جغرافیا و پایداری محیط
سال:1395 | دوره:6 | شماره:19 |تعداد مقالات:7

دولت در چند دهه اخیر، با هدف تسهیل در امر برنامه ریزی توسعه و امکان کنترل بیشتر بر فضای محلی - ناحیه ای سعی بر کوچک سازی فضاها داشته است. در راستای تحقق چنین هدفی، اجرای راهبرد تقسیمات کشوری در دستور کار دولت قرار داشته است. هدف این مقاله، ارزیابی و تحلیل رویکرد دولت در تقسیمات کشوری و اثرات آن در نابرابری و عدم تعادل های شهری - ناحیه ای در استان خراسان شمالی است. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی است. برای شناخت رابطه تقسیمات کشوری در سال 1383 با نابرابری شهری - ناحیه ای در خراسان شمالی، از مدل های کمی و نرم افزار آماری استفاده شده و معیارها (اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، کالبدی) بر مبنای میزان اهمیت و از هر معیار چند شاخص قابل سنجش انتخاب و مورد آزمون قرار گرفته است. نتایج این پژوهش، نشانگر آن است که بر اساس مدل ضریب تغییرات و تعیین z شهرستان های استان خراسان شمالی، شهرستان بجنورد در 6 شاخص از 10 شاخص انتخابی، رتبه اول را داراست و مقدار z آن 8.57 است و فاصله آشکاری با شیروان به عنوان شهرستان دوم استان با مقدار z=-3.54 دارد. از این رو، نتیجه ارزیابی، بیانگر بیشترین اثرپذیری فضای شهری - ناحیه ای خراسان شمالی از تقسیمات کشوری در سال 1383 بوده است.این تاثیرات بر پدیده نخست شهری بجنورد آشکارتر بوده است. همچنین به کمک مدل رتبه – اندازه، مشخص شد بجنورد به عنوان مرکز ناحیه و استان با کارکرد سیاسی – اداری، مرکزیت خود را تحکیم نموده و تحولاتی ساختاری را به شکلی ملموس تر نسبت به دیگر شهرهای استان تجربه کرده است.

قطبی شدن کاربری های شهری از جمله کاربری های اداری، نقش مهم در اهمیت یابی مناطق مختلف شهری دارد. این کاربری ها، از گام نخست سعی می کنند تا در مناطق ارزشمند شهری مکان یابی شوند ولی پس از مکان یابی، خود به عاملی برای جذب سایر ادارات تبدیل می شوند. افزون بر این، سازمان های خدمات رسان کلیدی در شهرها، بر اساس معیارهای ویژه ای اقدام به منطقه بندی شهر می کنند که در بسیاری از موارد، این مناطق با یکدیگر تداخل داشته و مشکلاتی را به وجود می آورد.پژوهش حاضر قصد دارد تا با استفاده از مطالعات اسنادی و پیمایشی، قطبی شدن کاربری های اداری و همچنین اهمیت مناطق متداخل پنج سازمان درگیر در مسائل عمرانی و مدیریتی (برق، گاز، آب و فاضلاب، مخابرات و شهرداری) شهر رشت را بر اساس مساحت و اهمیت مراکز اداری موجود در آنها بررسی کند. برای این منظور، ابتدا پایگاه داده های مورد نیاز در محیط GIS ایجاد و وضع موجود مناطق گوناگون شهر ترسیم و تحلیل شده است، سپس مناطق متداخل تعیین و با استفاده ازداده های بلوک آماری سال 1390، لایه مراکز اداری موجود شهر تهیه و نسبت به لایه مناطق متداخل اداری مورد ارزیابی قرار گرفت. رتبه بندی ادارات در مناطق متداخل از روش AHP و قطبی شدن کاربری ها با استفاده از مدل آنتروپی و نرم افزار ArcGIS انجام شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهد محدوده های حاصل از تداخل واقع در محدوده های گلسار، استادسرا، بلوار حافظ (باغ محتشم) و معلولین بیشترین اهمیت را در بین سایر مناطق متداخل دارند، همچنین کاربری های خدماتی و شهرداری، بیشترین تمرکز و مجموعه استانداری -فرمانداری، دادگستری و راه و شهرسازی، کمترین (فاقد تمرکز) در بین سایر مراکز اداری شهر رشت هستند.

