جغرافیا و پایداری محیط
سال:1397 | دوره:8 | شماره:27 |تعداد مقالات:7

از آنجا که تغییر کاربری اراضی و تخریب جنگل ها، نشان دهنده ی ارتباط مستقیم و متقابل انسان و محیط زیست طبیعی آن است، درک بهتر فرایندهای اجتماعی و بیوفیزیکی که ایجادکنندة تغییرات و تخریب اراضی هستند، می تواند نقش مهمّی در سیاست گذاری و اجرای اقدامات پیشگیرانه و تصمیم ها داشته باشد. به منظور بررسی روند تخریب پوشش جنگلی شهرستان چرداول در استان ایلام، از تصاویر سنجنده های پیمایش گر چندطیفی و تصویربردار عملیاتی زمین ماهوارة لندست مربوط به سال های 1366 و 1393 و روش مدل سازی رگرسیون لجستیک استفاده شد. برای بررسی عوامل تخریب، نقشة تغییر پوشش جنگلی با متغیّرهای فیزیوگرافی (شیب، جهت و ارتفاع) و انسانی (فاصله از جاده و فاصله از مناطق مسکونی) وارد مدل رگرسیون لجستیک شد. نتایج پژوهش نشان داد طی 27 سال، حدود 82/10332 هکتار از جنگل های شهرستان چرداولتخریب شده است که نشان از کاهش سالانة 67/382 هکتار از سطح جنگل های منطقه دارد؛ همچنین، نتایج مدل سازی نشان داد که متغیّر جهت دامنه با دارا بودن بیشترین ضریب تأثیر (7267/0)، شاید مهم ترین عامل بیوفیزیکی تأثیرگذار بر تخریب جنگل در منطقة مورد مطالعه بوده است؛ پس از آن، به ترتیب متغیّرهای شیب و ارتفاع از سطح دریا در تخریب احتمالی جنگل تأثیرگذار بودند. متغیّرهای فاصله از روستا و فاصله از جادّه هم رابطة معکوس با مقدار تخریب در منطقة مورد مطالعه دارند. ارزیابی مدل رگرسیونی برازش داده شده با شاخص های ویژگی عملیاتی نسبی (معادل 8493/0) وضریب تشخیص کاذب (معادل 2248/0) هم بیانگر قابلیت بالای مدل به منظور توصیف تغییرات و تعیین مناطق مستعد تغییر است. با توجّه به سرعت تخریب سالانة جنگل در این منطقه که بیشتر از متوسّط جهانی است، در صورت عدم برنامه ریزی پیشگیرانه توسّط برنامه ریزان استانی و کشوری، شاید در آینده ای نه چندان دور شاهد پدیدة بیابان زایی در شهرستان چرداول باشیم.

امروزه مدیریت ترافیک شهری به عنوان مهم ترین عامل مؤثّر بر سرزندگیخیابان های شهری شناخته شده است؛ امّا در کنار آن، سایر عوامل محیطی-کالبدی نیز تأثیر بسزایی بر سرزندگی و کیفیّت این نوع عرصه های عمومی دارند. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف شناسایی و ارزیابی عوامل و مشکلات محیطی-کالبدی مؤثّر بر سرزندگی و کیفیّت خیابان های شهری و تأثیر آن بر ادراک کاربران خیابان های مورد مطالعه تدوین شد. روش پژوهش حاضر، از نوع متوالی اکتشافی بوده و داده های مورد نیاز از روش منابع کتابخانه ای و بررسی های میدانی جمع آوری شده است. جامعة آماری پژوهش را ساکنان، عابران و شاغلان خیابان های نادر و انقلاب شهر ساری تشکیل می دهد. حجم نمونه نیز بر اساس فرمول کوکران، 384 نفر انتخاب شده و داده ها با استفاده از آمارهای توصیفی و ضریب همبستگی اسپیرمن، در نرم افزار اس. پی. اس. اس.، تحلیل شده اند. یافته های تحقیق بیانگر آن استکه میان کیفیّت و سرزندگی خیابان های مورد مطالعه و مشکلات محیطی-کالبدی از قبیل روشنایی ضعیف و نامناسب، کف سازی نامناسب، پوشش گیاهی ناکافی و نامناسب، عرض کم مسیر پیاده، تسهیلات ناکافی برای معلولین، دسترسی نامناسب به حمل و نقل عمومی، فضای پارکینگ ناکافی، ترافیک سنگین سواره، خدمات عمومی و نگهداری ناکافی و نامناسب، رابطة معنی داری وجود دارد و در حقیقت، کیفیّت و سرزندگی این خیابان ها، با افزایش این گونه مشکلات، کاهش می یابد؛ همچنین تحلیل ادراک کاربران خیابان نسبت به سرزندگی و کیفیّت خیابان ها، نشان دهندة بالاتر بودن میزان سرزندگی در خیابان نادر در مقایسه با خیابان انقلاب است. در بخش نتیجه گیری نیز، راهبرد و سیاست های اجرایی در راستای ارتقاء سرزندگی خیابان های مورد مطالعه ارائه شد.

