جغرافیا و پایداری محیط
سال:1400 | دوره:11 | شماره:38 |تعداد مقالات:7

طوفان های گرد و غباری جزء مخاطرات اقلیمی هستند و براثر به هم خوردن تعادل های گسترده اکولوژیکی رخ می دهند. موقعیت جغرافیایی ایران در جنوب غرب آسیا و در کمربند اقلیمی خشک و نیمه خشک جهان شرایط مناسبی را برای رخداد این مخاطره فراهم آورده است. با هدف شناسایی و تحلیل فضایی طوفان های گرد و غبار در ایران، داده های باز تحلیلی NCEP/DOE، ERA و داده های زمینی 52 ایستگاه سینوپتیک طی دوره 36 ساله (1980 تا 2016) انتخاب شدند. شارهای گرمایی و ذخیره انرژی سطحی با استفاده از مدل تابشی-همرفتی یک بعدی محاسبه شد. هشت متغیر محیطی با بررسی ارتباط بین عوامل محیطی و رخداد گرد و غبار با استفاده از روش همبستگی پیرسون، برای تحلیل های فضایی چشمه های گرد و غبار در ایران انتخاب شد. مکان یابی چشمه های گرد و غبار با تلفیق روش تحلیل سلسله مراتبی و روش هم پوشانی شاخص ها انجام و نقشه های به دست آمده با نقشه های کاربری زمین و شاخص تفاضل گیاهی نرمال شده مطابقت داده شدند. نتایج نشان داد که ذخیره انرژی سطح زمین پیش از وقوع طوفان گرد و غبار، به دلیل افزایش دمای سطحی و خشکی هوا، بالا بوده و انرژی آزادشده از راه ناپایداری های سطحی موجب شکل گیری بادهای شدیدی در مناطق طوفانی می شود. پس از شکل گیری بادهای شدید و تخلیه انرژی، میزان ذخیره انرژی سطحی در روز وقوع طوفان به شدت (به طور متوسط تا 142 وات بر متر مربع) کاهش می یابد. بخش های جنوب و جنوب شرقی (استان های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بخش های جنوبی استان فارس)، شرقی (بخش شرقی استان های خراسان رضوی و یزد) و نواحی مرکزی ایران، پتانسیل بالایی برای تبدیل به چشمه های گرد و غبار دارند. طی سال های اخیر با افزایش تغییرات شاخص تفاضل گیاهی نرمال شده و تشدید فرسایش خاک، پتانسیل نواحی مستعد منشا گرد و غبار در بخش های جنوبی، جنوب شرقی و جنوب غربی ایران افزایش یافته و اطراف دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران و شرق دریای خزر نیز طی سال های اخیر با تغییرات شدید در شاخص پیش گفته به نواحی مستعد منشا گرد و غبار تبدیل شده اند.

به منظور ارزیابی پتانسیل بادخیزی در محدوده استان کرمانشاه داده های سرعت و جهت باد (دوره آماری 2009 تا 2013)، مدل رقومی ارتفاع و کاربری زمین اخذ شد. نقشه های منحنی میزان منطقه با فاصله های ده متر، زبری سطح زمین و موانع موجود در ایستگاه ها برای تولید اطلس باد آماده شد. ویژگی های باد در ایستگاه های هواشناسی تولید و بررسی شدند؛ سپس پتانسیل باد با کمک پارامترهای میانگین چگالی توان باد، محتمل ترین سرعت باد و سرعت باد بیشینه تولید انرژی در شرایط مشابه برای محدوده ایستگاه ها (ارتفاع 40 متری از سطح زمین و زبری سطح 03/0 متر) ارزیابی شد. مقایسه ویژگی های برآوردشده باد در ارتفاع 40 متری از سطح زمین برای زبری سطحی کلاس یک (03/0 = z0)، در محدوده ایستگاه های مورد بررسی نشان داد که میانگین سرعت باد به ترتیب در محدوده ایستگاه های گیلان غرب (جنوب غرب استان) و تازه آباد (شمال غرب استان) بیشترین و در محدوده ایستگاه های کنگاور (شرق استان) و سرپل ذهاب (غرب استان)، کمترین مقدار را دارد؛ همچنین با توجه به پارامتر k ویبول مشخص شد که رژیم بادی در ایستگاه های تازه آباد، سومار (جنوب غرب استان) و گیلان غرب یکنواخت تر و در ایستگاه های کنگاور و روانسر (شمال استان) نامنظم تر از دیگر ایستگاه ها است. در ایستگاه های روانسر و کنگاور نبود وزش باد، محتمل ترین پیشامد است؛ همچنین در ایستگاه های سرپل ذهاب و اسلام آباد غرب (جنوب استان) نیز محتمل ترین سرعت باد بسیار پایین و کمتر از یک متر بر ثانیه است. درحالی که محتمل ترین سرعت باد در ایستگاه های تازه آباد (m/s72/5)، گیلان غرب (m/s61/5) و سومار (m/s91/4) به ترتیب بالاترین مقادیر را دارند؛ بنابراین باوجودی که ویژگی های سرعت باد نظم مکانی مشخصی نشان نمی دهد، به این صورت که گاه ایستگاه هایی با فواصل کم تفاوت های زیادی دارند که ناشی از اهمیت تاثیر عوامل محلی و ریزمقیاس و پیچیدگی های منطقه است؛ به طور کلی می توان گفت که نیمه غربی استان نسبت به نیمه شرقی پتانسیل بادخیزی بالاتری دارد.