تامین آب مطمئن یکی از چالش های اساسی قرن حاضر است. یکی از راهکارهای تامین آب، طرح انتقال بین حوضه ای آب است که می تواند در برخی موارد مفید و نجات بخش حوضه مقصد باشد. یکی از این طرح ها که اخیرا مورد بحث قرار گرفته است طرح انتقال آب از حوضه آبخیز رودخانه زاب به دریاچه ارومیه است، لذا هدف این پژوهش، آن است که با بهره گیری از نظر یکصد نفر از کارشناسان و متولیان ذی ربط، پیامدهای آمایشی (مثبت و منفی) این انتقال در دو حوضه مبدا و مقصد شناسایی و با استفاده از تحلیل های آماری (رگرسیون خطی چندمتغیره) پیش بینی شود. نتایج مدل رگرسیون خطی نشان می دهد با توجه به وزن ضرایب استانداردشده (بتا B) مولفه های مورد بررسی، به ترتیب پیامد منفی اجتماعی- فرهنگی (0.328)، پیامد منفی اقتصادی (0.249)، پیامد مثبت اقتصادی (0.216)، پیامد منفی زیست محیطی (0.210)، پیامد منفی سیاسی - امنیتی (0.174)، پیامد مثبت زیست محیطی (0.156)، پیامد مثبت سیاسی - امنیتی (0.087)، و پیامد مثبت اجتماعی - فرهنگی (0.070) محتمل ترین پیامدهایی است که پس از انتقال آب از زاب به دریاچه ارومیه ممکن الوقوع است. نکته جالب و قابل توجه این است که طبق نظر کارشناسان، انتقال آب به لحاظ زیست محیطی نمی تواند نجات بخش دریاچه ارومیه باشد و شاید به مثابه یک مسکن عمل کند. نتایج مدل معادلات ساختاری اثرگذاری هریک از مولفه ها بر اجرای طرح نیز نشان می دهد که در بین پیامدهای مثبت، مولفه زیست محیطی با میزان اثر (0.85) و از میان پیامدهای منفی، مولفه اجتماعی - فرهنگی با میزان اثر (1.10) بیشترین تاثیرگذاری را در اجرای طرح انتقال آب دارند.

برای تخمین شدت فرسایش باد که وسیع ترین قلمرو فعالیت را دارد، استفاده از مدل های منطقه ای اجتناب ناپذیر است. این مدل ها، تجربی بوده و مبتنی بر مولفه هایی هستند که از طریق امتیازدهی در آستانه های تعیین شده به تخمین فرسایش منجر می شوند. تفاوت تجربیات و متغیر بودن مولفه های ورودی این مدل ها، باعث بروز ناسازگاری و کاهش قابلیت اعتماد تخمین ها می شود. هدف از این مطالعه، بهینه سازی تخمین فرسایش باد در حوضه آبریز دشت بیرجند از طریق کمینه نمودن ناسازگاری امتیازات مولفه های ورودی مدل مورد استفاده است. برای این منظور، مدل تجربی پهنه بندی شدت فرسایش باد سازمان جنگل ها و مراتع ایران با استفاده از الگوریتم هوش جمعی کلونی زنبورهای مصنوعی، بهینه سازی شده است. پس از تعیین امتیازات مولفه های مدل اولیه، منطقه مورد مطالعه به پیکسل های 200×200 مترمربعی تبدیل و با استفاده از دستگاه مختصات قطبی به 82 ناحیه تقسیم شد. سپس الگوریتم بهینه سازی کلونی زنبورها در سه مرحله شامل: 1- تخصیص، 2- پایش و 3- نتیجه گیری توسط زنبورها، اجرا و پیکسل های با بیشترین پتانسیل فرسایش شناسایی شده اند. نتایج، نشانگر انتقال حدود 49% از مساحت طبقات فرسایش باد در مدل سازمان جنگل ها و مراتع ایران به طبقات فرسایشی بالاتر در روش الگوریتم کلونی زنبورها است. بر این اساس، الگوریتم کلونی زنبورها حساسیت بسیار زیادی در ارائه طبقه بندی کلاس های فرسایش باد دارد. آزمون واریانس مساحت کلاس های فرسایشی حاصل از دو روش، حاکی از قابلیت اطمینان بیشتر به نتایج روش الگوریتم کلونی زنبورها است. بیشترین نرخ فرسایش در لندفرم مخروط افکنه ها رخ داده و بیش از 90% کانون های فرسایش در واحد ژئومورفولوژیک دشت سر واقع شده است.

