از آن محروم بوده یا نسبت به مردان دسترسی کمتری به آن دارند آگاه کند. نویسنده به عنصر عاملیت زنان، بسیار پایبند است و تلاش می کند با خلق قهرمان های زنی که در مقابل قوانین تبعیض آمیز جامعه ایستاده اند، زنان فلسطینی را به افزایش مشارکت در فعالیت های اجتماعی و اقتصادی تشویق کند. خلیفه با ترسیم دستاوردهایی همچون عزت نفس، خودکفایی، ارتقای سطح زندگی و. . . برای قهرمان های زن، بر آن است که زنان سرزمین خود را از عناصری منفعل به بازیگرانی مستقل و توانمند تبدیل کند.

آلفرد آدلر (1870-1937م)، روانکاو و بنیانگذار مکتبی به نام «روان شناسی فردنگر» در سده بیستم است که با تاکید بر جنبه اجتماعی بودن انسان، اعمال و رفتار وی را زاییده کشش های اجتماعی می داند و در راستای چنین بینشی، شخصیت وی را بر پایه مفاهیمی همچون «احساس حقارت»، «خودآگاهی»، «غایت نگری» و. . . مورد واکاوی قرار می دهد. پژوهش حاضر با توجه به ظرفیت های روان شناختی داستان «خلیل کافر» اثر جبران خلیل جبران بر آن است تا با روش توصیف و تحلیل محتوا، شخصیت «خلیل» را بر مبنای اصول نظریه آدلر بررسی و تحلیل نماید. یافته ها گویای آن است که جبران نیز به نقش اثرگذار اصول آدلری به ویژه اصل بنیادین «احساس حقارت» در شکل گیری و اعتلای شخصیت هر فرد معتقد است. از این رو با انتقال اندیشه ها و عقایدش در این باب، می کوشد که در حقیقت با پردازش روانی شخصیت جهادی «خلیل»، مردم ناآگاه لبنان را در فضای دل مرده و استبداد زده جامعه کلیسایی به جنبش و پویایی وادارد و از این رهگذر، کارکرد داده های روانشناختی را در انتقال بهتر معنا در حوزه ادبیات داستانی به نمایش گذارد.

واقع گرایی (ریالیسم) تحلیل اجتماعی و بررسی تجسم زندگی انسان در جامعه، روابط میان فرد و جامعه و ساختمان خود جامعه است. ریالیسم بمثابه یک مکتب ادبی در آثار قرن بیستم به ویژه داستان و نمایشنامه پدیدار گشت. در این میان، نمایشنامه به عنوان یک اثر هنری قابل اجرا، در ترسیم واقعیت های جامعه نقش مهمی ایفا می کرد. «علی احمد باکثیر» (1969-1910) نویسنده واقع گرای مسلمان و متعهد عرب در قرن بیستم است که اسلام گرایی ادبی وی در آثارش کاملا هویدا می باشد. نمایشنامه «حبل الغسیل» از آثار ریالیستی وی به شمار می آید که نگرش اسلامی نویسنده در آن مشهود است و وقایع مصر را در زمان حکومت سوسیالیست ها به تصویر می کشد. پژوهش حاضر می کوشد با روش توصیفی-تحلیلی و استخراج نمونه هایی از مضامین ریالیستی از گفتگوهای نمایشنامه «حبل الغسیل»، چگونگی ظهور مضامین فوق را در این نمایشنامه بررسی نماید و از این طریق به دیدگاه نویسنده در تبیین اوضاع جامعه مصر پی ببرد. یافته های پژوهش نشان می دهد که نگرش اسلامی نویسنده در گفتگوهای نمایشی، غالبا به صورت انتقاد از جامعه سوسیالیستی و طرفداران آن نمود یافته است. از سوی دیگر، «باکثیر» در به تصویر کشیدن مضامین ریالیستی در اغلب موارد، اصل اعتدال را در کلام خود رعایت کرده؛ اما در گفتگوهایی که برای تبیین چهره «عبدالکریم قاسم» و قیام شعوبیه به کارگرفته، تا حدی افراط و تندروی نموده است.

