تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
سال:1400 | دوره:12 | شماره:43 |تعداد مقالات:6

چکیده فارسی: پژوهش یک فرایند قابل مدیریت و نظام دهی است و یکی از پایه های اساسی تمدّن سازی شمرده می شود؛ از این رو طراحی نقشه ی پژوهش هدفمند در مسیر تحقق تمدّن سازی با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب ضروری است. در این راستا باید اندیشه های آیت الله خامنه ای را به مثابه اندیشمند و سردمدار تمدّن خواهی نوین اسلامی، مورد توجه و تحلیل قرار داد. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی، با مطالعه تفصیلی بیانات رهبر معظم انقلاب در بازه زمانی 1379 تا 1397، به استخراج اصول و زیرساخت های مسیر پژوهش تمدّن ساز پرداخته و به دو اصل «انطباق پژوهش بر نیازهای جاری و آینده کشور» و «دستیابی به مرجعیت و استقلال علمی» دست یافته است. به دنبال آن، مؤلفه های عملی هر یک را مورد تحلیل و واکاوی قرار داده است؛ در این راستا، چهار مؤلفه برای تحقق اصل نخست و شش مؤلفه برای اصل دوم ارائه کرده و تاکتیک های عملیاتی را پیشنهاد نموده است. چکیده عربی: یعد البحث احدی المراحل القابله للادارة و التنظیم و احدی الرکائز الاساسیه لبناء الحضارة؛ و علیه فان طرح خریطه البحث الهادف فی مسار تحقیق البناء الحضاری مع الأخذ بعین الاعتبار بیان الخطوة الثانیة للثورة أمر ضروری. فی هذا السیاق یجب الاهتمام و تحلیل افکار آیة الله الخامنئی بمثابة مفکر و رائد المنادی بالحضارة الاسلامیة الحدیثة. هذا البحث من نوع وصفی-تحلیلی، مع دراسه مفصله لخطابات قائد الثورة المعظم خلال الفترة من 1379(1999م) الی 1397 (2017م) مع استخراج المبادی و البنی التحتیه لمسار بحث البناء الحضاری و الحصول علی مبدأین «مطابقة البحث مع احتیاجات البلاد الحالیه و المستقبلیة» و «الحصول علی المرجعیة و الاستقلال العلمی». علی أثر ذلﻚ تم تحلیل و استقصاء العناصر العلمیة لکل واحدة منها؛ فی هذا السیاق تم استعراض اربعة عناصر لتحقیق المبدأ الأول و ستة عناصر للمبدأ الثانی و اقتراح التقنیات العلمیة.

چکیده فارسی: یکی از مهمترین موضوعات مورد بررسی در عصر فتوحات و سده های نخستین اسلامی در ایران، وضعیت اقلیت های دینی و نوع مواجهه مسلمانان با آنان بود. قرآن با تأکید بر مفهوم «اهل کتاب»، تکلیفِ چگونگی مواجهه مسلمانان با یهودیان، مسیحیان، صائبین و با تفسیری که از این مفهوم شد با زرتشیان را مشخص نموده بود. اما زمانی که در جریان فتوحات، فاتحان مسلمان به شرقی ترین نواحی ایران رسیدند، با بودیسم مواجهه شدند. آیینی که برای آنان کمتر شناخته بود و بنابراین تا آن هنگام برای آنان مشخص نبود که چگونه و بر مبنای چه نوع احکام فقهی می بایست با بوداییان مواجهه شوند. بنابراین در پژوهش حاضر تلاش بر آن است تا به این پرسش اصلی پاسخ داده شود که مسلمانان چگونه و بر چه مبنایی توانستند روابط خود را با بوداییان تنظیم کنند. بر مبنای یافته های پژوهش تلقی نخستین مسلمانان از بودیسم آیینی مشرک و بت پرست بود و آنان بر مبنای همین تلقی برخوردهای خشن و بدون تسامحی با بوداییان داشتند. اما در ادامه، ضرورت های حکومت نوپای مسلمانان در این مناطق موجب تغییر نگرش آنان نسبت به بودیسم شد. به گونه ای که با بوداییان همان معامله ای صورت گرفت که