مدیریت اراضی
سال:1401 | دوره:10 | شماره:1 (ویژه نامه) |تعداد مقالات:6

این مقاله با هدف بررسی ارزش خاک، پیچیدگی های ارزش گذاری آن برای پایه گذاری و ایجاد یک چهارچوب استاندارد برای روند ارزش گذاری خاک تهیه شد. در حال حاضر ارزش گذاری اقتصادی محیط زیست و منابع خاکی به عنوان یکی از ارکان اصلی تشکیل دهنده آن در قالب دو چهارچوب مفهومی فوق» چهارچوب خدمات اکوسیستم و چهارچوب ارزش اقتصادیِ کل « انجام می گیرد و در این راستا مجموعه ای از روش ها برای برآورد منافع اقتصادی ناشی از خدمات زیست بوم و هزینه های اقتصادی ناشی از تخریب زیست بوم ابداع شده اند که در بیشتر موارد روش های هزینه مبنا می باشند و شامل برآورد هزینه جایگزینی، هزینه فرصت از دست رفته و هزینه خسارت اجتناب شده و هزینه جانشین است. بررسی نحوه اجرای این روش ها و ملزومات آن مانند مقادیر عناصر مغذی خاک، کاربری اراضی و عملیات حفاظت خاک و آبخیزداری نشان می دهد که کلیه این زیرساخت ها در کشور در دسترس بوده و اجرای این روش ها امکان پذیر است. ویژگی این روش ها آن است که مزایای ملموس تر و واضح تر و اهمیت بنیادین و نگرانی های غیر قابل برگشت از کالاهای زیست محیطی را نشان می دهد. اما باید در استفاده از سیستم اندازه گیری مانند ارزش پولی، در ارزیابی محیط زیست باید احتیاط شود.

همگام با طرح ایده توسعه پایدار، مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه مورد توجه قرار گرفته است. بررسی چالش ها و مسائل حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه در ایران شامل کمبود ماده آلی و عناصر غذایی در خاک، عدم تعادل تغذیه ای گیاه، کارایی کم استفاده از کودهای شیمیایی، وجود تنش های محیطی و انتقال ناقص دانش به بهره برداران پیچیدگی و چند بعدی بودن توصیه کودی را در سطح مزارع مشخص می نماید. مدیریت حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه در کشور مسیر تکاملی به سوی جامع نگری را در دوره-ی اول حرکت به سوی تلفیق با کاربرد انواع کودهای شیمیایی و آلی در قالب یک برنامه واحد مدیریتی طی نموده است. با این حال در توسعه مدیریت تلفیقی ضروری است چارچوبی تدوین گردد که کلیه عوامل دخیل را به صورت یکپارچه و در یک بسته مدیریتی شامل شود. اجزای مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه شامل رقم گیاهی، کودهای شیمیایی، آلی و زیستی، سیستم زراعی، شرایط اقلیمی، ویژگی خاکی و شرایط اقتصادی و اجتماعی مورد تأکید هست. در این مقاله سه گام شامل 1) مشارکت کلیه ی ذی نفعان در فرآیند طراحی، اولویت بندی، اجرا و نظارت، 2) تطبیق مقدار، زمان و روش مصرف توأم کودهای شیمیایی، آلی و زیستی با نیازهای غذایی ارقام مختلف گیاهی در سیستم زراعی مستقر مورد نظر با توجه به تنش های محیطی و 3) انتشار دانش و فناوری تلفیقی در ایستگاه ها یا پایگاه های الگویی با مشارکت مروجین مسئول و کشاورزان داوطلب به منظور حصول دستاورد و اثربخشی در منطقه مورد نظر برای مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه در ایران ارائه شده است.

با ارائه مفاهیم و مؤلفه های پایداری زیست بوم طبیعی، پتانسیل زیست بوم خاک برای دستیابی به پایداری طبیعت، سعی شده نقش علم ارزیابی در رسیدن به این اهداف تعریف شود. در این مقاله با تشریح مفاهیم و اجزاء پایداری زیست بوم، کارکرد زیست بومی خاک و ارائه مسیر راه برای حصول به پایداری محیط زیست در تبیین جایگاه و نقش ارزیابی اراضی در این مسیر تشریح شود. اگرچه علم ارزیابی پایه و اساس فرآیندهای تصمیم گیری و سیاست گذاری است، اما هنوز به درستی و روشمند در جهت بهینه سازی مدیریت کلی و همه جانبه مورد استفاده قرار گرفته نشده است. در حقیقت، ارزیابی محیطی با هر تعریف و یا با هر روش اجرائی آن، حلقه مفقوده ای فرآیندهای تصمیم گیری و سیاست گذاری در نظام مدیریت پایدار است و از آنجائی که علم ارزیابی ارتباط دهنده تمام علوم محیط زیستی، اقتصادی و صنعتی است، باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. ارزیابی اراضی، با تعیین وضعیت خصوصیات ترکیبی خاک از قبیل کیفیت، انحطاط، انعطاف پذیری، امنیت، سلامت، بهره وری، رفتار و کارایی همراه با ارزیابی خصوصیات عملکردی و خدمات زیست بومی خاک ها، نقش آن ها را در مسیر مدیریت جامع زمین روشن می نماید و امکان ارتقاء کیفیت زندگی در کره خاکی را مهیا و پایدار می نماید.

