پژوهش های معاصر انقلاب اسلامی
سال:1400 | دوره:3 | شماره:9 |تعداد مقالات:11

بررسی نقش برخی عوامل وابسته به غرب در جنگ تحمیلی و به خصوص نقش و جایگاه هویت های استعماری حوزه خلیج فارس در بروز و تداوم این جنگ، بازگو کننده نارسایی های ناشی از میراث استعماری انگلستان در حوزه پیرامونی ایران است. شعار استقلال از شرق و غرب و واکنش شیوخ منطقه خلیج فارس نشان دهنده میزان اتکای آن ها به قدرت های فرامنطقه ای بود. بسترهای شکل گیری این هویت های استعماری به دوران ضعف قدرت های محوری جهان اسلام در سده 13ق/19م. باز می گردد و از این رو، لزوما تداوم حیات این شیخ نشین ها که بر اساس شرایط ضعف جهان اسلام شکل گرفته اند، به تداوم همان شرایط بستگی دارد. این مبنای رفتارشناسی برخی همسایگان ایران در قبال شعارهای استقلال و آزادی انقلاب اسلامی است. از این رو، رفتار و عملکرد شیخ نشین های خلیج فارس در طول جنگ تحمیلی گویای پیوند آنها با استعمار غربی بود. این مقاله با بررسی اسناد تاریخی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای و روش تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که هویت استعماری شیخ نشین های خلیج فارس چه نقشی در رفتار و کنش آنها در قبال جنگ تحمیلی داشته است؟ به هر رو، مقتضیات ناشی از شرایط استعماری که ریشه در قرارداد 1235ق/1820م. و مکمل های آن و در ادامه شکل گیری شیخ نشین های وابسته، از جمله کویت در مسیر ارتباط عراق با خلیج فارس، و همزمان وابستگی اقتصادی و سیاسی شیخ نشین ها به دول غرب نقش تعیین کننده ای در سیاست آنان در قبال جنگ تحمیلی داشته است. این شرایط استعماری سبب شد این شیخ نشین ها با حمایت مستقیم و غیر مستقیم از صدام حسین عملا به گسترش دامنه جنگ و ناامنی در منطقه خلیج فارس بپردازند.

توسعه، قدرت و ادامه حیات هر واحد سیاسی به ویژه در شرایط بحرانی به مشارکت مردمی و سرمایه های اجتماعی متکی می باشد. در بحران های پرهزینه و تهدیدکننده ای چون جنگ نیز اعتماد به توده های مردمی و مسیولیت پذیری آن ها موجب اعتلای اجتماعی و حل مسایل سرزمینی شده است. در واقع سوال اصلی مقاله این است که آیا مشارکت های مردمی در شرایط جنگ تحمیلی و تحریم های غرب، می تواند الگو و مدلی جهت حل مسایل آتی کشور باشد؟ واقعیت این است که حضور و مشارکت مسیولانه مردم، از مهم ترین عناصر پیروزی، تداوم و حفظ انقلاب اسلامی ایران بوده است. یافته ها، نشان می دهد هرچند در تاریخ برخی ملل می توان نمونه هایی از این نوع مشارکت های ملی را یافت؛ اما الگوی موفق اتحاد و مشارکت مردم ایران طی هشت سال جنگ نابرابر و شرایط تحریمی، نمونه ای منحصر به فرد در استفاده از ظرفیت های مردمی و سرمایه های اجتماعی در عرصه اداری کشور و مناسبات بین الملل است که استفاده از این تجربه و تحلیل دقیق آن می تواند منجر به همبستگی دولت و ملت در توسعه پرشتاب کشور با اهمیت بخشی شایسته به مشارکت های مردمی شود و پیشرفت کشور را در آینده فراهم آورد. در این تحقیق با توجه به ماهیت موضوع مورد مطالعه، گردآوری اطلاعات با استفاده از روش کتابخانه ای و به صورت تحلیلی توصیفی انجام گرفته است.

