انسان پژوهی دینی
سال:1392 | دوره:10 | شماره:29 |تعداد مقالات:8

هوش و معنویت و به تبع آن دو، هوش معنوی (S.Q)، تعاریف مختلفی دارند. هوش عبارت است از مجموعه توانایی های فرد که بر اساس نظام ارزشی مقبول، در جهت حل مساله و سازگاری با محیط به کار گرفته می شود. معنویت عبارت است از به جریان انداختن قواعد کلی متعالی در جهت تعالی بخشی فرونفس به سطح نفس، و نفس به سمت فرانفس، و نیز سوق دادن آلی (ابزاری) به سمت عالی، و زمانیات (نسبت امر متغیر به یک متغیر دیگر) به سطح دهریت (نسبت متغیر به ثابت) و در نهایت، سرمدیت (نسبت ثابت به ثابت). هوش معنوی عبارت است از توانایی به جریان انداختن قوانین قدسی در جهت حل مساله، ایجاد، ترمیم و سازگاری دوسویه خود با محیط، مطابق نظام ارزشی مقبول در جهت تعالی بخشی آن دو (خود و محیط).مهارت عبور، ذکر، احسان، رویت وحدت در عین کثرت، درک حضور و سیطره موجود متعالی در عالم، هویت و معنابخشی به خود و جهان، تعالی آلیات، ادراک حاق واقع و صیرورت فراروشی، از جمله صفات هوشمند معنوی در اسلام است.درک واقع، طمانینه و معنادار دیدن مجموعه هستی نیز از جمله پیامدهای هوش معنوی است.

با توجه به اینکه افلاطون و سهروردی در موضوع ماهیت نفس و چگونگی تعلق آن به بدن دارای اشتراکات نظری هستند، در عین حال تفاوت های بنیانی در آراء و نیز شیوه آنها وجود دارد. در این مقاله ابتدا به عالم نفس که از دیدگاه هر دو فیلسوف منشا نفس انسانی است، پرداخته شده، سپس نظرات آن دو در مورد ماهیت نفس و همچنین نظرات و استدلال آنها در مورد حدوث و قدم روح بیان می شود. سهروردی معتقد به حدوث نفس انسانی بوده و نظر افلاطون در مورد قدم روح را که در فایدروس آمده، در حکمت الاشراق نقد و رد می نماید. در ادامه چگونگی تعلق آن به بدن از دیدگاه هر دو فیلسوف بررسی می گردد. شیوه افلاطون برای بیان مساله روح، بیشتر در قالب اسطوره و تمثیل می باشد، ولی بیان سهروردی فلسفی، با رنگ علمی است و روشنگر این مطلب می باشد که آرای فلسفی سهروردی رونوشتی از آرای افلاطون نیست، بلکه او دارای استقلال رای و نظرات متفاوت و بدیعی در فلسفه می باشد.

منظور از اندیشه انترناسیونالیسم در انسان شناسی عرفانی، احساس تعلق به یک اصل مشترک الهی و وجه مشترک فطری در بین انسان ها، ورای تفاوت های ملی و زبانی است. بر این اساس باید برای انسان یک وطن فرامادی قائل شد که خاستگاه نخستین و بازگشتگاه فرجامین اوست. تفکر عرفانی مولانا از انسان تعریفی به دست می دهد که ناظر به ارتباط او با مبدا هستی است و به تبع آن، رابطه های دیگر تعلق های ثانوی و اعتباری تلقی می شوند که عارض بر حقیقت وجود آدمی اند و ریشه در فطرت او ندارند، بنابراین نمی توانند ملاک و معیار سنجش معرفت شناختی باشند. از این منظر، در عالم خدایی همه چیز رنگ خدایی دارد و در میان افراد بشر هیچ اختلاف و دورنگی نیست. عدم ارزش گذاری به اعتبار امتیازات قومی و زبانی و اقلیمی در اندیشه عرفانی مولانا یک اصل اساسی و خدشه ناپذیر به حساب می آید.

از جمله موضوعات در مباحث انسان پژوهی، تحقیق درباره تفاوت های طبیعی و تکوینی زن و مرد است، چه آنکه بررسی این تفاوت ها، همان گونه که وحدت انسانی آنها را می رساند، بیان گر ناهمگونی کارکردهای آنان خواهد بود. از سوی دیگر علاوه بر آموزه های دینی، تفاوت های طبیعی و تکوینی متعددی از نظر علوم پزشکی و روان شناسی میان زن و مرد به اثبات رسیده است. در این پژوهش ابتدا به تحلیل تفاوت های طبیعی زن و مرد از منظر علوم طبیعی و مفاهیم دینی پرداخته و در نهایت تحلیلی درباره پیامدهای رویکردهای یگانه انگارانه زن و مرد ارائه خواهد شد.

