جغرافیا و پایداری محیط
سال:1399 | دوره:10 | شماره:35 |تعداد مقالات:7

یکی از مهم ترین مباحث درباره بارش و کشت گندم دیم، تاریخ رخداد اولین بارش موثر یا به عبارتی بارشی است که بتواند رطوبت خاک را به منظور کاشت فراهم سازد. پژوهش حاضر باهدف مطالعه تغییرپذیری و روند احتمالی در تاریخ اولین بارش موثر و شرایط همدید منجر به رخداد آن در شمال غرب و غرب ایران انجام شده است. به این منظور، داده های بارش ایستگاه های منطقه از سازمان هواشناسی کشور گرفته شد. ابتدا اولین بارش یک یا دو روز متوالی حداقل 5 میلی متر همراه با رخداد بارشی دیگر با فاصله زمانی کمتر از ده روز، به عنوان اولین بارش موثر انتخاب شد. در گام بعد، با استفاده از آزمون من-کندال و شیب خط روند در تاریخ رخداد اولین بارش موثر در منطقه بررسی شد. درادامه، با استفاده از داده های ارتفاع ژیوپتانسیل، باد و رطوبت تراز 850 و 500 هکتوپاسکال نسخه ERA-Interim اخذشده از وبگاه ECMWF، الگوهای همدید بارش های موثر با روش تحلیل خوشه ای شناسایی شد. نتایج نشان داد که بیش از 90% اولین بارش های موثر در ماه اکتبر رخ داده است. ایستگاه های اردبیل، سنندج، خرم آباد، کرمانشاه، زنجان، ارومیه، تبریز و همدان به ترتیب زودترین میانگین اقلیمی شروع اولین بارش موثر در دوره (1987 تا 2016) داشته اند. بیشترین و کمترین اختلاف بین سالیانه در تاریخ رخدادها به ترتیب در ایستگاه ارومیه و اردبیل مشاهده شد. گرچه نوسانات بین سالیانه بالایی در تاریخ رخداد وجود دارد؛ اما بررسی روند آن ها با آزمون من-کندال نشان داد که روند تغییرات همه ایستگاه های مورد مطالعه در دو دوره بررسی، در سطح 5% معنی دار نیست. الگوهای همدید ایجادکننده اولین بارش های موثر منطقه شامل ناوه کوتاه، بندال امگا و کم ارتفاع بریده و ناوه بلند مدیترانه بوده اند. در این میان، بندال امگا به دلیل دسترسی بیشتر به رطوبت و شرایط ناپایداری حاصل از ریزش هوای سرد، با بارش فراگیرتری در منطقه همراه بوده است.

ارزیابی تناسب اراضی نقش مهمی در مدیریت پایدار محیط زیست برعهده دارد و پیش نیاز برنامه ریزی سرزمین است که پایداری فعالیت ها و توسعه پایدار را تحت تاثیر قرار می دهد. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی و مدل سازی کاربری های کشاورزی، توسعه شهری و صنعتی اصفهان بزرگ (به منزله مهم ترین مرکز تمرکز جمعیتی استان اصفهان و قطب مهم کشاورزی و صنعتی کشور) با استفاده از داده های سال 1397 صورت گرفته است. برنامه ریزی کاربری اراضی به طور فزاینده ای بر جنبه های مربوط به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار تمرکز دارد. انتخاب مناطق مناسب برای این امر، فرایندی پیچیده و وابسته به بسیاری از عوامل است که برمبنای آن ها تصمیم گیری شود. در نوشتار پیش رو از مدل های ارزیابی چندمعیاره تخصیص کاربری اراضی برپایه سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده شد. ابتدا داده های مورد نیاز (شامل متغیرهای توپوگرافی، منابع آب، زمین شناسی، کاربری اراضی، دسترسی ها، عوامل زیرساختی، منابع زیستی، پارامترهای خاک و اقلیم) شناسایی و نقشه های تناسب آن ها به روش فازی تهیه و وزن عوامل با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی تعیین شد؛ سپس نقشه های تهیه شده، با استفاده از روش ترکیب خطی وزنی باهم تلفیق شده و درنهایت نقشه های نهایی تناسب اراضی با توجه به نظرات متخصصین تهیه و طبقه بندی شدند. نتایج پژوهش نشان داد که حدود 9/586، 2/197 و 24 کیلومتر مربع (3/20%، 9/6 % و 08/0%) از مساحت کل منطقه به ترتیب برای کاربری های کشاورزی، توسعه شهری و صنعتی مناسب است؛ همچنین شمال غرب و جنوب شرق منطقه در محدوده نامناسب قرار دارد. براساس نتایج پژوهش حاضر، تکنیک های ارزیابی چندمعیاره و سیستم اطلاعات جغرافیایی ابزار کارآمدی برای ارزیابی و برنامه ریزی اراضی هستند. نتایج نوشتار پیش رو می تواند به مثابه تحلیل تصمیم گیری چندمعیاره ای برای به دست آوردن بینشی عمیق به منظور استفاده پایدار از منابع طبیعی به شمار رفته و براساس آن سه سناریوی ممکن (روند اکولوژیکی و اقتصادی اجتماعی فعلی، حفاظت از زمین های کشاورزی و توسعه شهری-صنعتی) طراحی و مدل سازی شود.