بررسی پراکنش مکانی خدمات اکوسیستمی در ارزیابی ظرفیت سرزمین برای فراهم سازی این سودمندی ها نقش مهمی ایفا می کند. بر این اساس، تغییرات مکانی سه خدمت اکوسیستمی ارزش زیبایی شناسی، ارزش تفرجی و کاهش آلودگی صوتی در قسمت مرکزی استان اصفهان با به کارگیری رویکردهای آماری موران محلی و گیتس-ارد جی بررسی شد، سپس صحت مکانی رویکردهای مورد بررسی با استفاده از نمودار مشخصه عملکرد، ارزیابی و مقایسه شد. با توجه به نتایج، تغییرات مکانی خدمات اکوسیستمی مورد بررسی، الگوی خوشه ای بالا دارد. براساس هر دو رویکرد مورد استفاده، بخش مرکزی منطقه مطالعاتی برای هر سه خدمت اکوسیستمی دارای الگوی همبستگی مکانی مثبت و بخش جنوبی منطقه، دارای الگوی همبستگی مکانی منفی است. بخش های دارای الگوی خوشه ای بالا دارای بیشترین میزان عرضه خدمات اکوسیستمی در منطقه مورد مطالعه است در حالی که در مناطق دارای الگوی خوشه ای پایین، میزان فراهم سازی خدمات اکوسیستمی بسیار ناچیز است. ارزیابی صحت مکانی الگوهای همبستگی مکانی خدمات اکوسیستمی نشان داد که بیشترین سطح زیر منحنی مربوط به خدمت اکوسیستمی ارزش تفرجی و رویکرد گیتس-جی ارد (972/0) و کمترین میزان آن مربوط به خدمت کاهش آلودگی صوتی و روش موران محلی (833/0) است. به طور کلی، با توجه به نتایج، روش گیتس-ارد جی نسبت به روش موران محلی برای هر سه خدمت اکوسیتمی صحت مکانی بیشتری دارد و نمودار مشخصه عملکرد، معیار مناسبی برای ارزیابی دقت و صحت رویکردهای تحلیلی مورد استفاده در این مطالعه است. نتایج نوشتار پیش رو می تواند به منظور شناسایی و مدیریت الگوهای همبستگی مکانی خدمات اکوسیستمی مورد استفاده تصمیم گیران و برنامه ریزان سرزمین قرار گیرد.