مساله مسخ انسان ازجمله موضوعاتی است که در قرآن کریم به آن اشاره رفته است. البته مسخ مطرح شده در قرآن، تفاوتی ماهوی با تناسخ در سایر ادیان و مکاتب دارد. در خصوص تبیین چیستی مسخ و بیان چگونگی دگرگونی و تبدل - که آیا ظاهری و در صورت یا باطنی و در سیرت است - دیدگاه های متفاوتی ابراز گردیده است. مقاله حاضر با تبیین و تحلیل داده ها و یافته های مطالعاتی در این موضوع، با رویکردی توصیفی - تحلیلی پس از تبیین مساله مسخ و انواع و چگونگی آن از نگاه قرآن و روایات، به تبیین دیدگاه ها در این خصوص می پردازد و امکان جمع میان این نظرات یا تقابل آنها را بررسی می نماید، همچنین زوایای مهمی از این مساله را آشکار کرده و مجهولاتی چند در این حوزه را پاسخ گفته و به این نتیجه رسیده که مسخی که قرآن بیانگر آن است، گونه ای خاص از دگرگونی است و تعارضی میان آن و مبانی عقلی و نقلی نیست و تحقق تجلی تام و کامل آن در عالم آخرت خواهد بود.

مساله سرانجام انسان پس از مرگ بدن (با توجه به گرایش به جاودانگی) و بقای نفوس انسانی یا پذیرش فنا و بطلان آنها با فنای بدن، یکی از مسائل مورد توجه در فلسفه است. فلاسفه ای همچون ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا در تبیین این مهم، مراتب و اقسام نفوس بعد از مرگ را ترسیم، و سرانجام هریک را تبیین نموده اند. شیخ الرئیس پس از فارابی و مقدم بر سایر حکیمان مسلمان به تقسیم نفوس انسانی پس از مرگ اهتمام ورزید. تحلیل سهروردی و ملاصدرا در این مساله - با وجود اختلاف تعابیر جزئی - مشابه تحلیل سینوی است. تکیه بر بقا و جاودانگی نفوس کامل در علم و عمل و نقش بی واسطه یا باواسطه عقول به ویژه عقل فعال در آنها، مورد وفاق هر سه فیلسوف است، اما در مورد نفوس ناقص، ابن سینا تعلق به اجرام فلکی، سهروردی حضور در عالم صور معلقه و ملاصدرا حضور در عالم خیال را مطرح می کند.

فلاح و رستگاری در آرای امام خمینی (ره) با عنایت به آیاتی که در این باب در قرآن کریم آمده، با دو رکن مهم معرفت و عمل پیوند یافته و از سوی دیگر تحت تاثیر اندیشه توحیدی ایشان رنگ ویژه ای گرفته است. تزکیه نفس، تقوای الهی و تسلیم در محضر حق واحد و مطلق، از مقوله عبودیت مخلصانه است که در آرای امام، منهاج فلاح و رستگاری محسوب می شود و دل کندن از هرچه جز اوست و دل سپردن به او، عین نجات و فلاح به شمار می آید. اقوال و آرای «شنکره»Sankara) ) حکیم و عارف نامدار قرن 8 و 9 میلادی و بنیان گذار مکتب ادویته ودانته (Advaita-Vedanta) نیز در باب «موکشه» (Moksa) و نجات کاملا مبتنی بر وحدت وجود بوده و مستلزم دل کندن از جهان موهوم می باشد. در آرای شنکره مقوله معرفت به اصل یگانگی برهمن و آتمن، رکن مهمی است که موکشه در گرو آن می باشد، عمل نیک نیز گرچه در برخی اقوالش مدنظر قرار گرفته، اما در کل از جایگاه مهمی - دست کم برای صاحبان اندیشه و معرفت که در سطوح بالایی از ادراک قرار گرفته اند - برخوردار نمی باشد.

بر اساس آیات قرآنی، اصول و ارزش های دینی سازگار با فطرت انسانی است. از جمله این ارزش ها تاکید بر دین واحد، یعنی اسلام می باشد. بررسی قیام های اخیر کشورهای عرب مسلمان منطقه نشان می دهد که خواسته های آنها منطبق بر اصول و ارزش های دین اسلام است. حقیقت گرایی، میل به ارزش های اخلاقی و کمال جویی، از فطریات انسانی است. این گرایش های فطری انسان را به سوی اسلام و اصول و ارزش های متعالی آن همچون عدالت و توحید رهنمون می نماید.مضامین خواسته های مردم منطقه حاکی از انطباق حرکت و مطالبات آنها بر فطرت پاک انسانی بوده و این امری است که این بیداری را در پیوند عمیق با اسلام و آموزه های اسلامی قرار می دهد. این ویژگی مهم را همچنین می توان نشانی از تداوم این بیداری تا حصول نتیجه تلقی کرد.