با وجود نقش بسیار مهم روستاییان در تولید مواد اولیه کشور، از گذشته دور تاکنون، پاره ای از مشکلات دامن گیر این جامعه تلاشگر بوده است. چالش های زیست محیطی از مهم ترین مشکلات پیش روی جامعه روستاییان طی چند سال گذشته بوده که با تاثیرگذاری بر کلیه ابعاد زندگی روستاییان، توانایی تخریب این جامعه کهن را دارد. بررسی چالش های زیست محیطی و شناسایی اثرات آن بر ساکنین روستای بدرآباد (واقع در شهرستان روانسر استان کرمانشاه) موضوع پژوهش کیفی حاضر است. افراد مورد مطالعه با روش نمونه گیری مبتنی بر هدف انتخاب شده اند و اطلاعات مورد نیاز از طریق مصاحبه عمیق و تشکیل گروه های متمرکز در دو مرحله (مرحله اول شناسایی چالش های زیست محیطی و مرحله دوم، شناسایی اثرات چالش های زیست محیطی بر روستاییان) جمع آوری گردید. جهت گردآوری داده ها در مرحله اول پژوهش، علاوه بر تشکیل جلسات گروهی (5 گروه متمرکز با شرکت 6 تا 9 نفر) 19 بار مشاهده و بازدید مستقیم، 14 مصاحبه انفرادی انجام گرفت. همچنین، جهت گردآوری داده ها در مرحله دوم پژوهش، 15 بار مشاهده و بازدید مستقیم، 17 مصاحبه انفرادی انجام شد و همچنین، از نظرات 3گروه متمرکز با شرکت 6 تا 11 نفر در هر گروه بهره گرفته شد و برای تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده از روش نظریه بنیانی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد تخریب مراتع، کاهش منابع آب، از بین رفتن حیات وحش، تولید زباله ها و پسماندها، آلودگی هوا، فرسایش خاک، تخریب درختان جنگلی، مشکلات ناشی از استفاده از سموم و کودهای شیمیایی و مشکلات مدیریتی زیرساختی، مهم ترین چالش های زیست محیطی در روستای بدرآباد هستند. همچنین نتایج پژوهش نشان داد کاهش دام و طیور، چالش های اقتصادی، تهدید امنیت غذایی، چالش های مربوط به اشتغال، تغییر الگوی کشت و چالش های روان شناختی و بهداشتی، مهم ترین اثرات چالش های زیست محیطی بر روستاییان محدوده مطالعاتی هستند.