شواهد زیادی در سراسر جهان نشان دهنده آن است که بحران شیوع ویروس کووید-19 اثرات منفی زیادی بر کسب وکارهای حوزهگردشگری گذاشته است؛ بنابراین بررسی رفتارهای سازگاری با این بحران درراستای کاهش اثرات نامطلوب آن امری ضروری است تا بتوان از راه اشتراک گذاری تجارب، رفتارهای سازگارانه این بحران را مدیریت کرده و تداوم فعالیت کسب وکارهای حوزه گردشگری را در شرایط حین بحران تسهیل نمود. هدف کلی از انجام پژوهش حاضر بررسی مدل سازگاری رفتاری صاحبان کسب وکارهای حوزه گردشگری استان کرمانشاه در رویارویی با بحران کووید-19 است. جامعه مورد مطالعه نوشتار پیش رو شامل صاحبان کسب وکارهای حوزه گردشگری استان کرمانشاه بودند. برای انتخاب مصاحبه شوندگان از نمونه گیری هدف مند از نوع گلوله برفی استفاده شد. نمونه گیری تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. در این جستار با بررسی 38 نمونه از جامعه پیش گفته، اشباع نظری حاصل شد. جمع آوری داده ها از راه پرسش نامه باز (بدون ساختار)، مصاحبه عمیق انفرادی، یادداشت برداری، بررسی اسناد و مدارک یا اغلب ترکیبی از این روش ها صورت گرفت. نتایج به دست آمده از داده های پژوهش در فرایند کدگذاری باز، محوری و انتخابی در قالب مفاهیم استخراج و طبقه بندی شد و براساس آنان «مدل سازگاری رفتاری صاحبان کسب وکارهای حوزه گردشگری در رویارویی با بحران کووید-19» طراحی و ارایه شد. به طور کلی، نتایج نشان دادند که رفتارها شامل دو دسته رفتارهای سازگارانه واکنشی و رفتارهای سازگارانه برنامه ریزی شده بودند که سازگاری واکنشی زمینه نابودی کسب وکارها در بلندمدت و سازگاری برنامه ریزی شده زمینه رشد و توسعه کسب وکارها در بلندمدت را فراهم می ساختند. پیشنهاد می شود سیاست گذاران با سیاست گذاری های صحیح و اصولی سعی در کاهش رفتارهای واکنشی و ارتقاء رفتارهای برنامه ریزی شده درراستای رشد و توسعه کسب وکارها در بلندمدت داشته باشند.

جزایر حرارتی شهری در اقلیم های گرم و خشک تاثیرات نامطلوبی بر محیط زیست و سلامت انسان دارند. در نوشتار پیش رو، روشی برای بررسی عوامل تاثیرگذار بر جزایر حرارتی اقلیم فلات مرکزی ایران پیشنهاد شده است. در روش پیشنهادی، در گام اول پس از اعمال تصحیحات هندسی، رادیومتریک، اتمسفری و آماده سازی تصاویر ماهواره لندست8شامل سنجنده های OLI-TIRS، شاخص های تبدیل تسلدکپ ایجاد شد. در گام دوم با استفاده از الگوریتم پنجره مجزا دمای سطح زمین استخراج شد. در گام سوم به منظور ارزیابی زیست محیطی جزایر حرارتی، شاخص واریانس پهنه حرارتی شهری در شش سطح طبقه بندی شد. درنهایت با استفاده از ضریب همبستگی بین شاخص های واریانس پهنه حرارتی شهری و تبدیل تسلدکپ ارتباط جزایر حرارتی با مناطق بایر، شهری، پوشش گیاهی و رطوبت ارزیابی شد. به منظور ارزیابی روش پیشنهادی شهر قم مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد جزایر حرارتی ارتباط معکوس با میزان پوشش گیاهی (613/0-)، آب و رطوبت (535/0-) و با میزان خاک و مناطق مسکونی (709/0) ارتباط مستقیم دارند. با بررسی شاخص واریانس پهنه حرارتی شهری، مشخص شد که میزان این شاخص در هسته شهر مورد مطالعه نسبت به حاشیه شهر کمتر است؛ ازجمله دلایل آن می توان به گستردگی شهر، عایق بندی سقف منازل مسکونی، افزایش تراکم پوشش گیاهی نسبت به حومه شهر، عبور رودخانه از هسته مرکزی شهر و وجود مناطق بایر، جاده های کمربندی، کارخانجاتو شهرک های صنعتی در حومه شهر اشاره کرد. نتایج نشان می دهد، روش پیشنهادی روشی کارآمد برای تحلیل عوامل تاثیرگذار بر پدیده جزایر حرارتی است.

