تاریخ نگری و تاریخ نگاری
سال:1399 | دوره:30 | شماره:26 (پیاپی 111) |تعداد مقالات:12

یکی از اجزای اصلی و در واقع رکن اساسی پژوهش که از آن طریق پژوهشگربه توضیح مسیله پژوهش می پردازد"بیان مسیله" است. به دلیل عدم تعریف درست از "بیان مسیله" و نیز خلط آن با دیگر اجزای پژوهش، نظیر عنوان، موضوع و سوال اصلی پژوهش، اغلب در پژوهش های تاریخی باعث نادیده گرفتن آن می شود. شاید بتوان گفت این اشکال اغلب ناشی از نارسایی و عدم تعریف درست مفاهیم اساسی پژوهش در متون "روش پژوهش" در علوم انسانی به طور عام، و در تاریخ به طور خاص است که بازتاب آن را می توان در پژوهش های تاریخی، در رساله ها و پایان نامه های دانشجویان تاریخ مشاهده کرد. پژوهش حاضر به دنبال آسیب شناسی عدم وجود شفافیت یا نقصان در مفهوم "بیان مسیله" در پایان نامه ها و پژوهش های تاریخی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که به دلیل عدم تعریف صحیح از" بیان مسیله" در متون روش پژوهش در تاریخ، منجر به کاستی های جدی ای در پایان نامه های دانشگاهی رشته ی تاریخ شده است. در این پژوهش تلاش شده است با استفاده از منابع کتابخانه ای و مجموعه ی گنجینه ی پایان نامه ها و نیز با روش توصیفی تحلیلی و آماری به تحلیل داده ها بپردازد و آسیب های روش شناسی "بیان مسیله "در پایان نامه های رشته ی تاریخ را با مطالعه موردی دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی را در طی سال های گذشته نشان دهد.

اگرچه عموم ردیه نویسی های متقدم ازمیان رفته اند ولی بررسی نام های این نگاشته ها مسیر جدیدی در اختیار محقق قرار می دهد تا به کشف و خوانش تاریخ فکری و جریان شناسی جامعه اسلامی بپردازد. جریان هایی که برخی تا به امروز نیز تعیین کننده بنیان های اعتقادی مذاهب اسلامی اند و لذا شناخت آن ها از زوایای مختلف حایز اهمیت است. این پژوهه متکی بر منابع مکتوب و متمرکز بر ردیه نگاری کلامی فرق شیعی بر اساس فهارس متقدم یعنی رجال نجاشی، طوسی و فهرست ندیم است. کمیت سنجی اطلاعات ردیه ها، سنخ شناسی سه گانه برون دینی، برون مذهبی و درون مذهبی و فراوانی سنجی آن ها از ابزار کارآمد این تحقیق اند که می توان به کمک آن ها نوع منازعات حاکم بر جامعه اسلامی را در بوته سنجش قرارداد. حاصل امر نشان می دهد که اکثر ردیه نگاران امامی اند و ردیه نگاری درحوزه برون دینی چندان موردتوجه متکلمان نبوده است. در ردیه های برون مذهبی بیش از همه معتزلیان محل نقد و رد بوده اند و در ردیه های درون مذهبی، جریان غلات و با درصدی اختلاف واقفی ها و جریان های مختلف امامی. تولید ردیه در قرن سوم در همه سنخ ها بیش از سایر قرون است که نشان دهنده بستر سیاسی-اجتماعی مستعد در مناظرات فکری میان فرقه ها و شکل گیری ادبیات انتقادی بین آن هاست. در قرن چهارم علیرغم کاهش ردیه نگاری، ردیه های برون مذهبی تغییری نکرده است و ردیه بر معتزلیان بیشتر نیز شده است. این نشان می دهد که افول دوران طلایی معتزله، بازتاب افکار و عقاید آن ها را تا مدت ها بعد در جامعه اسلامی کم نکرد و متکلمین عقل گرای امامی همچنان به رد و نقد آراء آن ها مشغول بوده اند. موضوع امامت در محوریت این ردیه ها قرار گرفته است.