یکی از موضوعات مهم و بنیادی که می تواند به عنوان یک الگوی مدیریتی کارآمد برای مسیولان و مدیران امروز جامعه مطرح و مورد استفاده قرار گیرد، شناسایی و تبیین مدیریت راهبردی و تفکر استراتژیک امام خمینی در دوره جنگ تحمیلی است. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش اساسی است که شاخص های مهم مدیریتی در سیره و رفتارشناسی امام در دوران جنگ تحمیلی چیست؟ مدعای پژوهش از این قرار است که شاخص های مدیریتی امام خمینی بر اساس سیره و رفتار فردی و سازمانی ایشان بر مبنای ارزش های اسلامی شکل گرفته است. همچنین هدف از انجام این پژوهش، طراحی و تبیین یک مدل کارآمد از راهبردهای مدیریتی امام خمینی و الگوسازی رفتاری از آن برای مدیران کشور است. یافته های پژوهش نیز نشان می دهد که مدل رهبری و مدیریتی امام خمینی در جنگ تحمیلی به صورت ترکیبی و بر اساس سه سطح فردی (شخصیتی)، رفتاری و اقتضایات جامعه شکل گرفته است. روش پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی و شیوه استخراج داده ها به صورت اسنادی و کتابخانه ای است.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن 57 سرمنشا تحولات عظیمی درمنطقه وجهان گردیده و تاثیرات شگرف بین المللی به دنبال داشته است. از ابتدای انقلاب مفاهیمی چون صدور انقلاب به راهبرد جمهوری اسلامی تبدیل گردید. بی شک این سیاست بی تاثیر از جنگ هشت ساله ایران و عراق نبوده است. این پژوهش بر آن است با مبنا قرار دادن چارچوب نظری، نظریه پخش هاگراسترند و بررسی تاثیرات جنگ تحمیلی در داخل و سطح بین الملل میزان تاثیر این عوامل بر سیاست صدور انقلاب را بیان کند. نتایج این تحقیق نشان می دهد این تاثیرگذاری در سطح دولت ها به ویژه دولت هایی که در مواجهه با انقلاب اسلامی آن را عامل ساختارشکن برای نهاد حکومت خود می دانند بسیار به کندی پیش می رود یا متوقف شده است و جنگ تحمیلی به عاملی جهت جبهه گیری دولت ها در مقابل سیاست صدور انقلاب تبدیل شد. در مقابل در میان ملت هایی که گوش به ندای عدالت خواهی و ظلم ستیزی این انقلاب داشتند ارزش های انقلاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است و در راستای آن دفاع و مقاومت در جنگ تحمیلی به عنوان نماد مقاومت ملت های مظلوم در برابر استکبارجهانی به عنوان الگوی رفتاری مطلوب شناخته می شود. پرسش اصلی آن است که جنگ تحمیلی چه تاثیراتی بر وضعیت آینده ایران داشته و هر کدام از این تاثیرات در صدور انقلاب اسلامی نقش مثبت و تسریع کننده داشته یا منفی و بازدارنده؟ به نظر می رسد برخی از این تاثیرات تحت شرایط آن مقطع نقش بازدارنده درسیاست صدور انقلاب اسلامی داشته و باعث تغییر دیدگاه آرمان گرایانه به واقع گرایانه شد، ولی از طرفی با رساندن صدای ملت ایران به عنوان نماد حکومت مدافع ستم دیدگان، باعث صدور هرچه بیشتر ارزش های این انقلاب شده است.

با پیروزی انقلاب اسلامی، مردم ایران با نفی نظام ارزشی پیشین در پی مضامین فرهنگ اسلامی به عنوان سرمایه اجتماعی نوین کشور و بسط آن از نظام های شخصیتی به ساختارهای مختلف جامعه بودند. غنای این سرمایه، قدرت نرم مضاعفی به جامعه خواهد بخشید که اهمیت آن متناظر با قدرت سخت تلقی می گردد. در این مقاله بناست تا ضمن تشریح سرمایه اجتماعی و تبیین تاثیرگذاری آن بر قدرت نرم، وضعیت کشور در دوران دفاع مقدس نسبت به بهره گیری از منابع سرمایه اجتماعی به عنوان ابزار قدرتمند دفاعی در برابر دشمنان مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش به شیوه توصیفی با بکارگیری مطالعه اسنادی (کتابخانه ای) پیرامون شاخص های منابع مولد و عناصر حفظ و اشاعه سرمایه اجتماعی و سپس گردآوری داده ها و ارزیابی تطبیقی وضعیت شاخص های مذکور در سالهای دفاع مقدس است. پژوهش حاضر بر این باور است که ساز و کار تاثیر سرمایه اجتماعی بر میزان قدرت نرم وابسته به منابعی است که آموزش و علم، دین و ایدیولوژی، نهادهای مدنی و رسانه از عمده آنها برشمرده می شود و داده ها حاکی از رشد کمی و کیفی آنها پس از انقلاب اسلامی در جهت ارتقاء قدرت نرم در دوران دفاع مقدس است. از این رو, جامعه ایران پس از انقلاب اسلامی علیرغم وابستگی های فراوانش به منابع نرم افزاری و سخت افزاری کشورهای غربی، توانست با بهره گیری از عامل باورهای ایدیولوژیک مذهبی که مایه روشنگری مردم و مبارزه علیه مفاسد نظام پهلوی بود و از بن مایه مترقی آن که همانا ارج نهادن به علم و آموزش، منابع ارزشی دینی، تعاون و همکاری امت برای اصلاح جامعه و در راستای اشاعه همگانی آن، بکارگیری بهترین شیوه های ابلاغ و انتقال معانی به مردم است، در راستای ارتقاء قدرت خود در برابر بیگانه در دوره دفاع مقدس بهره فراوانی کسب نماید.

