پژوهش های روابط بین الملل
سال:1390 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

اسلام به عنوان کامل ترین و آخرین دین الهی، با داشتن نزدیک به یک و نیم میلیارد پیرو و حدود پنجاه کشور مسلمان در عرصه نظام بین الملل، باید دستورات و قواعدی را به مسلمانان ارائه کرده باشد یا این قواعد در متون اسلامی موجود باشند تا مسلمانان بر اساس آنها یا با بهره گیری از آنها، به تعامل با سایر ملت ها بپردازند. در این مقاله سعی شده مبانی و اصول مورد نظر اسلام در رفتار و تعامل در نظام بین الملل، از قرآن، سنت پیامبر (ص) و سیره امام علی (ع) استنباط و ارائه شوند. ابتدا هر مبنا به اجمال مورد بحث قرار گرفته و سپس اصولی که مبتنی بر آن مبناست بدون هرگونه توضیحی بیان شده است. منظور از مبانی، آموزه ها و باورهای ثابت و غیرقابل تغییر اسلام است که زیرساخت های فکری و اعتقادی مسلمانان را تشکیل می دهند، و منظور از اصول، راهبردهای کلان و اصلی قابل عمل در هر زمان هستند که از مبانی استنباط و استخراج می شوند. این اصول اگرچه ممکن است در هر دوره زمانی ثابت باشند اما در گسترده تاریخ و در دوره های زمانی مختلف، متناسب با شرایط سیاسی اجتماعی قابل انعطاف و قابل تفسیر هستند.

امریکای دوران باراک اوباما تجربه گر سومین بحران اقتصادی در طول دوران پساکشاورزی است. بحران اقتصادی در زمان ریاست جمهوری کلوور کلیولند سبب ساز به صحنه آمدن جنبش پیشروها علیه اقتصاد سرمایه داری انحصاری شد. بحران اقتصادی دوران هربرت هوور بنیان پنجاه ساله حاکمیت اقتصاد کینزی دولت مداخله گر و بزرگ لیبرال را سست کرد. بحران اقتصادی که امروزه امریکا با آن درگیر است دوسوی طیف سیاسی را به صحنه آورده و فعال ساخته است. محافظه کاران اقتصادی که جایگاه آنان حزب جمهوری خواه است، خواهان کاهش مداخله دولت از طریق کاهش مالیات ها هستند تا سازوکارهای اقتصادی سرمایه داری رقابتی فرصت فعالیت داشته باشند. جنبش تی پارتی شکل گرفت تا دولت فدرال را در این راستا حرکت دهد.لیبرال ها که کنترل حزب دموکرات را در اختیار دارند، خواهان مداخله وسیع تر دولت فدرال در حیات اقتصادی کشور از طریق ارائه بسته های بیشتر محرک اقتصادی و به تبع آن افزایش مالیات ها در بطن استقرار سیستم سرمایه داری سامان دهی شده هستند.جنبش اشغال وال استریت به صحنه آمده است تا دولت باراک اوباما خط مشی های اقتصادی خود را در این چهارچوب تنظیم کند. این دو جنبش که مظهر اندیشه های اقتصادی نئوکلاسیک (محافظه کار) و کینزی (لیبرال) هستند، خواهان جایگزینی سیستم اقتصادی سرمایه داری نیستند بلکه اصلاح سیستم در چهارچوب اصول اقتصادی مورد نظر خود را طلب می کنند.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه آخر قرن بیستم و بروز حوادثی نظیر حمله به مراکز تجاری جهان در نیویورک در سال 2001 میلادی و پیروزی جنبش های اسلام گرا در کشورهای مسلمان در طول دو دهه گذشته به منظور در دست گرفتن قدرت، زمزمه های مبنی بر شکل گیری جنگ سرد دوم از سوی پاره ای از متفکران غربی مطرح شده است که در یک سوی آن ایدئولوژی لیبرال دموکرات غرب و در سوی دیگر آن پدیده اسلام سیاسی قرار دارد. در این میان غربیان با چشم پوشی از ابعاد متعدد فعالیت جنبش های اسلام گرا و برداشت تقلیل گرایانه، سعی در انتساب فعالیت های ایشان به جریان های تروریستی داشته اند، لیکن دیدگاه مورد بحث قادر به توجیه اقدامات اجتماعی جنبش های مذکور نیست. در مقاله حاضر سعی شده است علاوه بر تبیین مفهوم اسلام سیاسی و شرح ورود عبارت یادشده در عرصه ادبیات روابط بین الملل به طور خاص بر رویکرد به کار گرفته شده توسط حزب اله لبنان به عنوان یک سازمان نظامی، سیاسی و اجتماعی در مورد ادغام در عرصه سیاسی و اجتماعی لبنان تمرکز شود و از این حیث نواقص و تناقضات موجود در دیدگاه های متفکران یادشده درباره فعالیت جنبش های اسلامی و پدیده مذکور را نمایان سازد.