تاکنون منازعات روشی میان ما اهل تاریخ در ایران به طور جدی شکل نگرفته است. زیرا تسلط کافی به روش ها و پارادایم ها و نظریه های مختلف نداشته ایم. آرام آرام پس از اشراف به روش های گوناگون، لازم است وارد گفتگوهای روشی بشویم تا از پس آن گام در آزمون آنها در مطالعات موردی بگذاریم تا به محک تجربه به ضعف ها و قوت های هر کدام از پارادایم های روشی اشراف پیدا کنیم. از این رو و بدین منظور نگارنده در نوشتار حاضر مسیله ای روشی را طرح می کند: مهم ترین وظیفه رشته ای مورخان چیست؟ مدعایی که در پاسخ به پرسش یادشده در نوشتار حاضر به بحث گذاشته می شود عبارت است از این که مهم ترین وظیفه رشته ای مورخان عبارت است از توصیف فربه مهم ترین رویدادهای گذشته انسانی. زیرا قدرت دانش تاریخ در همین امر نهفته است. ضمن این که توصیف فربه به دنبال پاسخ به پرسش های چیستی و چگونگی می آید؛ پرسش هایی که به شدت مورد علاقه مورخان است.

مقاله حاضر به بررسی نوشته های دکتر ناصر تکمیل همایون، تاریخ پژوه و جامعه شناس مبرز معاصر، به ویژه با تاکید بر آثار ایشان درباره دوره قاجاریه می پردازد. اغلب نوشته های ایشان پژوهش هایی در مورد تاریخ و جامعه ایران عصر قاجار است. از این رو پرسش اصلی مقاله حاضر این است که آیا دکتر تکمیل همایون توانسته است در نوشته های خود به اصول تاریخ نگاری و به ویژه جامعه شناسی پایبند باشد؟ به نظر می رسد ایشان با وجود تحصیلات تخصصی در جامعه شناسی برای خود عمدتا شان تاریخ پژوهی قایل بوده اند و از این رو ایشان چندان به اصول و قواعد جامعه شناسی امعان نظر نداشته اند بطوریکه در حوزه استعمال مفاهیم جامعه شناسانه، روش ها و نظریه ها و تبیین های جامعه شناختی آثار ایشان خالی از چنین سنجه هایی است و حتی در برخی از مهمترین نوشته های ایشان تعارض با روش و تبیین های جامعه شناسانه مشهود است. لذا مقاله حاضر در سه سطح تعریف مفاهیم و زمان پریشی مفهومی، ایستار دوکسایی و فقر روش و نظریه های جامعه شناختی آثار دکتر تکمیل همایون را مورد ارزشیابی قرار می دهد.

محمد ابراهیم باستانی پاریزی (1393-1304) از معدود پژوهشگرانی است که در عرصه مطالعات تاریخی از سبک ویژه و منحصر به فردی برخوردار است. در این سبک، اتکاء به دانش های کمکی تاریخ از وجه بارز و برجسته ای برخوردار است و استفاده از آنها موجب تمایز این سبک از دیگر سبک های تاریخنگاری شده است. با این که شان استقلالی تاریخ را به مثابه یک دیسیپلین و رشته علمی پذیرفته و سال ها در این عرصه به تدریس و پژوهش اهتمام ورزیده است، سر نیازمندی تاریخ به دانش های کمکی را در چه می داند و غفلت از آنها را موجب پدید آمدن کدام نقص می شمارد؟ یافته های این پژوهش که مبتنی بر روش کیفی و رویکرد توصیفی تحلیلی است، نشان می دهد که باستانی پاریزی از آنجا که تاریخ را دانشی مصرف کننده می داند، بر این باور است که این شاخه از معرفت، با استفاده از یافته های دانش های کمکی (جغرافیا و باستان شناسی)، می تواند بر زوایا و خبایای گذشته پرتو افشانی کند و آنها را به عرصه شناخت، توصیف و تبیین بهتر بکشاند و غفلت از این دانش ها، در حکم محرومیت از داده ها و یافته هایی است که می توانند امکان های یاد شده را برای تاریخ پژوه فراهم سازند.