با اهل کتاب صورت گرفته بود. چکیده عربی: یعد اوضاع الأقلیات الدینیة و کیفیة مواجهة المسلمین لهم احدی اهم المواضیع التی یتم بحثها فی عصر الفتوحات و القرون الاسلامیة الاولی فی ایران. لقد بین القرآن من خلال التأکید علی مفهوم «أهل الکتاب» کیفیة تعامل المسلمین مع الیهود، المسیحیین، الصابئه و بتفسیر لهذا المفهوم مع الزرادشتیه. الا انه خلال الفتوحات، عندما وصل جیش الفتوحات الاسلامیة الی أقصی شرق نواحی ایران واجهوا البوذیة، حیث کان معتقد قلما کان معروفا لهم و علیه لم یکن لهم حتی تلﻚ اللحظة فکرة عن کیفیة التعامل و مواجهة البوذیین و حسب أیة احکام فقهیة یجب مواجهتهم. لذلﻚ یتم فی هذا البحث الأجابة علی هذا السؤال الرئیسی و هو کیف و علی اساس أیة مبادی تمکن المسلمون من تنظیم علاقاتهم مع البوذیین. حسب حصیلة البحث تلقی المسلمون الاوائل البوذیه کعقیدة مشرکة و عبادة الاصنام و علی اساس هذا التلقی تعاملوا بعنف و دون هواده و تسامح مع البوذیین. الا أنه فیما بعد، فان الحکومات الاسلامیة الفتیة فی هذه المناطق تغیر نظرتهم للبوذیه؛ بحیث أصبح التعامل معهم بنفس الصورة التی تعاملوا بها مع سائر أهل الکتاب.

چکیده فارسی: با گسترش قلمرو اسلامی و فتح مناطقی از آسیا و شمال آفریقا در سده های اول و دوم هجری قمری و ورود بردگان و اسرا، بستر مناسبی برای کنیزداری جامعه عرب فراهم شد. گروهی از این کنیزان که از مولای خویش صاحب فرزند شدند، اُمّ ولد نامیده می شدند. پژوهش پیش رو درصدد است رویکرد افراد جامعه نسبت به اُمّ ولدها و نقش ائمه اطهار علیهم السلام در ارتقاء منزلت اجتماعی آن ها را مورد واکاوی قرار دهد. بدین منظور نوشته های تاریخی و غیر تاریخی برای درک اجتماعی موضوع، مطالعه و سپس پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی ارائه شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد در شرایطی که کنیزان و اُمّ ولدها در جامعه ی عرب جایگاهی نداشتند و مورد تحقیر و تبعیض قرار می گرفتند، ائمه علیهم السلام ضمن حمایت حقوقی از کنیزان، با آزاد کردن و انتخاب آنها به عنوان همسر، عملاً الگویی از رفتار درست و اسلامی را در چارچوب خانواده ارائه دادند و جایگاه و منزلت اُمِّ ولدها را به عنوان همسران و مادران فرزندان خود ارتقاء بخشیدند. چکیده عربی: علی أثر أتساع رقعه الدوله الاسلامیة و فتح مناطق من آسیا و شمال افریقیا فی القرنین الاول و الثانی الهجریین القمریین و وصول العبید و الأسری کله قد مهد الأرضیة الملائمة لمجتمع الجواری العربیة. لقد سمیت بعض الجواری اللاتی ولدن الأبناء بأم ولد. البحث الحالی بصدد استقصاء و دراسة توجهات افراد المجتمع ازاء أم الاولاد و دور الأئمة الاطهار علیهم السلام لأرتقاء مکانه و شأنهم الاجتماعی. لهذا الغرض تم دراسة التصانیف التاریخیة و غیر التاریخیة لأدراﻙ موضوع المجتمع اجتماعیا و من ثم عرض البحث باسلوب وصفی-تحلیلی. نتائج هذا البحث تشیر الی أنه فی حال لم یکن للجواری و أم الاولاد مکانه فی المجتمع العربی کانوا معرضون للاحتقار و التمییز و التفرقة، بادر الأئمة علیهم السلام من خلال الدعم الحقوقی للجواری، و تحریرهم و انتخابهم کزیجات، بتقدیم عملیا نموذجا للسلوﻙ الصحیح و الاسلامی فی أطار الأسرة و رقّوا مکانه و منزلة ام الأولاد بصفتهم زیجات و امهات الأولاد.