در سال های اخیر، کاهش یا توقّف جریان آب ورودی رودخانة هیرمند به سیستان، وقوع خشک سالی های پی درپی، خشک شدن تالاب هامون، کاهش پوشش گیاهی زمین های مرتبط با روستاها، وجود بادهای 120 روزه و تشدید فرسایش خاک و وقوع طوفان های شن و ماسه و هجوم ماسه های روان به سکونتگاه های روستایی، شرایط بسیار نامطلوب زیست محیطی را بر روستاهای این منطقه حاکم کرده است؛ از سوی دیگر، بر اساس مادّة 10 اساس نامة تشکیلات و سازمان دهیاری ها، مصوّب مورّخ 8/12/1380، هیئت محترم دولت، وظایف اصلی دهیار به منظور توسعة پایدار روستا، بهبود وضع زیست محیطی (بند اوّل و هفتم اساس نامه)، بهداشت محیط روستا (بند چهاردهم، بیستم و چهل و چهارم) و حفظ منابع آب (بند بیست و سوّم و چهارم) است؛ بنابراین، پژوهش حاضر در نظر دارد عملکرد دهیاری ها را در پایداری محیطی روستاهای بخش مرکزی شهرستان نیمروز، مورد بررسی قرار دهد. جامعة آماری پژوهش، شامل تمامی روستاهایی است که دارای دهیاری (32 روستا) است و روستاهای نمونه، شامل روستاهایی است که حداقل 5 سال از مجوز تأسیس دهیاری سپری شده باشد. بر این اساس، 18 روستا مورد بررسی قرار گرفته است که با توجّه به تعداد خانوارهای ساکن در آنها و با استفاده از فرمول کوکران، از تعداد 271 سرپرست خانوار، پرسشگری به عمل آمد. برای تجزیه و تحلیل داده ها، با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی فازی و به کارگیری تکنیک ترکیب وزنی در محیط جی. آی. اِس. و از روش های آماری تحلیل واریانس یک طرفه و آزمون همبستگی کندال در نرم افزار اس. پی. اِس. اِس استفاده شده است. بر اساس یافته های پژوهش، در 22% روستاهای مورد مطالعه، عملکرد دهیاران در پایداری محیطی در سطح متوسّط و در سایر روستاهای مورد مطالعه، ضعیف یا بسیار ضعیف است؛ از دیگر سو، نتایج حاصل از تحلیل های آماری نشان می دهد عملکرد دهیاران تنها در مؤلّفة بهداشت محیط روستا (با میانگین 77/2) در حدّ تقریباً متوسّط و در سایر مؤلّفه ها، پایین تر از حدّ انتظار است.