پژوهش حاضر با مقایسه نحوه روایت تاریخ روادیان در منابع تاریخی و دیوان قطران تبریزی شاعر دربار فرمانروایان این سلسله به بررسی تفاوتهای این دو روایت می پردازد. مسیله اصلی این پژوهش نشان دادن اهمیت روایت شاعرانه قطران برای تکمیل، توسعه و تصحیح گزارشهای منابع تاریخی از دوره روادیان است. با توجه به دوری آذربایجان از مرکز خلافت عباسی و استقلال نسبی روادیان از آل بویه و سلجوقیان، روایت منابع تاریخی از آنها بسیار کوتاه و مقطعی و فاقد پیوستگی زمانی و مکانی است. افزون بر آن، این روایت از حوزه سیاسی و نظامی فراتر نمی رود و تنها زمانهایی را در بر می گیرد که بخشی از وقایع روادیان به مرکزیت خلافت عباسی و یا آل بویه و سلجوقیان پیوند می یابد. بر خلاف روایت منابع تاریخی، قطران گزارشی از روادیان ارایه می دهد که دارای پیوستگی زمانی نیم قرنه است. در گزارش او شخصیتهای بیشتری از این سلسله گنجانده شده اند که در منابع تاریخی وجود ندارند. قطران هر چند به تبار و طایفه روادیان اشاره نمی کند، اما به بخشی از تاریخ فکری، فرهنگی و اجتماعی آنان می پردازد که در روایت منابع تاریخی وجود ندارد. بخش اعظم روایت قطران از تاریخ روادیان به چالش کشیدن روایت منابع تاریخی و نشان دادن نقایص و کاستی های متعدد آنها است. این روایت معاصر و مستقیم تا حدودی می تواند امکان راستی آزمایی روایت منابع تاریخی را که عمدتا با فاصله زمانی و مکانی زیادی از آن دوره نوشته شده اند، فراهم کند.

قهرمان میرزا عین السلطنه، از نوادگان محمد شاه را میتوان درزمره مهمترین افراد خاطره نگار عصر قاجاری دانست. او از یازده سالگی خاطره نویسی را شروع کرد و تا یک ماه پیش از فوت ادامه داد. توصیف دقیق بسیاری ازجزییات آن هم دریک دوره طولانی 65 ساله که از سال 1299 ق تا 1364ق (1323ش) را در برمی گیرد، وی را صاحب طولانی ترین خاطرات عصر قاجار، نموده و اثر وی را به عنوان دایره المعارفی ارزشمند از تاریخ ایران، از دوره ی ناصری تا اوایل سلطنت پهلوی دوم معرفی کرده است. این پژوهش با دارا بودن رویکرد توصیفی-تفسیری بر آن است تا ضمن توجه به ویژگی های خاطرات عصر قاجار، با در نظرگرفتن ویژگی روایت محوری خاطرات، ساختار روایی این اثر را مورد توجه قرار دهد و ضمن بهره گیری از نظریات روایت شناسی و با در نظر داشتن این پرسش که ساختار روایی خاطرات عین السلطنه دارای چه خصوصیاتی است؟ خاطرات وی را ازمنظر ساختار روایی و عناصرسازنده روایت از طرح روایت، شخصیت وشخصیت پردازی، گفتگو، لحن، زاویه دید، صحنه وصحنه پردازی مورد بررسی قراردهد. دارا بودن دید زاویه اول شخص، روایت تک خطی و مستحکم، جزء نگری و داشتن سبک ساده روایی از ویژگی های ساختار روایی این خاطرات می باشد که به عنوان بخشی از داده های پژوهش می توان به آن اشاره نمود.