متغیرهای اقلیمی و نوسانات آن به طور چشم گیری روی اکوسیستم های خشکی و تغییرات آن ها اثرگذارند. در پژوهش های بسیاری از شاخص های گیاهی برای بررسی ارتباط بین تغییرات اکوسیستم ها و پارامترهای اقلیمی استفاده شده است. در نوشتار پیش رو، از آنالیز مکانی و زمانی سیستم اطلاعات جغرافیایی برای مدل سازی رابطه تغییرات پوشش گیاهی برپایه شاخص پوشش گیاهی بارزسازی شده سنجنده مادیس و پاسخ آن به دمای سطح زمین و بارش در استان مازندران در بازه زمانی 2000 تا 2016 استفاده شد. پارامتر دمای سطح زمین از اطلاعات ماهواره مادیس و پارامتر بارش با استفاده از اطلاعات ایستگاه های هواشناسی منطقه به دست آمد. آنالیزهای همبستگی و رگرسیون خطی برای بررسی رابطه زمانی-مکانی شاخص پوشش گیاهی و دو پارامتر اقلیمی انجام گرفت. نتایج بیانگر آن بود که طی دوره مورد بررسی، متوسط شاخص سبزینگی استان روند افزایشی در طول داشته است؛ درحالی که عرصه های جنگلی استان روند کاهشی را طی دوره مورد پژوهش نشان داده اند. نتایج بررسی های میدانی این تناقض را با افزایش در شالیزارهای منطقه نشان می داد. نتایج تحلیل همبستگی نشان داد که همبستگی مکانی معنی داری بین دینامیک پوشش گیاهی با دمای سطح زمین وجود داشته که در ماه های زمستان، این ارتباط معنی دار و مستقیم و در تابستان معکوس بوده است. آنالیز تحلیل انطباقی نشان داد که درطول ماه های زمستان، توزیع مکانی پیکسل های با بیشترین مقدار شاخص پوشش گیاهی با پیکسل های با حداکثر دما (20 تا 27 درجه سانتی گراد) مطابقت داشته، درحالی که در طول ژوین تا سپتامبر، حداکثر مقادیر پوشش گیاهی مربوط به مناطقی بود که دمای کمتر از 25 درجه داشته است؛ اما همبستگی پوشش گیاهی با بارش به صورت فضایی با تاخیری دوماهه در فصل بهار به پیک می رسد.