بازدارندگی تاکتیکی به عنوان یکی از محورهای اصلی راهبرد دفاعی ایران در دوران دفاع مقدس به شمار می رود. ایران از ساز و کارهای کنش تاکتیکی، بهینه سازی نیروی انسانی و حداکثرسازی قابلیت های ابزاری برای مقابله با تهدیدات دشمن بهره گرفت. شکل گیری جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سپتامبر 1980 نشان داد که کشورهای انقلابی بیش از سایر واحدهای سیاسی، در معرض منازعات منطقه ای و بین المللی قرار می گیرند. هدف از انجام این پژوهش، تبیین بازدارندگی تاکتیکی است که دارای شاخص ها و نشانه های اجتماعی، تاکتیکی و عملیاتی است. ایران تلاش نمود تا زمینه لازم برای بهینه سازی معادله قدرت را به وجود آورد. خرید تسلیحاتی، متنوع سازی منابع قدرت ابزاری و همکاری با بازیگران حاشیه ای را می توان محورهای اصلی بازدارندگی تاکتیکی ایران در دوران دفاع مقدس دانست. با توجه به چنین رویکردی، می توان به این موضوع اشاره داشت که روند جنگ تحمیلی واکنشی ساختاری از سوی قدرت های بزرگ بوده است. ضرورت انجام پژوهش مربوط به تبیین سازوکارهای بازدارندگی تاکتیکی است. بازدارندگی تاکتیکی به عنوان تلاش سازمان یافته ایران در راستای تعادل و موازنه قدرت در برابر اقدامات تهاجمی عراق بوده است. ایتلاف سازی کشورهای جهان غرب و قدرت های بزرگ برای مقابله با ایران را می توان نشانه هایی از تلاش نظام جهانی برای محدودسازی قدرت ایران دانست. از آنجایی که هر ساختار میل به تعادل دارد، ازاین رو حکومت های انقلابی را عامل شکل گیری عدم توازن در سیاست بین الملل می دانند. پرسش اصلی مقاله آن است که «ایران در فرآیند دفاع مقدس از چه سازوکارهای تاکتیکی و عملیاتی در برابر تهدیدات استفاده کرده است؟ » فرضیه مقاله به این موضوع اشاره دارد که «ایران از سازوکارهای کنش تاکتیکی مبتنی بر بازدارندگی برای مقابله با تهدیدات دشمن و حداکثرسازی نقش اجتماعی در جهت اجتماعی کردن جنگ بهره گرفته است. » در انجام این پژوهش از رهیافت ساختارگرایی استفاده می شود. در رهیافت ساختارگرایی، جنگ تحمیلی انعکاس توافق قدرت های بزرگ و بازیگران منطقه ای بوده است.