نمادها حاصل قرارداد و انتقال دهنده مفاهیمی فراتر از لفظ خویش هستند. از این رو مخاطب می تواند با دیدن یک نماد گاه همه ایدیولوژی نهفته در پس آن را به خاطر آورد. از نویسندگانی که به نگارش متون نمادین و رمزگون اهتمام داشته، «جبران خلیل جبران» نویسنده لبنانی است. یکی از آثار کوتاه وی داستانک «اللغه الاخری» از مجموعه «المجنون» است، که متنی کاملا نمادین دارد. اشاره به نمادهای به کاررفته، بررسی معانی این نمادها و درک پیام کلی داستانک، در مقاله حاضر مد نظر است و تلاش می شود به روش توصیفی-تحلیلی و از رهگذر توصیف و تحلیل نمادها، مفهوم مورد نظر نویسنده آشکار شود. جبران در اثر خویش، از نمادهای عدد 3 (گذر ازظلمات سه گانه شکم و زهدان و جفت و تولد در دنیای جدید)، عدد 7 (کمال و زیادی)، 21 (حفظ ارتباط با عوالم آسمانی و فطرت بشری در عین ایجاد تغییرات اصولی) و 33 (حیات جاودان)، مادر (حلقه اتصال انسان بین زندگی دنیایی و زندگی پیشین)، دایه (حمایت غیراصیل و جایگزینی برای شرایط آرمانی)، شیر (شناخت و راه جاودانگی)، گهواره (زمین، جایگزین بهشت)، کشیش و معبد (عقاید مسیحیت درباره انسان) و موسیقی (هماهنگی با فطرت بشری) استفاده کرده است. نتیجه تحلیل این نمادها نشان می دهد «جبران خلیل جبران» در داستانک مورد بحث، ضمن پاک شمردن فطرت بشری، انسان را به تلاش برای حفظ این فطرت پاک فراخوانده و در این بین، عقاید سنتی و دینی حاکم بر افکار جامعه را مورد انتقاد قرار می دهد.

طنز و مطایبه قالب ها و سبک های متعددی دارد که یکی از این قالب ها «کاریکلماتور» است؛ گونه ای از نوشته کوتاه مطایبه آمیز که به قصد برجسته سازی تضادها، با نگرشی متفاوت به دنیا و پدیده های پیرامون آن توجه می کند. در میان طنزپردازان معاصر عربی، «احمد مطر» یکی از پرکارترین و نامدارترین آنان در این زمینه محسوب می شود؛ وی به عنوان شاعری متعهد، در اشعار خود سیرت سوژه های خود را بازآفرینی می کند و از رهگذر آن، تضادهای معنوی و ناهمسویی حرف با عمل و ناهماهنگی صورت با سیرت آنان را فرادید مخاطبان اشعار خویش قرار می دهد. نگارندگان در جستار پیش روی برآنند تا با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، در گام نخست به تعریف و ارایه نمونه هایی از کاریکلماتور در شعر «احمد مطر» به عنوان پیشگام این فن در ادب معاصر عربی بپردازند و در گام بعدی به دسته بندی و تشریح برخی از استراتژی هایی که شاعر در کاریکاتورنویسی از آنها بهره جسته، اقدام نمایند. از آنجا که «احمد مطر» کاریکاتوریست نیز بوده، لذا برای نشان دادن قابلیت ارجاع تصویری کاریکلماتورهای وی، چند کارتون و طرح کاریکاتوری ضمیمه کاریکلماتورهایش شده است. نتیجه پژوهش حاکی از این است که «احمد مطر» با بهره گیری از شیوه کاریکاتورنویسی و نشان دادن تناقضات و تفاوت های موجود، از سویی نقاب را از چهره حاکمان بی عمل و بیهوده گوی کشورهای عربی کنار می زند و از دیگر سو، بی تفاوتی و انفعال شهروندان عرب را فرادید مخاطبان خویش قرار می دهد و از رهگذر آن، رویای رسوایی حاکمان و اصلاح مردم سرزمینش را در سر می پروراند.