تغییرات کاربری و پوشش اراضی به مثابه یکی از مهم ترین محرک های تغییرات محیطی به طور عمده براثر فعالیت های انسانیک مانند افزایش مناطق شهری، تغییرات در سطح زمین های کشاورزی و ازبین بردن پهنه های آبی اتفاق می افتد که این فعالیت ها ناشی از افزایش جمعیت بوده است. در نوشتار پیش رو با استفاده از روش ترکیبی سلول خودکار و زنجیره مارکوف به شبیه سازی کاربری های موجود در حوضه دریاچه ارومیه با استفاده داده های سنجش از دوری پرداخته شد. در ابتدا برای سال های 1377، 1387 و 1397 نقشه کاربری اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره لندست با روش طبقه بندی حداکثر احتمال تولید و پس از ارزیابی مدل با استفاده از روش ترکیبی Ca-Markov نقشه کاربری برای سال 1407 و 1417 پیش بینی شد. بررسی روند تغییرات کاربری بین سال 1377 تا 1397 نشان داد که زمین های کشاورزی و اراضی شهری-انسان ساخت به ترتیب افزایش 31/3 و 74/2 درصدی داشته؛ اما پهنه های آبی و سایر کاربری ها به ترتیب 87/6% و 71/0% کاهش نشان داده است. ارزیابی مدل با استفاده از شاخص کاپا بالای 80% نشان دهنده دقت بالای مدل برای پیش بینی کاربری ها است. نتایج شبیه سازی برای سال 1407 و 1417 نشان داد که کاربری های زمین های کشاورزی و مناطق شهری انسان ساخت نسبت به سال 1377 به ترتیب 12/40% و 36/476% افزایش داشته این در حالی است که پهنه های آبی و سایر کاربری ها در این بازه به ترتیب 67/26% و 80/5% کاهش داشته اند. . نتایج این تحقیق می تواند به سیاست مداران و مدیران عرصه های طبیعی در تصمیم گیری های مدیریتی و آینده نگری کاربری اراضی مناطق مختلف بسیار کارآمد باشد.

روند افزایشی جمعیت، توسعه نواحی سکونت گاهی و همچنین کاربری های انسان ساخت، سبب تغییرات پوشش زمین می شود. در این میان، خطوط ساحلی درمقابل تغییرات پوشش زمین حساسیت بیشتری دارند؛ به همین دلیل، در پژوهش حاضر روند تغییرات پوشش زمین در جنوب شرقی استان بوشهر از شهر عسلویه تا روستای شیرینو ارزیابی شده است. در نوشتار پیش رو به منظور ارزیابی روند تغییرات پوشش زمین از تصاویر ماهواره ای لندست مربوط به سال های 1990، 2000، 2010 و 2019 و مدل LCM استفاده شده است. روش کار به این صورت است که ابتدا نقشه های پوشش زمین تهیه شده و سپس روند تغییرات پوشش زمین به کاربری نواحی انسان ساخت و همچنین روند تغییرات خط ساحلی ارزیابی شده است. ارزیابی تغییرات صورت گرفته بیانگر این است در طی سال های 1990 تا 2019 تحت تاثیر توسعه فعالیت های اقتصادی و به موازات آن توسعه نواحی سکونت گاهی، پالایشگاه ها و همچنین سایر تاسیسات مربوط به شرکت نفت، کاربری نواحی انسان ساخت با تغییرات قابل توجهی روبه رو شده است. با توجه به موقعیت محدوده مطالعاتی و نوع کاربری انسان ساخت (پالایشگاه ها و سایر تاسیسات و زیرساخت های مربوط به شرکت نفت)، روند تغییرات این کاربری بیشتر به سمت نوار ساحلی بوده است و همین امر سبب شده تا در طی این دوره 29 ساله، 2/11 کیلومتر مربع از دریا به خشکی تبدیل شود؛ همچنین با توجه به توسعه فعالیت های اقتصادی و فراهم آمدن شرایط شغلی، نواحی سکونت گاهی در شهر عسلویه و نخل با رشد قابل توجهی روبه رو شده است و عوامل انسانی بیشتر سبب تغییر ماسه زار ها به کاربری نواحی انسان ساخت شده است.