هویت یابی اسلامی، واقعیت جدید سیاست بین الملل محسوب می شود. هویت، زمانی شکل می گیرد که نشانه هایی از فرهنگ، گفتمان و ادبیات سیاسی تولید شود. زبان سیاسی مقاومت اسلامی را می توان انعکاس ظهور ادبیات اسلامی در روابط و سیاست بین الملل دانست. نکته قابل توجه آن است که شکل گیری انقلاب اسلامی ایران که به تعبیر میشل فوکو به عنوان نخستین انقلاب پست مدرن محسوب می شود، کارآمدی روش شناسی پوزیتیویستی در سیاست بین الملل را کاهش داد. از این مقطع زمانی به بعد شاهد ظهور رهیافت های جدیدی هستیم که به گونه ای مستقیم و غیرمستقیم از روش شناسی و رهیافت های نهفته انقلاب پست مدرنیستی ایران الهام گرفته اند.نظریه پردازانی همانند باری بوزان، ویوور، الکساندر ونت و کراتوکویل در صدد برآمدند تا رویکرد انتقادی به سیاست بین الملل را از اواسط دهه 1980 در دستور کار قرار دهند. افراد یادشده، همانند هنجارهای انقلاب اسلامی ایران که در اواخر دهه 1970 تبیین شد، بر ضرورت کاربرد نشانه های هنجاری، ارزشی، ایستاری، فرهنگی و اجتماعی در سیاست بین الملل تاکید کردند. اگر افراد یادشده، در تبیین رهیافت های رقیب با آموزه های رئالیستی و پوزیتیویستی، به الهام پذیری از زبان سیاسی مقاومت اسلامی اشاره ای ندارند، باید آن را در رویکرد شرق شناسانه مسلط در امریکا و جهان غرب دانست.رویکرد شرق شناسی بر نشانه هایی از برتری جهان غرب نسبت به کشورهای پیرامون تاکید دارد. رویکردی که مبتنی بر تحقیر از موضع فرادستی است. در چنین فرهنگی، الهام پذیری از رهیافت های تولیدشده در جهان سوم، ارتداد محسوب می شود. به همین دلیل است که به رغم مشابهت رهیافت های ارائه شده در اواسط دهه 1980 از انقلاب اسلامی ایران، هیچ گونه استنادی به چنین آموزه هایی نشده است.در این مقاله تلاش می شود تا نشانه شناسی هویت یابی اسلامی در قالب زبان سیاسی مقاومت در سیاست بین الملل ارائه شود. چنین نشانه هایی محور اصلی تحول در تحلیل نیروهای تاثیرگذار در سیاست منطقه ای و بین المللی محسوب می شود. محور اصلی مقاومت اسلامی را می توان در زمان پیروزی انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس مورد توجه قرار داد؛ بنابراین زبان سیاسی مقاومت اسلامی در دهه 1980 از فراگیری و کارآمدی عملی بیشتری در برخورد با رهیافت های پوزیتیویستی رئالیسم ساختارگرا و نمادهای عینی آن در سیاست بین الملل برخوردار بوده است.