در میان تاریخنامه های متعددی که در دوره ایلخانی تاریخ پیشدادیان را روایت کرده اند، جامع التواریخ رشیدالدین ویژگی های منحصر به فردی دارد که در آثار پیشینیان دیده نمی شود. یک قرن پس از رشیدالدین، حافظ ابرو به تقلید از او مجمع التواریخ را با حجمی بسیار بزرگ تر تدوین کرد. این مقاله بر اساس مطالعه کتابخانه ای و به شیوه تفسیری-تاریخی و نسخه شناختی به تطبیق این دو اثر با تمرکز بر بخش پیشدادیان می پردازد. این نوشتار به دنبال شناسایی منابع رشیدالدین و حافظ ابرو و نیز تحلیل و تطبیق ساختار این بخش از کتاب آنها با یکدیگر و نیز تاریخنامه های متقدم است. برای شناسایی منابع مورد استفاده آنان، علاوه بر شاهنامه، آثار دوازده مورخ از سده چهارم تا هشتم هجری قمری مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها نشان می دهد که اگرچه رشیدالدین از الگوی طبری پیروی کرده که تاریخ شاهان را در خلال قصص پیغمبران روایت می کند، اما او نخستین مورخی است که کتابش را بر اساس چهار طبقه شاهان ایران به چهار «طبقه» فصل بندی کرده است. حافظ ابرو الگوی دیگری را برگزیده که تواریخ پادشاهان و پیغمبران به صورت تفکیک شده نقل می کند ولی آن را با ساختار ابداع شده توسط رشیدالدین درآمیخته و کتابش ساختاری نظام مندتر یافته است. در مقایسه با آثار متقدمان، ساختار جامع التواریخ و مجمع التواریخ به گونه ای است که اهمیت پادشاهان را بیشتر از پیامبران جلوه می دهد.

هدف نقد و بررسی روایت اعظام قدسی از ماهیت طغیان و دلایل اعدام آیت الله میرزا محمد مهدی ثقه الاسلام شهیدی در خوانسار در سال 1336 قمری روش در این پژوهش تلاش شد تا با استفاده از منابع و اسناد خاندانی برجای مانده، مراجعه به کتب و مقالاتی که در حوزه تاریخ محلی نوشته شده است، مراجعه به اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مراجعه به اسناد موجود در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و همچنین مصاحبه با شخصیت های محلی، به روش کتابخانه ایی و میدانی، تا حد ممکن به پیشینه خاندان آیت الله ثقه الاسلام شهیدی پی برده و از ماهیت و دلایل طغیان او در منطقه که دامنه آن به شهرها و استان های مجاور و حتی تهران هم کشیده شد، و همچنین دلایل اعدام او پی برده و روایت دقیق تر و نزدیکتر به واقعیت از این حادثه تاریخی نقل نمود. یافته ها و نتایج نتایج این پژوهش نشان می دهد که بر خلاف روایات نقل شده در کتب تاریخی، به خصوص روایت غالب در کتاب "شرح خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله ایران" نوشته حسن اعظام الوزاره قدسی، دعوای مربوطه هیچ ارتباطی با موضوعات سیاسی و حوادث انقلابی نداشته و تنها یک دعوای منطقه ای بین ایشان و سایر ذی نفوذان بر سرتولیت املاک وقفی و منافع مادی بوده است.

عبدالهادی حایری از چهره های نامدار تاریخ پژوهی معاصر ایران است که قدرت قلم و میراث فکری او تاثیری مستقیم و ماندگار بر معرفت تاریخی ایرانی برجای نهاده است. حایری نه تنها در میدان تاریخ پژوهی بلکه در عرصه خاطره نگاری و نظریه پردازی، شخصیتی صاحب سبک است. نوآوری ها و اقدام های پیشگامانه حایری می طلبد که درباره او پژوهش های ژرفی صورت پذیرد. نکته مهم این است که فعالیت علمی او در زمینه و زمانه ای خاص چهره بست که فضای احساسی، هیجانی، سیاست زده و ایدیولوژیک بر عقلانیت و تفکر تاریخی سیطره داشت. این مقاله می کوشد با نگاهی انتقادی به کتاب دکتر «زندگی، آثار و اندیشه های تاریخ نگارانه دکتر عبدالهادی حایری» اثر حجت فلاح توتکار، چشم اندازی تازه به سوی برخی از ابعاد اندیشه ها و عملکرد عبدالهادی حایری بگشاید. مقاله سرانجام با تمرکز به زمینه و بستر سیاسی-فکری که حایری در آن نشو نما یافت و ایده های روش شناسانه و معرفت شناسانه خود را طرح کرد به این نتیجه می رسد که بدون شناخت ویژگی ها و اقتضایات این بستر به ویژه گفتمان های رقیب نمی توان شناختی ژرف از کارنامه حایری به دست آورد.