از آنجا که پایداری پوشش گیاهی در جنگل های حاشیه رودخانه، نقش حیاتی در حفظ اکوسیستم دارد، احیا و مدیریت آن برای پایداری عملکرد بوم سازگان ضروری است. در این جنگل ها، توزیع مکانی جانداران خاکزی و پوشش گیاهی به عنوان شاخص های مهم پایداری، تحت تاثیر عوامل متعددی قرار داشته و الگوی آنها دارای نوسانات بسیار است. در بررسی حاضر از نظریه فرکتال به منظور توصیف تغییرات مکانی تاج پوشش درختان و تنوع زیستی ماکروفون خاک در جنگل های حاشیه رودخانه مارون در استان خوزستان استفاده شده است. قطعه نمونه ها بر روی ترانسکت هایی با فاصله 100 متر از یکدیگر و عمود بر رودخانه برای جمع آوری ماکروفون خاک واقع شدند. فاصله قطعه نمونه های ماکروفون از یکدیگر 50 متر انتخاب گردید. سپس ماکروفون خاک در قطعه نمونه هایی با ابعاد 50 سانتی متر × 50 سانتی متر، در عمق 10- 0 سانتی متری خاک و به روش دستی جمع آوری شدند. شاخص های تنوع جانداران خاکزی شامل یکنواختی (شلدون)، تنوع (شانون) و غنا (منهنیک) محاسبه شدند. همچنین درصد تاج پوشش کل، تاج پوشش پده، گز و سریم، در قطعه نمونه هایی به ابعاد 5 متر × 5 متر مورد اندازه گیری قرار گرفتند. نتایج نشان دادند که میزان ضریب تغییرات شاخص های تنوع زیستی جانداران خاکزی و تاج پوشش پده، گز و سریم، زیاد است. همچنین هیچ کدام از متغیرها، خودهمبستگی ندارند که در واقع تایید کننده عدم وجود ساختار مکانی مشخص آنهاست. بررسی نحوه پراکنش متغیرها نشان می دهد که نوسانات شدیدی در منطقه وجود دارد و تغییرات مکانی دارای ساختار و نظام مندی مشخصی نیست و مقدار بعد فرکتالی متغیرها نیز بالاست. در واقع با افزایش سطح مطالعاتی، تغییرات مکانی متغیرها با جزئیات بیشتری آشکار می شود.

بررسی جایگزینی سوخت های فسیلی با انرژی های پاک و تجدیدپذیر در جهان رو به گسترش است و بهره برداری از این منابع انرژی پایدار، به دلیل ضرورت های زیست محیطی و تنوع بخشیدن به منابع انرژی مورد استفاده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هدف از این پژوهش، تعیین پتانسیل انرژی باد و بررسی موجودیت نقاط بهینه احتمالی، جهت بهره برداری از انرژی پایدار باد با استفاده از آمار ایستگاه های سینوپتیک استان همدان است. در این تحقیق، ابتدا داده های بلندمدت سه ساعته سمت و سرعت باد، در ایستگاه های سینوپتیک استان همدان در طی دوره آماری 5ساله مورد ارزیابی قرار گرفت و گلباد سالانه در محل ایستگاه ها ترسیم شد. سپس توزیع های آماری مختلف برای برازش بر داده های باد مورد آزمون قرار گرفت و احتمال تجربی داده ها با استفاده از توزیع منتخب محاسبه گردید. نتایج نشان داد، در ایستگاه همدان توزیع ویبول و در ایستگاه های نوژه، نهاوند و تویسرکان توزیع گوسی معکوس بیشترین دقت را در پیش بینی احتمالات وقوع سرعت باد دارد، همچنین چگالی توان باد در حداکثر ارتفاع ممکن استفاده از توان باد، در ایستگاه های همدان، نوژه، نهاوند و تویسرکان به ترتیب 15.24، 21.7، 10.8 و 6.3 وات در هر مترمربع محاسبه شد. بر اساس نتایج به دست آمده، هیچ کدام از ارقام به دست آمده در مقایسه با استانداردهای لازم جهت احداث نیروگاه بادی در حد مطلوب نیست. با توجه به تعداد ساعات وزش باد و همچنین درصد موجودیت باد لازم بین سرعت های راه اندازی و توقف توربین های بادی، بهره برداری از انرژی باد در هیچ کدام از ایستگاه های مورد بررسی مقرون به صرفه نبوده و توصیه نمی گردد.