زمین لرزه یکی از مهم ترین مخاطرات محیطی است که همواره با خسارت های زیادی همراه است. زمین لرزه افزون بر اثراتی که در نواحی سکونت گاهی دارد، روی لندفرم ها نیز اثرات محسوس و نامحسوس زیادی می گذارد که می تواند سبب بروز مخاطرات شود. با توجه به اهمیت موضوع، در نوشتار پیش رو اثرات محسوس و نامحسوس زمین لرزه ازگله بر لندفرم های منطقه بررسی شده است. داده های پژوهش شامل مدل رقومی ارتفاعی سی متر SRTM، لایه های اطلاعاتی رقومی، تصاویر سنتینل 1 و اطلاعات به دست آمده ازراه بازدیدهای میدانی است. مهم ترین ابزارهای پژوهش شامل نرم افزار آرک جی. آی. اس. به منظور تهیه نقشه و خروجی های نهایی) و GMT (برای انجام تداخل سنجی راداری) است. جستار حاضر در سه مرحله انجام شده است؛ در مرحله اول با استفاده از روش تداخل سنجی راداری، میزان جابه جایی عمودی منطقه محاسبه شده است. در مرحله دوم جابه جایی عمودی لندفرم های منطقه ارزیابی شده و در مرحله سوم، با استفاده از نتایج به دست آمده ازروش تداخل سنجی راداری و بازدیدهای میدانی، اثرات محسوس زمین لرزه بر لندفرم های منطقه بررسی شده است. نتایج پژوهش بیانگر این است که تحت تاثیر زمین لرزه ازگله منطقه بین 613-تا 917+ میلی متر جابه جایی داشته است. با توجه به جابه جایی عمودی رخ داده در منطقه، لندفرم های منطقه نیز با جابه جایی زیادی روبه رو شده اند به طوری که دشت های واقع در منطقه نیز تحت تاثیر این جابه جایی بوده اند که بیشترین میزان جابه جایی با 382 تا 917 میلی متر بالاآمدگی مربوط به دشت ذهاب بوده است. برخلاف دشت های منطقه که جابه جایی و تغییرات صورت گرفته در آن ها به طور عمده به صورت نامحسوس بوده است، دامنه های واقع در منطقه افزون بر اثرات نامحسوس با اثرات محسوس زیادی نیز روبه رو شده اند، به طوری که بسیاری از دامنه های منطقه ازجمله دامنه های واقع در نزدیک روستاهای رمکی رمضان، مله کبود و قوچ باشی با زمین لغزش و همچنین دامنه های نزدیک به آبشار پیران و دره بابا یادگار با ریزش روبه رو شده اند.

تخریب و تکه تکه شدن زیست گاه یکی از چالش های مهم تنوع زیستی به شمار می رود و استقرار مناطق حفاظت شده، از روش های جلوگیری از کاهش و ازبین رفتن تنوع زیستی است که معیارهای مختلفی نیز برای انتخاب آن وجود دارد. استان کرمانشاه به دلیل شرایط متنوع اکولوژیک، زیست گاه های مختلفی را دربر گرفته است. هدف از نوشتار پیش رو ارزیابی و مقایسه توزیع شاخص های موثر بر تنوع زیست گاهی در مناطق حفاظت شده استان کرمانشاه است. در این راستا از جانشین های ارتفاع، شیب، جهت شیب، زبری ارتفاع، شاخص رطوبت سطحی خاک، آمیختگی توپوگرافی، شاخص تراکم، تیپ و زبری تراکم پوشش گیاهی به مثابه جانشین های تنوع استفاده شد. ازآنجاکه مناطق حفاظت شده باید نمونه های شاخصی از محیط پیرامون خود باشند، تمام متغیرهای پیش گفته به ازای محدوده استان کرمانشاه تهیه شده و سپس تمام نقشه ها به جز جهت شیب و تیپ پوشش گیاهی براساس روش جنکز به ده طبقه تقسیم شدند. از شاخص های شانون-وینر (H)، سیمپسون (D) و مکینتاش (D) برای تحلیل تنوع و از شاخص های پایلو (J') و مکینتاش (E) برای تحلیل غنا استفاده شد. نتایج نشان داد که ازنظر شاخص های تنوع، جهت، آمیختگی توپوگرافی، ارتفاع، تراکم پوشش گیاهی، زبری ارتفاع، زبری پوشش گیاهی، رطوبت خاک و شیب به ترتیب در مناطق شکارممنوع هشیلان، منطقه حفاظت شده قلاجه، منطقه شکارممنوع نواکوه، منطقه شکارممنوع امروله و دالاخانی، منطقه حفاظت شده بیستون و پناه گاه حیات وحش بیستون بیشترین مقدار تنوع را دارند. متغیرهای جهت شیب و شاخص آمیختگی توپوگرافی، بیشترین شباهت را ازنظر توزیع طبقات و متغیر تیپ پوشش گیاهی کمترین شباهت را درمیان مناطق حفاظت شده دارند. ازبین مناطق شکارممنوع و مناطق حفاظت شده، بیشترین تنوع به ترتیب در منطقه امروله و دالاخانی و منطقه حفاظت شده بیستون وجود دارد. نتایج پژوهش حاضر می تواند درراستای انتخاب صحیح مناطق حفاظت شده مکمل، کارآمد باشد.