انقلاب مشروطه ایران که انقلابی برای برپایی قانون و برابری عموم مردم در برابر آن بود از جمله رویدادهایی است که به ناگفته های آن می توان از دل خاطرات این دوره پی برد به ویژه نوع نگاه به مردم که از آنها به عنوان رعیت، ملت، توده، همج و رعایا، عوام کالانعام یاد شده است. و این بیانگر آن است علی رغم ورود ایران به دوره ی جدیدی از نظام حاکمیت و ارزش دادن به رای و جایگاه مردم، کماکان مردم از جایگاه ارزشی پایینی برخورداربودند از مهمترین شرایط تبیین علی نگاه ارزشی عوامانه به مردم بر اساس روش داده بنیاد فقدان دانش و آگاهی سیاسی مردم، وضعیت اقتصادی مردم و عقاید و باورهای آنان و نظام حاکمیت را می توان نام برد. نگاه عوامانه و ارزشی پایین به مردم پیامدهای متعددی داشته است از جمله می توان به دسته بندی مردم جامعه ی ایران به دو گروه خواص یا عوام، ملت بیدار در برابر ملت خفته، ملت نادان در برابر ملت آگاه اشاره کرداما از مهمترین این پیامد ها می توان به داوری ارزشی درباره ی مردم اشاره کرد که از مردم به عنوان گوسفند و اغنام، حشرات الارض، سفیل و سرگردان و مقایسه با حیواناتی مانند شغال، وغیره یاد شده است و منجر به دسته بندی جامعه به دو طبقه ی عوام و خواص در متون خاطره نگاری شده است که همه ی مفاهیم و مقوله ها به نوعی به آن اشاره دارند و صفاتی برای طبقه ی عوام مطرح می کنند که بیانگر تفکیک و مرز بین عوام و خواص می باشد.

اهمیت تاریخ نگاری و تاثیرگزاری آن بر ابعاد مختلف حیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه، ضرورت همگانی سازی آن را در سطح عمومی آشکار می سازد. محققان برای پاسخگویی به این نیاز، راه کارهایی اندیشیده اند. یکی از سازوکارهای موثر در این زمینه، «تاریخ جایگزین» است که در نقطه عطف ها ی تاریخی، مسیرهای احتمالی و موازی رخدادهای تاریخی را به چالش می کشد. درحقیقت نتایج مترتب از حادثه ی تغییریافته، با به چالش کشیدن شرایط سیاسی-اقتصادی دنیای کنونی، جهانی جایگزین و غیرواقع را تصویر می کند. این رویه، به خاطر قابلیت های بالقوه ی آن، در عرصه ی تاریخ نگاری نیز کارکردهای مفیدی می یابد. ایجاد جذابیت برای عامه مردم، بالابردن قدرت تخیل و تعقل در درک گذشته، ارایه ی اشکال نوینی از واقعیت های اجتماعی، شکل دهی به تفکرات تاریخی و تقویت حافظه ی تاریخی، بخشی از قابلیت های تاریخ جایگزین بشمار می آید. این مقاله که با رویکرد توصیفی و تحلیلی و براساس مطالعات کتابخانه ای تدوین گشته، به ضرورت اجتماعی سازی تاریخ، تاریخ جایگزین و چگونگی شکل گیری، توسعه وکارکرد آن در همگانی سازی تاریخ می پردازد.