عوامل بسیاری بر روی تولید محصولات سالم تأثیر دارند، چندان که نظارت بر آن ها مستلزم نگاه فرآیندی و سیستمی در کلیه مراحل قبل از کشت تا هنگام عرضه و مصرف آن ها هست. لذا به منظور آگاهی از مهم ترین عوامل و استفاده از تجارب ملّی و بین المللی، مطالعات داخلی و خارجی انجام گرفته، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت تا به توان بر اساس آن مطالعات و اقدامات بعدی را طراحی نمود. خاک بستر تولید محصولات کشاورزی است. اگرچه تشکیلات زمین شناسی دارای غلظت های بالای عناصر آلاینده(به ویژه فلزات سنگین) می تواند باعث آلودگی منابع خاک گردد، امّا فعالیت های بشری همانند فعالیت صنایع آلاینده، استفاده نادرست از نهاده های کشاورزی مانند آفت کش ها، کودهای شیمیایی و آلی (به ویژه کودهای فسفاتی، کودهای عناصر کم مصرف، لجن فاضلاب غیراستاندارد)، فاضلاب با کیفیت نامناسب، فرونشست های جوی به ویژه در مناطق شهری و حاشیه شهرها، از جمله مواردی هستند که خاک را تحت تأثیر آلاینده ها قرار می دهند. آلودگی آب امری منفک از خاک نبوده بلکه در ارتباط تنگاتنگ باهم هستند. هرچند گزارش هایی در مناطقی از کشور حاکی از وجود برخی فلزات سنگین در منابع آب با منشأ ژئوهیدرولوژیکی وجود دارد، امّا به نظر می رسد استفاده از فاضلاب ها در آبیاری محصولات کشاورزی در برخی نقاط به دلیل حجم و زمان طولانی نیازمند توجه جدی هست. درنهایت مدیریت به عنوان کلیدی ترین عامل در سلامت محصولات، نقش آفرینی اصلی را دارد. به هر روی تولید محصولات سالم صرفاً با منابع پایه (الف)خاک، (ب)آب و (ج) هوای سالم همراه با (د)مدیریت درست و با استفاده از (ه)نهاده های سالم، (و)ضمن حفظ تعادل زیستی امکان پذیر است. وضعیت آلودگی محصولات مختلف در حقیقت برآیندی از فرآیند تولید محصول و عوامل مؤثر بر آن هست. نتایج بررسی برخی مطالعات داخلی نشان داد که به دلیل حساسیت و نیاز به تجربه بالا در مراحل مختلف نمونه برداری، اندازه گیری، گزارش تفسیر نتایج فلزات سنگین و نیترات نتایج بسیاری از مطالعات قابل استفاده نیست. در بین محصولات، غلظت نیترات در محصولاتی همانند اسفناج، کاهو، کرفس، سیب زمینی و خیار بیشترین و در محصولات میوه ای همانند گوجه فرنگی، هندوانه و طالبی کمترین غلظت نیترات مشاهده شد. در مورد فلزات سنگین نیز گسترش عمومی در مطالعات مشاهده نمی گردد. برای مدیریت و تولید محصولات با حدود مجاز آلاینده ها لازم است تا عوامل ذکرشده در تولید محصول سالم مورد توجه قرار گیرد. در این رویکرد، مدیریت بهینه حاصلخیزی خاک برای کنترل نیترات در محصولات، انتخاب گونه و رقم مناسب، عدم کاشت در اراضی آلوده و یا در معرض فرونشست های جوی و آب های آلوده امر ضروری است. برای رسیدن به این هدف انجام پایش کیفیت محصولات کشاورزی با صحت و دقت مناسب و شناسایی مناطق پر ریسک در تولید محصولات آلوده و عوامل آلاینده می توان نسبت به ارائه راهکار مناسب در هر منطقه متناسب با عامل آن اقدام نمود.