موازنه منطقه ای یکی از اصلی ترین موضوعات مورد بحث نظریه پردازان روابط بین الملل و امنیت ملی محسوب می شود. هر یک از نظریه پردازان تلاش دارند تا جلوه هایی از موازنه قدرت را تبیین کنند. برخی از آنان اعتقاد دارند که ساختار نظام بین الملل بدون وجود توازن، ادامه پیدا نخواهد کرد. برخی دیگر، بر این اعتقادند که تاکید بر موازنه منطقه ای توسط قدرت های بزرگ به معنای نادیده گرفتن ضرورت های رفتار استراتژیک کشورهای منطقه ای محسوب می شود؛ بنابراین مداخله قدرت های بزرگ در فرایند توازن منطقه ای، شاخص های تئوریک و تحلیلی موازنه قدرت را ناکارآمد می سازد.از سوی دیگر، ژئوپلیتیسین ها نیز بر چگونگی تعامل نیروهای جغرافیایی، سیاسی و راهبردی تاکید دارند. زمانی که مولفه های یادشده در سیاست دفاعی- امنیتی کشورها با تغییر روبه رو می شود، طبیعی است که شکل بندی های ژئوپلیتیکی نیز با تغییر همراه خواهد شد. این امر، موازنه قدرت منطقه ای را تغییر خواهد داد. اگر تغییر در موازنه قدرت، گسترده و فراگیر باشد، در آن شرایط زمینه برای شکل گیری منازعات منطقه ای به وجود می آید؛ بنابراین ژئوپلیتیسین ها نیز همانند نظریه پردازان روابط بین الملل بر ضرورت توازن قدرت برای تداوم تعادل و ثبات منطقه ای تاکید دارند.حوزه های منطقه ای به عنوان سطح میانی منطقه ژئوپلیتیکی محسوب می شوند؛ بنابراین، توازن قدرت در سطوح میانی نظام بین الملل در شرایطی انجام می گیرد که هیچ یک از بازیگران منطقه ای به برتری قدرت دست نیابند. این امر، بیانگر آن است که اگر کشوری در محیط امنیت منطقه ای به قدرت مازاد دست پیدا کند، در آن شرایط موازنه منطقه ای تغییر پیدا خواهد کرد.

در سال های اخیر دو دیدگاه اصلی درباره اسلام سیاسی شکل گرفته است. دیدگاه اول اسلام سیاسی را پدیده ای مسالمت جو و مدرن دانسته و امکان سازش میان آن و مفاهیم مدرن غربی را میسر می داند؛ بدین معنا اسلام سیاسی نه تنها پدیده ای سنتی نیست بلکه در نهایت منطق مدرنیته غربی را می پذیرد. دیدگاه دیگر اسلام سیاسی را پدیده ای خشونت آمیز، غیردموکراتیک و سنتی می داند؛ بدین معنا اسلام سیاسی پدیده ای کهنه و نخ نما شده است که هدفی جز رد مناسبات مدرن و تخریب خشونت آمیز وضع موجود ندارد. بر اساس دیدگاه اول اسلام سیاسی نهایتا درون صورت بندی غربی مدرنیته حل شده و منطق برتر مدرنیته غربی را می پذیرد و بر اساس دیدگاه دوم، جنگ و منازعه میان اسلام سیاسی و مدرنیته غربی ناگزیر است و سرانجام این جنگ نیز، نابودی اسلام سیاسی است.در مقابل این دو دیدگاه، مقاله حاضر دیدگاه سومی را مطرح می کند که: اسلام بنابه ماهیت پدیده ای خشونت آمیز و غیردموکراتیک نیست اما ضرورتا با مفاهیم مدرن غربی نیز همخوانی ندارد. بر اساس این دیدگاه اسلام سیاسی هر چند پدیده ای مدرن است اما ریشه در سنت عمیق اسلامی دارد؛ لذا می توان آن را پدیده ای سنتی- مدرن دانست که پایی در سنت آرمانی اسلام و پای دیگر در واقعیات دنیای مدرن دارد. از نظر ماهیت نیز، اسلام سیاسی نه خشونت محور بلکه عقل محور است، هرچند این عقل محوری مبنایی الهی- بشری دارد و نه صرفا اومانیستی.با این اوصاف آینده اسلام سیاسی چه خواهد بود؟ بنابر این دیدگاه: در آینده اسلام سیاسی- با توجه به ماهیت عقلانی خود- نه در درون گفتمان مدرن غربی حل خواهد شد و نه مغلوب این گفتمان؛ بلکه از مناسبات حاکم بر روابط بین الملل بهره برده و به گفتمانی در میان سایر گفتمان ها بدل می شود. به بیان دیگر، اسلام سیاسی در عصر جهانی شدن، پسامدرنیسم (تمرکززدایی) و چند فرهنگ گرایی، منطق خاص خود را دنبال خواهد نمود. نتیجه اینکه اسلام سیاسی به عنوان یک پدیده سنتی- مدرن صرفا وجه سلبی نخواهد داشت، بلکه وجه ایجابی داشته و صورت بندی سیاسی اجتماعی خاص خود (مردم سالاری دینی) را بازتولید خواهد نمود.