موضوع لابی اقلیت ها و کشورها در واحدهای سیاسی دیگر، یکی از جذاب ترین موضوعات حوزه سیاست خارجی تلقی می شود. نقش و کارکرد لابی در کشورهای توسعه یافته و به طور مشخص در آمریکا و اروپا به گونه قانع کننده ای پذیرفته شده است. لابی و تلاش برای تاثیر گذاری بر رای و نظر قانون گذاران و سیاستمداران در این کشورها پذیرفته شده و امری قانونی است و لابیست های حرفه ای و مراکز و کانون های مختلف و رسمی برای این کار وجود دارد. سازو کارهای تاثیر گذاری بر رای افکار خصوصی مختلف و متعدد است و در این زمینه هیچ منع و خط قرمزی بجز امنیت ملی شهروندان وجود ندارد. یهودیان در این زمینه ید طولایی دارند وطرفداران اسراییل در کشورآمریکا از موقعیت ممتازی برای لابی کردن برخوردارند. در این زمینه مقالات و کتب بسیاری به رشته تحریر درآمده است اما در باره نقش و جایگاه لابی اسراییل/ یهود در اروپا، کمتر مقاله ای بتوان یافت. مقاله مذکور به بررسی نقش و موقعیت لابی یهود/ اسراییل در اتحادیه اروپا می پردازد. در این مقاله به روش های مختلف تاثیرگذاری این لابی در تصمیم گیری های دستگاه سیاست خارجی اتحادیه اشاره می شود و توانایی تاثیرگذاری این لابی و نمونه های موفق آن را تبیین می کند.

امنیت هر کشور در درجه اول در گرو قدرت و توان رزمی آن کشور است. در صورت استقرار امنیت در مرزها، امکان ایجاد امنیت لازم در سایر زمینه ها فراهم می آید. از سوی دیگر بر اساس نظر کارشناسان خبره، بدلیل اینکه انقلاب اسلامی در جنگی تحمیلی و واقعا نابرابر وارد شده بود، دانش نظامی غیرانقلابی در این جنگ، بیش از سه ماه دوام نیاورد. بلکه عوامل دیگری در این موضوع و در پیروزی نیروهای مسلح انقلاب اسلامی دخیل بودند که از آنها با عنوان «عوامل غیرفیزیکی توان رزم» یاد می شود. هدف پژوهش حاضر که از نوع توصیفی-تحلیلی و به روش تحلیل محتوا بوده و بر اساس منابع کتابخانه ای انجام شده، تحلیل و تبیین مولفه های غیرفیزیکی موثر بر توان رزمی نیروهای مسلح انقلاب اسلامی با تاکید بر دیدگاه امام سجاد (ع) در دعای 27 صحیفه سجادیه (معروف به دعای مرزداران) و بررسی کارکرد آنها در ایجاد توان رزمی می باشد. عوامل مذکور بر اساس تحقیق صورت گرفته عبارتند از: ایمان و اراده، دانش و بصیرت، تدبیر و چاره جویی، همدلی و الفت، صبر و پایداری، امداد غیبی و شهادت طلبی.

در نظریه های فرهنگی امروز، اصطلاح «بازنمایی» ناظر به رابطه میان اثر هنری و واقعیتی است که نسبت به اثر هنری بیرونی شمرده می شود. واقعیت مورد نظر در این پژوهش «مدیریت جهادی» در دفاع مقدس است. کاربست برخی تجربیات مدیریتی هم زمان با شکل گیری انقلاب اسلامی و مشاهده دستاوردهای ملموس و چشم گیر این تجربیات به ویژه تجربه دفاع مقدس، موید وجود الگوهای کاملا بومی (اسلامی ایرانی) مدیریت در کشور بوده است. یکی از مصادیق بارز چنین الگوی مدیریتی، نظریه یا سبک مدیریت جهادی است. پژوهش حاضر در راستای پاسخ به دو سوال اصلی انجام شده است: نخست آنکه «الگوی مدیریت جهادی مبتنی بر تجربه دفاع مقدس دارای چه ویژگی هایی است؟ » و دوم آنکه «دلالت های بازنمایی این الگو از منظر علم ارتباطات چیست؟ » در این راستا پژوهشگران مبتنی بر رویکرد کیفی و با استفاده از راهبرد تحقیق «تحلیل مضمون» اقدام به گردآوری هدفمند داده های متنی و نیز انجام مصاحبه های نیمه ساختاریافته کرده اند. یافته های پژوهش حاکی از شکل گیری الگوی مفهومی مدیریت جهادی دفاع مقدس ذیل سه دسته مضمون اصلی «بعد ساختاری» (شامل 4 مضمون فرعی)، «بعد رفتاری» (شامل 6 مضمون فرعی) و «بعد زمینه ای» (شامل 5 مضمون فرعی) متکی بر اظهارات مصاحبه شوندگان است. نهایتا دلالت های بازنمایی این الگو از منظر علم ارتباطات در سه بخش محتوای بازنمایی، روش بازنمایی و ابزار بازنمایی ارایه شده است.