با توجه به توزیع ناهمگن فضایی فرصت های توسعه گردشگری کشاورزی و ارتباط تنگاتنگ این نوع گردشگری با شرایط مکانی، نوشتار پیش رو تلاشی برای پرکردن خلا تحلیل فضایی و مکان محور در مطالعات گردشگری کشاورزی است که به عنوان راهبردی برای حل چالش های بخش کشاورزی و روستایی مطرح شده است. برای توسعه و پایداری فرصت های گردشگری کشاورزی، شناخت توانمندی های موجود در هر فضای جغرافیایی و روستاهای دارای قابلیت و توان بیشتر ضروری است. این مسیله با توجه به ریسک توسعه کسب وکارهای گردشگری در واحدهای فضایی مختلف به ویژه برای برنامه ریزان، تصمیم گیران و سرمایه گذاران اهمیت به سزایی دارد؛ بنابراین، در حمایت از برنامه ریزی مکان محور فعالیت های گردشگری کشاورزی، نوشتار پیش رو با هدف پهنه بندی فضایی توانمندی های توسعه گردشگری کشاورزی و رتبه بندی روستاهای هدف گردشگری کشاورزی در پهنه های مستعد انجام گرفته است. در پژوهش حاضر از داده های مکانی شامل سرمایه های طبیعی، دسترسی، پیش شرط های توسعه گردشگری، داده های مرتبط با ظرفیت های روستایی که خود به سه گروه ظرفیت کشاورزی، خدمات مورد نیاز گردشگران و جاذبه های گردشگری واقع در روستاهای استان لرستان قابل تقسیم است، استفاده شده است. تحلیل فضایی با مدل تحلیل سلسله مراتبی فازی-تاپسیس انجام شد. نتایج نشان داد که معیارهای فاصله از قطعات زراعی و فاصله از روستاهای تاریخی به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را در بین معیارهای مورد استفاده دارند؛ همچنین از مجموع مساحت منطقه مورد مطالعه تنها 35% دارای پتانسیل بالا (طبقه مناسب و خیلی مناسب) برای توسعه گردشگری کشاورزی است. رتبه بندی روستاهای واقع شده در کلاس بسیار مناسب نشان داد که روستای نصرآباد با فاصله نسبی برابر 779/0 به عنوان توانمندترین روستا به منظور توسعه گردشگری کشاورزی است. به طور کلی، نتایج نشان می دهد که مناطق مستعد توسعه گردشگری کشاورزی به صورت نواری از حاشیه جنوب شرقی به شمال شرقی منطقه مورد مطالعه کشیده شده است.

مخاطره آتش سوزی های عرصه های طبیعی در دوره گرم سال، یکی از مهم ترین مخاطرات اقلیمی استان لرستان است. هدف اساسی نوشتار پیش رو تحلیل روند سری زمانی رخدادهای آتش سوزی عرصه های طبیعی و آشکارسازی الگوی زمانی-مکانی کانون های آتش سوزی در ارتباط با نوع پوشش اراضی است. در این راستا از داده های محصول آتش سنجنده مادیس و نیز محصول پوشش اراضی و پوشش گیاهی سنجنده مادیس طی دوره آماری 2000 تا 2020 استفاده شد. از تحلیل ماتریس اطلاعات متقاطع و ماتریس همبستگی فضایی، برای آشکارسازی ارتباط بین رخدادهای آتش سوزی و پوشش اراضی استفاده شد. نتایج نشان داد که بیش از 70% کل فراوانی رخدادهای آتش سوزی عرصه های منابع طبیعی (آتش سوزی های با کد 2) استان لرستان، مربوط به ماه ژوین و سپس جولای است. نتایج حاصل از تحلیل ماتریس اطلاعات متقاطع بیانگر آن بود که سه کاربری مراتع با تاج پوشش متوسط، اراضی جنگلی کم تراکم و زمین های کشاورزی دیم، 75% از تعداد رخدادهای آتش سوزی را به خود اختصاص داده اند. بیش از 70% از فراوانی سالانه رخدادهای آتش سوزی در دو طبقه پوشش اراضی مراتع و اراضی جنگلی، در دو ماه ژوین و جولای (خرداد و تیر) بوده است که با تراکم پوشش گیاهی دو ماه قبل در این طبقات (آپریل و می) همبستگی معنی داری داشته است؛ در حالی که فراوانی رخدادهای آتش سوزی زمین های کشاورزی دیم، به طور کلی در ماه های آگوست و سپتامبر متمرکز بوده است و همبستگی معنی داری با پوشش گیاهی هیچ ماهی نشان نداده است. به طور کاربردی می توان گفت که با توجه به اینکه وجود تراکم پوشش گیاهی در دو ماه آپریل و می در مراتع و اشکوب جنگلی استان، یکی از مهم ترین فاکتورهای محرک آتش سوزی های طبیعی در دو ماه بعد، یعنی ژوین و جولای است؛ بنابراین با تمرکز مدیریت طی یک دوره زمانی 62 روزه؛ یعنی 25 اردیبهشت تا 25 تیر در عرصه دو پوشش اراضی مراتع و اشکوب جنگلی، می توان 55% از رخدادهای آتش سوزی را کنترل کرد.