شالوده شکنی در اواخر دهه شصت قرن بیستم میلادی، از بطن ساختارگرایی سربرآورد. نقد شالوده شکن با نقض متافیزیک حضور، توسط «ژاک دریدا» (1930-2004م) مطرح شد که در آن، سویه کلام محوری متن نقض شده و به تمام سویه های آن توجه می شود. هدف از همه جانبه نگری در این رویکرد نقدی، جستجوی معانی پنهان متن و ابعاد متافیزیکی آن است. مجموعه «دمشق الحرایق» از مجموعه داستان های کوتاه «زکریا تامر»، نویسنده سوری جهان عرب است. این مقاله با انتخاب دو داستان کوتاه «وجه القمر» و «موت الشعر الاسود» از این مجموعه، با بکارگیری رویکرد شالوده شکنی، با شیوه ای جدید به واکاوی متن آن پرداخته است. روش پژوهش، شالوده شکنی به شیوه توصیفی-تحلیلی است و پس از تحلیل مشخص گردید که مهمترین تقابل موجود در داستان ها میان امید/ناامیدی، عزت/ذلت، و اسارت/آزادگی می باشد همچنین از تحلیل این تقابل ها و شالوده شکنی آن ها چنین بر می آید که وجود وارونگی تقابل در داستان ها نشان دهنده عدم پذیرش قطب برتر توسط طبقه مظلوم است که می توان آن را عدم آگاهی آن ها یا عدم وجود قدرت برای مقابله با آن دانست.

طبیعت گرایی (ناتورالیسم) به عنوان یک مکتب فلسفی به طور خاص در قرن هجدهم میلادی، وارد عرصه نقد ادبی شدوپیوند بسیار نزدیکی با ریالیسم دارد. ناتورالیست ها با حذف جنبه های ماورایی از زندگی انسان، او را موجودی متاثر از محیط و وراثت دانستند و بر این اساس، زندگی و خلقیات او را تفسیر کردند. نجیب محفوظ در آثار ماندگار خود وقایع اجتماعی و سیاسی مصر را ثبت کرده است که بیشتر پژوهش ها از نگاه ریالیستی به آن نظر داشته اند. پژوهش پیش رو خوانشی نو و ناتورالیستی از اولین رمان مجموعه سه گانه نجیب محفوظ؛ بین القصرین، است و با روش تحلیلی-توصیفی به این مسیله پرداخته تا مولفه های ناتورالیستی موجود در رمان را تبیین کند و تفاوت ناتورالیست محفوظ را با نسخه غربی آن نشان دهد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که تقریبا تمامی مولفه های این مکتب همچون تاثیر محیط، وراثت، خون و مزاج بر زندگی انسان ها و. . . بر این رمان قابل تطبیق است؛ به گونه ای که با جرات می توان آن را در شمار معدود آثار ناتورالیستی ادبیات عربی قرار داد. اما نکته مهم در این باره، گرایش های سنتی و شرقی حاکم بر رمان است که باعث شده ناتورالیست نجیبمحفوظ در نگاه به مقدسات و مسایل ماورایی با ناتورالیست های غربی متفاوت باشد. علاوه بر وجود مولفه ها و درون مایه های ناتورالیستی، این رمان در فرم و ساختار همچون کشدار بودن، توصیف دقیق جزییات و صحنه ها و پایان غم انگیز داستان نیز ویژگی های رمان ناتورالیستی را داراست.