از زمان های قدیم لگوم ها در تناوب با سایر محصولات کشاورزی کاربرد داشته و حبوبات همواره بخش مهمی از سبد غذایی بشر بوده اند. یکی از مهم ترین ویژگی های لگوم ها قابلیت ایجاد رابطه همزیستی تثبیت کنندگی نیتروژن با باکتری های ریزوبیوم است. مدیریت این رابطه همزیستی، گامی در جهت کشاورزی پایدار و حفظ سلامت محیط زیست است. حدود 130 سال قبل باکتری ریزوبیوم در داخل گره لگوم کشف و جداسازی شد. چند سال بعد اولین کود زیستی حاوی باکتری ریزوبیوم به بازار عرضه شد. ریزوبیوم، اولین کود زیستی مورد استفاده در ایران بود که از دهه 40 شمسی به کشور وارد و در کشت سویا مصرف شد. پژوهش ها در دهه های گذشته در ایران نشان می دهد که تلقیح لگوم ها با باکتری های ریزوبیوم سبب افزایش عملکرد آن ها می-شوند. از دلایل نیاز به تلقیح باکتری های ریزوبیوم می توان به فقدان باکتری ریزوبیوم اختصاصی همزیست، جمعیت پایین ریزوبیوم و از بین رفتن باکتری و یا کارایی آن به علت عوامل تنشی اشاره کرد. کودهای زیستی ریزوبیومی به اشکال مایع، پودری و گرانول در حامل های معدنی یا آلی تولید و معمولاً به صورت تلقیح به بذر مورد استفاده قرار می گیرند. از پتانسیل های تولید و مصرف کودهای ریزوبیومی در ایران می توان به سطح زیر کشت قابل توجه لگوم ها، وجود زیرساخت های تولید در بخش خصوصی، وجود متخصصین و دانش های فنی لازم، افزایش اقبال عمومی به مصرف محصولات ارگانیک و وجود موارد حمایتی در اسناد بالادستی اشاره کرد. از مهم ترین محدودیت های مصرف کود های زیستی می توان به وفور و زودبازده بودن کودهای شیمیایی، وجود برخی مشکلات در فرآیند تجاری سازی و آشنایی ناچیز و اعتماد کم مصرف کنندگان به این محصولات اشاره کرد. از راهکارهای توسعه مصرف کودهای زیستی حاوی باکتری های ریزوبیوم موارد زیر پیشنهاد می شود: بررسی خاک مناطق مختلف از نظروجود باکتری-های ریزوبیوم همزیست با لگوم ها، بررسی ضرورت تلقیح بذر لگوم های مورد نظر با باکتری های ریزوبیوم همزیست مؤثر و کارا، بررسی امکان کشت لگوم های متناسب با شرایط اقلیمی در مناطقی که سابقه کشت لگوم ندارند، انجام پژوهش های بنیادی در رابطه با باکتری های بومی و موضوع رقابت با انواع وارد شده به خاک، انجام پژوهش های مولکولی به منظور افزایش کارآیی همزیستی لگوم ها و آموزش و ترویج از طریق رسانه های ارتباط جمعی و شبکه های اجتماعی در مورد مزایای مصرف کودهای زیستی ریزوبیومی.

کشور ایران با قرارگرفتن در محدوده خشک و نیمه خشک جهان و نیز با توجه به شرایط زمین شناسی و پستی و بلندی، دارای محدودیت های متنوع و گسترده ای در منابع خاک و اراضی می باشد. این محدودیت ها با بهره برداری های غیراصولی و فشرده در طی چند دهه گذشته، موجب ایجاد چالش های فراوانی برای این منابع پایه و در نتیجه به خطر افتادن امنیت غذایی و سلامت جامعه شده است. در این مقاله، ضمن بیان مختصر اهمیت و کارکردهای خاک، وضعیت فعلی، و مهم ترین چالش ها و محدودیت های منابع منابع خاک کشور تبیین شده است. بر اساس اطلاعات و داده های موجود، فرسایش آبی و بادی خاک مهم ترین عامل تخریب خاک در ایران است که دارای پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و محیطی فراوان و گسترده ای است. فرسایش خاک به شکل های مختلف بادی و آبی در گستره ایران در همه کاربری ها وجود دارد. فرسایش های سطحی اغلب در دیمزارها و مراتع تخریب شده بسیار معمول می باشد. در حالی که فرسایش های عمقی (آبکندی و کناره ای) نقش غالب و اصلی را در تلفات کل خاک و رسوبدهی حوضه ها دارند. کم ترین مقدار متوسط فرسایش خاک براورد شده در کشور، خیلی بیش تر از حدقابل تحمل خاک و توان خاکسازی می باشد. مهم ترین عامل تخریب خاک در اراضی فاریاب، شورشدن خاک است. دست کم بیش از 50 درصد اراضی تحت کشت آبی کشور با مشکل فزاینده شوری مواجه هستند. تغییر کاربری اراضی را شاید بتوان مهم ترین و اضطراری ترین چالش منابع خاک کشور به ویژه اراضی حاصلخیز کشاورزی دانست که دارای پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی می باشد. کمبود کربن آلی و کاهش توان تولیدی منابع خاک از محدودیت های مهم کیفیت اراضی کشاورزی می باشد که امنیت و سلامت غذایی کشور را به شدت تهدید می کنند. تخریب منابع خاک کشور، نه تنها کارکرد تولیدی و زیست محیطی آن را تحت تاثیر قرار داده، بلکه ظرفیت اراضی و سرزمین را برای مقابله و سازگاری با تغییر اقلیم، وقوع خشکسالی و سیل نیز به شدت کاهش داده است. وقوع سیلاب های شدید با تواتر بیشتر از دوره بازگشت رخدادهای بارندگی، و نیز خشکسالی های شدیدتر از نشانه های این روند می باشند.