چکیده فارسی: موقعیت جغرافیایی اندلس و اینکه از سه جهت با دریا احاطه شده، باعث شد تا مسلمانان بندرها و لنگرگاه های متعددی در اطراف آن بنا کنند. در سال های آغازین ورود مسلمین به اندلس و در آغاز حکومت امویان، دریانوردی و ناوگان نظامی از امور مهم به شمار نمی آمد، زیرا فرمانروایانِ مسلمان سرگرم استقرار حکومت و سرکوب قیام های داخلی و نبردهایی در خشکی بودند. اما امویان از زمان عبدالرحمن اوسط (حک 238-206 ق) و پس از حملات نورمان ها به سواحل اندلس در سال 229 ق، اهتمام ویژه ای به ساختِ ناوگان نظامی مبذول نمودند و در واقع آغازِ پایه گذاری و توجه به دریانوردی را در اندلس از این زمان باید دانست. از این پس، امیران اموی، اهتمام بسیاری به تقویت ناوگان نظامی داشته و از نیروی دریایی استفاده زیادی برای مقابله با نورمان ها و محدودکردن نفوذ فاطمیان نمودند. این توجه به امور دریانوردی باعث شد تا در اندلس پادگان ها و استحکامات دریایی متعددی بنا گردیده و منصبِ امیرالبحر از جایگاه والایی برخوردار شود. المریه مهم ترین بندر نظامی گردید و در تعدادی از بنادر، کارخانه های کشتی سازی ساخته شد. چکیده عربی: موقع الاندلس الجغرافی و أحاطتة بالبحر من ثلاث جهات، أدی الی قیام المسلمین ببناء العدید من مراکز أرساء السفن فی سواحلها. فی السنوات الأولی لدخول المسلمین الی الأندلس و فی بدایة حکم الأمویین، لم تکن تعد الملاحة و السفن العسکریة من الشوؤن الهامة، ذلﻚ لأن الحکام المسلمین کانوا منهمکین بترسیخ دعائم الحکومة و أخماد الانتفاضات الداخلیة و الحروب البریة. الا أن الأمویین منذ عهد عبدالرحمن الاوسط (حک 238-206ق) و علی اثر هجمات النورمان علی سواحل الأندلس فی سنه 229ق بذلوا اهتماما خاصا لبناء الاسطول العسکری و فی الواقع یجب القول بان بدایة ارساء القواعد و الاهتمام بالملاحة فی الأندلس بدأت منذ هذه الفترة. اعتبارا من ذلﻚ الوقت فصاعدا أهتم، الامراء الامویین بشکل کبیر بتعزیز الاسطول العسکری و استفادوا من القوی البحریة بشکل مکثف لمجابهة النورمان و تحدید نفوذ الفاطمیین. هذا الاهتمام بشوؤن الملاحة ادی الی تاسیس المعسکرات و التحصینات البحریة المتعددة فی الاندلس و ان یتمتع منصب امیر البحر بمکانة سامیه. أصبحت المریه أهم میناء عسکری و تم بناء مراکز لصناعة السفن فی عدد من هذه الموانی.

چکیده فارسی: ابن سعد در کتاب الطبقات الکبری، بخشی را به مقتل الحسین علیه السلام اختصاص داده که در میان مقاتل موجود سیدالشهدا علیه السلام از لحاظ قدمت در جایگاه دوم قرار دارد. باوجود موارد مشابه فراوان میان گزارش های آن با مقتل ابومخنف، ابن سعد بسیاری از روایات مقتل ابومخنف را حذف کرده و به نقل از مقاتل واقدی و دیگران روی آورده است. رویکرد جانبدارانه ی ابن سعد در گزارش واقعه ی عاشورا، اقبال وسیع مورخان و رجال شناسان مکتب شام؛ همچون ابن عساکر، ذهبی، ابن حجر، مزّی، ابن کثیر به آن را به دنبال داشته است. این مقتل علی رغم اخبار منفرد نسبت به دیگر کتب تاریخی و یا حدیثی، در برخی موارد با وقایع مسلّم و یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار بوده و در مواردی شأن امام معصوم علیهم السلام و یا خاندان معصومان علیهم السلام را مخدوش ساخته و پایه های نااستواری برای تحقیق پیش روی عالمان فریقین در قرن های بعد از خود قرار داده است. یافته ها نشان از جهت