فرهنگ عامیانه، فرهنگ و دانش بومی است که امور ملموس و غیرملموسی مانند عقاید، آداب و رسوم، دانش، تکنولوژی و طبابت عمومی را شامل می شود. تابو و خرافه، باورهای عامیانه ای هستند که انعکاس آنها در متون ادبی، تاثیر زیادی بر افکار و باورهای توده های مردم دارد. "عبدالحمید بن هدوقه" نویسنده الجزایری در رمان "ریح الجنوب" جلوه هایی از فرهنگ عامیانه را به تصویر کشیده است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و نقدی ضمن بررسی موضوعات و اهدافی که نویسنده برای بیان آنها از عناصر تابو و خرافه استفاده نموده، به این نتیجه رسید که هدف نویسنده از پرداختن به ویژگی ها و شاخصه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور و توصیف الجزایر سنتی و مقایسه آن با الجزایر مدرن و امروزی، ترسیم بهتر چالش های فکری نسل جوان و گذشته و به نقدکشیدن این سنت ها بوده است. وی این سنت ها را با در نظرگرفتن مقتضیات زمانه و سیر تحول داستان، در طیف وسیعی از تابوها و خرافه ها به تصویر کشیده؛ تابوی جزاء، مکان، انحصار زن و محدودیت معاشرت اجتماعی دختران، مصادیقی از تابوها و قراردادن ظروف سفالین روی قبرها به منظور سیراب کردن روح آنها، اعتقاد به پرخوری در مراسم عزای متوفی با هدف رساندن رحمت و ثواب بیشتر به وی، نسبت دادن بروز مشکلات و حوادث ناگوار به جن و ارواح و زبان گذاشتن دراویش بر داس های گداخته برای استجابت دعای نزول باران، نمونه های آشکاری از خرافات در رمان ریح الجنوب است.

رمان اجتماعی به دلیل ترسیم واقع گرایانه مسایل، قادر به بازتاب واقعیت های جامعه است. رمان «فیران امی حصه» نوشته سعود السنعوسی، به نحوی واقع گرایانه مسایل اجتماعی کویت را نشان می دهد. فرقهگرایی در این رمان محور اصلی حوادث داستان است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، ساختار اجتماعی و ادبی رمان و نقش هریک را در بازتاب واقعیت های جامعه بررسی می کند. ساختار اجتماعی رمان از گروه های اجتماعی مختلف تشکیل شده و نوع تعامل آنها منجر به بروز رفتار هایی فرقه گرایانه از توهین و استهزا تا درگیری و خشونت شده است. علل این رفتار ها را می توان در فهم نادرست عقاید یکدیگر، پرداختن به خرافات و الگوپذیری کورکورانه دانست. احترام متقابل و پذیرش دیگری، روی-آوردن به اسلام راستین، پرهیز از افراطی گری و میهن پرستی راهکارهایی برای کاهش این مشکل است. ساختار ادبی رمان بخاطر روایت بی طرفانه، استفاده از زوایای دید مختلف، بهره گیری از راوی کودک و روابط بینامتنی به پرورش درونمایه و انعکاس مناسب آن کمک کرده است.

سبک ادبی، بیانگر نحوه تعامل ادیب با امکانات زبانی است که در سطوح مختلف آن نمایان می شود. الگوهای تکرارشونده در اثر، سبکی را از دیگر شیوه های بیانی متمایز می کند. شعر مقاومت فلسطین به عنوان یکی از مضامین پرتکرار در شعر عربی، به واسطه محتوا و رویکردهای شاعران، دارای سبکی خاص است که نحوه گزینش شاعر فلسطینی را در زبان نشان می دهد. قصیده «تحدی» از دیوان «معرکه» معین بسیسو از جمله مهم ترین و تاثیرگذارترین سروده های اوست که در بحبوحه آتش سوزی بزرگ مصر در سال 1952م منتشر شد و به دلیل مضامین انقلابی و اعتراضی آن، شاعر تحت تعقیب پلیس امنیتی مصر قرار گرفت. شعر بسیسو بازتاب روحیه سازش ناپذیری، انقلابی و مبارز اوست. پژوهش حاضر بر آن است تا به شیوه توصیفی-تحلیلی و آماری به بررسی سبک شناسانه قصیده «تحدی» بپردازد و ضمن مشخص کردن ویژگی های سبکی اثر، چگونگی ارتباط سطح زبانی و محتوایی آن را روشن کند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که بسیسو زبان آهنگین و یک صدایی را انتخاب کرده است و این یک صدایی را می توان در گزینش حروف مجهور و واژگانی که از ساختمان صرفی یکسان در قالب جمع مکسر شکل گرفته، مشاهده کرد. استفاده از واژگان صریح و حسی در قالب ساختار نحوی معیار، نه تنها اندیشه شاعر و واقعیت جامعه او را نمایان ساخته، بلکه با عواطف و احساسات عرب نیز پیوند استواری برقرار کرده است.