دفاع مقدس به عنوان گنجینه ای از تفکر، روحیه و رفتار انقلابی در دفاع از دین و کشور دارای کارکرد تشابه و تمایز بین گروه خودی (دوست) و غیرخودی (دشمن) است که ویژگی منحصربه فرد به آن بخشیده است. دفاع مقدس پاسخ به کیستی، چیستی و چگونگی ما در عرصه های دفاعی است و مرز بین دوستان و دشمنان تمدنی انقلاب و ایران را بازگو می کند. این مقاله با هدف تبیین وجوه منحصر به فرد دفاع مقدس نسبت به سایر جنگ های ایران و جهان و به روش توصیفی تحلیلی، ویژگی های دفاع مقدس را در سه بعد شناختی، بعد عاطفی و بعد رفتاری مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. نتایج نشان می دهد؛ در بعد شناختی؛ اسلام انقلابی و نظریه ولایت فقیه و انضمامی کردن رهبری ولی فقیه در جنگ با عنوان "فرمانده کل قوا" ویژگی انحصاری دفاع مقدس است. در بعد عاطفی و احساسی؛ تحکیم پیوند هویت اسلامی ایرانی دیگر ویژگی منحصر به فردی است که بسیج عمومی را در دفاع از دین و سرزمین ایران به عنوان میعادگاه اسلام ولایی رقم زده است. در بعد رفتاری؛ رشد شتابنده رفتارهای ایثارگرانه، جهاد، شهادت، مقاومت، توکل، فداکاری، اخلاص و. . . دیگر ویژگی منحصر به فردی است که دفاع مقدس را در قواره دفاع تمدنی در تاریخ ایران برجسته کرده است؛ لذا دفاع مقدس یک "دفاع تمدنی در مقابل دشمنان تمدنی" بود که با سه گانه انحصاری "1. رهبری ولایی بر اساس پذیرش ولایت الهی 2. بسیج عمومی بر اساس پیوند هویت اسلامی و ایرانی 3. مجاهدت و ایثار بر اساس اعتقاد به رستگاری اخروی" اردوگاه دشمن را به زانو درآورد.

منظر یکی از مهم ترین عناصر در ایجاد خاطرات جمعی است. خاطره جمعی، خاطراتی است که مردم به صورت گروهی در بستر شهر سهیم هستند و یکی از مفاهیم موثر بر هویت شهر، تداوم فرهنگی و رابطه میان نسل ها است. یکی از خاطرات جمعی که در کشورهای مختلف نیز رخ داده است، جنگ است. جنگی که به قصد دفاع از وطن باشد در راستای حفظ هویت و فرهنگ و ناموس مملکت باشد، بخشی از خاطرات ارزشمند یک جامعه محسوب می شود. در شهرهای مختلف غربی از جمله برلین، ورشو و مسکو، مناظر خاطرات جمعی جنگ مورد بازسازی قرار گرفته است، اما در ایران که جنگی تحمیلی بوده، این مناظر کمتر دیده شده است. هدف اصلی این تحقیق بررسی نظرات ساکنان خرمشهر درباره تاثیر منظر جنگ بر احیای خاطرات این دوران است و به دنبال یافتن اولویت ها در معیارهای منظر بر خاطرات مبتنی بر جنگ است. روش تحقیق توصیفی اکتشافی بوده، ابتدا معیارهای موثر منظر خاطره ساز بیان شده و به تحلیل آن در جنگ جهانی دوم درسه شهر برلین، مسکو و ورشو پرداخته و در نهایت با شناخت منظر خرمشهر جهت دستیابی به تاثیرگذاری بر خاطرات جنگ از دیدگاه ساکنین که جنگ را تجربه نکرده اند، با تحلیل پرسشنامه اولویت بندی شدند. یافته های به دست آمده حاکی از آن است، نشانه های جنگ مانند دیوارهای گلوله خوردی و نخل های سربریده اولویت اول و مسجد جامع به عنوان عملکرد شهری اولویت دوم و خونین شهر به عنوان لقب شهر (نام) اولویت سوم را از دیدگاه ساکنان دارد و در آخر به ارایه راهکارهایی جهت بهبود منظر خرمشهر با تاکید بر خاطرات جمعی مبتنی بر جنگ بیان شده است.