داری گزارش وی از قیام امام حسین علیهم السلام و تحلیل برپایة ذهنیتی خاص است که احتیاطی دوچندان را پیش روی مقتل پژوه می نهد. این مقاله با روش کتابخانه ای به صورت میان رشته ایِ تاریخ و حدیث و رویکردی تحلیلی و انتقادی، روایات تأثیرگذار و جهت دار او را مورد نقد و بررسی قرار داده است. چکیده عربی: خصص ابن سعد فی کتابه الطبقات الکبری، شطراً لمقتل الحسین علیه السلام و التی صنف من ناحیة الأقدمیه فی المرتبة الثانیة. بالرغم من وجود حالات مماثله کثیرة بین تقاریره و مقتل ابی مخنف. لقد حذف ابن سعد الکثیر من روایات مقتل ابی مخنف و أتجه للنقل عن مقاتل الواحدی و الآخرین. توجه ابن سعد الموالیه فی تقریر واقعة عاشوراء ادی الی اقبال واسع للمؤرخین و الملمین بعلم الرجال فی المدرسة الشامیة، امثال ابن عساکر، الذهبی، ابن حجر، المزّی و ابن کثیر علی اتباع هذا الاسلوب. هذا المقتل بالرغم من اخباره المفردة مقارنة بسائر الکتب التاریخیة او الحدیثیة، لاتتطابق فی بعض الاحیان مع الحقائق المسلم بها او الروایات التاریخیه الاخریٰ و فی بعض الحالات تخدش شأن الامام المعصوم علیهم السلام او اهل البیت المعصومین علیهم السلام و تضع الدعائم المهزوزة للبحث امام علماء الفریقین فی القرون التالیة. الحصیلة تشیر الی انحیاز تقریره حول ثورة الامام الحسین علیه السلام و التحلیل علی اساس ذهنیة خاصه و التی تجعل الباحث فی المقاتل یحتاط بشدة. هذا المقال صنف باسلوب مکتبی و متضمن لفرعی التاریخ و الحدیث و ذات اتجاه تحلیلی و نقدی، و بها ینتقد الروایات المؤثرة و ذات النزعه المختلفة.

چکیده فارسی: فضل الله بن روزبهان (د. 927 ق) از مورخانی است که در اندیشه تاریخ نگاری اسلامی-ایرانی جایگاه ویژه ای دارد. پرداختن به تاریخ از منظر یک فقیه محدث که همواره میان ذهن آرمان گرای خود و وقایع موجود در جامعه در نوسان بود، موجب نگرش خاص او به تاریخ شده است. این مقاله با هدف پرداختن به بررسی ویژگی های تاریخ نگری خنجی و تأثیر آن بر تاریخ نگاری او با تکیه بر عالم آرای امینی و دیگر منابع کمکی نوشته شده است. یافته های پژوهش بیانگر این است که معرفت تاریخی مؤلف با توجه به چارچوب های ذهنی و شرایط سیاسی و اجتماعی زیستگاهش بر اساس مؤلفه هایی همچون نگرش دینی (تأویل گرایی و تقدیرگرایی)، نگرش فرقه ای و کلامی، نگرش انتقادی، اخلا ق محوری و نخبه گرایی و بینش سیاسی-اجتماعی، همراه با رویکردهای روایی و تحلیلی-انتقادی استوار است. چکیده عربی: یعتبر فضل لله بن روزبهان (المتوفی 927 ق) من المؤرخین الذین لهم مکانة خاصة فی فکر کتابة التاریخ الاسلامی-الایرانی. الانشغال بالتاریخ من وجهة نظر فقیه محدث یتأرجح دوما بین ذهن ذات نزعة مثالیه و الاحداث المتواجدة فی المجتمع، یستوجب نظرته الخاصة للتاریخ. هذا المقال بهدف الانهماﻙ فی دراسة میزات و خصائص نظرة الخنجی التاریخیة و تاثیرها علی کتابته للتاریخ بالاعتماد علی عالم آرا للامینی و سائر المصادر المساعدة. حصیلة البحث تشیر الی ان معرفة المؤلف التاریخیة مع الأخذ بعین الاعتبار الاطر الذهنیة و الظروف السیاسیة و الاجتماعیة لمحل اقامته علی اساس العناصر مثل النظرة الدینیة (النزعة التأویلیة و التقدیریه)، النظرة الفئویة و الکلامیة، النظرة النقدیة، المحور الاخلاقی و النزعة النخبویة و النظرة السیاسیة-الاجتماعیة مع التوجهات الروائیه و التحلیلیه-النقدیة.