یکی از بحث های بنیادین در خصوص حقوق بشر، جهانشمول و عام بودن حقوق بشر یا نسبی بودن آن است. دیدگاهی که از جهانشمول بودن این حقوق سخن می گوید، معتقد است حقوق مصرح در اسناد حقوق بشر و به ویژه حقوق بشر نسل اول که در اعلامیه جهانی حقوق بشر و برخی اسناد منطقه ای انعکاس یافته است، حقوقی عام و جهانشمول است. به عنوان مثال، حق کرامت انسانی، حق حیات و مواردی این چنین، حقوقی برای نوع بشر، فارغ از تعلق به آیین، سرزمین و... است. دیدگاه مقابل، با توجه به خاستگاه و فرهنگ و ایدئولوژی غالب در نزد نویسندگان اعلامیه جهانی حقوق بشر، جهانشمول بودن آن را قبول نداشته و به گونه ای نسبی و فرهنگی، مفاد آن اعلامیه و از جمله حقوق مورد اشاره را می پذیرد. به طور طبیعی، هر کدام از این دیدگاه ها در صحنه عمل و اجتماع آثار متفاوتی را بروز خواهد داد. در این مقاله، حق حیات به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر از منظر دو دیدگاه جهانشمولی و نسبی گرایی بررسی و در بیان رابطه افراط گرایی مذهبی با نسبی گرایی حقوق بشر، این فرضیه پیگیری شده است که افراط گرایی مذهبی و توسل به خشونت و آدمکشی به نام دین و به ویژه کشتن پیروان ادیان یا مذاهب دیگر با تمسک به دین، صرف نظر از اینکه در بسیاری از موارد، پایه و اساس دینی نداشته و انگیزه های پست یا بی ارزش مادی و کینه توزی های شخصی عامل محرک و انگیزه اصلی آن است، اگر بخواهد به برداشت و توجیه دینی نسبت داده شود، به گونه ای با نسبی گرایی در بحث حقوق بشر مرتبط می شود.

مصر مهد اندیشه در جهان عرب و از کشورهای پیشتاز جهان اسلام محسوب می شود و همواره تحولات سیاسی- فکری این کشور تاثیر سرایتی عمیقی بر سایر کشورهای منطقه داشته است. در این کشور طی سده اخیر، مجموعه متنوعی از احزاب و فرهنگ های سیاسی از سکولاریسم تا اسلام گرایی حضور داشته اند. در پی سقوط مبارک و در پرتو گسترش آزادی سیاسی در این کشور، تاثیرگذاری جریانات مختلف سیاسی و مذهبی گسترش یافته و هم اکنون رقابت قابل توجهی میان گرایش های سیاسی و فکری مختلف از جمله میان اسلام گرایی و سکولاریسم به چشم می خورد. این مقاله به دنبال آن است که به بررسی دقیق تر مهم ترین جریانات سیاسی و فکری در این کشور پس از سقوط مبارک بپردازد تا تصویری واقعی تر از سپهر سیاسی فکری مصر و بازیگران تاثیرگذار در این کشور حاصل آید. بر این اساس، تلاش خواهیم کرد با بهره گیری از رویکرد جریان شناسی فکری به پرسش زیر پاسخ دهیم: نقش و جایگاه کنونی احزاب و فرهنگ های سیاسی مختلف در مصر به ویژه جریانات اسلام گرایی چگونه است؟ یافته های مقاله حاکی از آن است که با توجه به بافت مذهبی مصر، جریانات اسلام گرایی که البته خود نحله های متنوع و رقیبی را دربر می گیرند، هم اکنون در عرصه سیاسی و فکری مصر پیشتاز بوده و احتمالا در شرایط برگزاری انتخابات آزاد، مهم ترین بازیگران سیاسی این کشور خواهند بود.