شوری خاک، به دلیل ضعف مدیریت منابع آب وخاک و توسعة ناپایدار کشاورزی رخ داده و موجب کاهش بازدهی خاک می شود. در روش سنّتی، شوری خاک با جمع آوری نمونه های میدانی، آنالیز آزمایشگاهی و هدایت الکتریکی آنها اندازه گیری می شود. داده ها و تکنیک های سنجش از دور، روشی مؤثّرتر و اقتصادی تر برای پایش و تهیّة نقشة شوری خاک هستند. بازتاب طیفی نمک ها در سطح خاک کاملاً شناسایی شده و به عنوان شاخص مستقیم شناسایی خاک های شور در سنجش از دور استفاده می شود. هدف این مطالعه، بررسی تغییرات مکانی و زمانی شوری خاک های سطحی در محدودة شهرستان آبادان است. به این منظور، تصاویر ماهواره ای لندست در بازة زمانی 24 ساله استفاده شده و سه شاخصِ نسبت آبی به سبز، شاخص نرمال شدة شوری خاک و شاخص شوری با استفاده از این تصاویر به دست آمده و مقایسه شده اند. شاخص های مختلف شوری خاک با مدل رگرسیون خطّی ارزیابی شده و پارامترهای مدل به دست آمد. بر اساس نتایج رگرسیون، شاخص شوری، بهترین انطباق را با واقعیّت میدانی نشان داد (573/0R2=). در بازة زمانی انجام این پژوهش، شوری خاک در برخی نواحی شهرستان کمتر و در برخی نواحی بیشتر شده است. نمی توان با اطمینان و بدون وجود داده های میدانی از شاخص ها استفاده کرد. پژوهش حاضر نشان داد، با اینکه شوری خاک منطقه همچنان بالاست، شوری زمین ها در بیشتر مناطق شهرستان آبادان در بازة زمانی این مطالعه کاهش یافته است؛ امّا در برخی نواحی، افزایش شوری به طور موردی است. استفاده از تصاویر ماهواره ای و شاخص های شوری خاک به دلیل دید کلّی که از وضعیّت شوری ارائه می دهد بسیار مفید است، امّا باید عدم قطعیت داده ها را در نظر داشت.

بخش کشاورزی، یکی از منابع اصلی اشتغال و تأمین درآمد به شمار می رود و پایداری آن، سبب پایداری اقتصاد روستایی و زیست محیطی درون سیستم های کشاورزی و جوامع روستایی می شود. یکی از عوامل مؤثّر بر این امر، سرمایة اجتماعی است؛ چراکه دستیابی به توسعة پایدار، بدون مشارکت، اعتماد و انسجام، امکان پذیر نیست؛ از این رو، پژوهش حاضر با هدف ارزیابی تأثیر سرمایة اجتماعی بر توسعة پایدار کشاورزی در مناطق روستایی انجام شده است. جامعة آماری روستایی، استان کرمانشاه است که از این میان، 84 روستا و 441 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد. به منظور گردآوری اطّلاعات، از روش های کتابخانه ای و میدانی استفاده شد. برای تحلیل موضوع، چارچوبی از 6 شاخص سرمایة اجتماعی (اعتماد، انسجام و مشارکت) و کشاورزی پایدار (اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی) در قالب 63 گویه تدوین و انتخاب شد. روایی پرسش نامه، بر اساس نظر کارشناسان و متخصّصین، پس از تغییرات لازم بررسی و تأیید شد. پایایی آن نیز با استفاده آلفای کرونباخ محاسبه و میزان پایایی کلّ آن، 815/0 به دست آمد. نتایج حاصل از یافته های پژوهش بیانگر این است که بین سرمایة اجتماعی و توسعة پایدار کشاورزی، رابطة مثبت و معنی دار وجود دارد. نتایج رگرسیون چندمتغیّره نیز نشان داد، مؤلّفه های سرمایة اجتماعی 685/0 از تغییرات توسعة پایدار کشاورزی را تبیین می کنند؛ همچنین، بر اساس نتایج آزمون t تک نمونه ای، می توان بیان کرد که شاخص-های توسعة پایدار کشاورزی در حدّ مطلوب قرار ندارد؛ بنابراین، وجود سرمایة اجتماعی در مناطق روستایی، نقش کلیدی و مهمّی را در توسعة روستایی داراست؛ زیرا توسعة روستایی با مشارکت، اعتماد و انسجام محلّی ایجاد می شود.

بیابان زایی، یکی از مهم ترین پدیده های تهدیدکننده، در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک است. تغییرات اقلیمی و فعّالیّت های بی رویة انسان ها، سبب افزایش سرعت بیابان زایی و توسعة بیابان در این مناطق شده است. کاربرد شاخص-های اکولوژیکی چشم انداز، روشی ساده و کاربردی برای پایش و ارزیابی گسترش بیابان و بیابان زایی است. پژوهش حاضر با هدف بررسی توانایی این شاخص ها در پایش و ارزیابی بیابان زایی در یکی از کانون های اصلی بحران فرسایس بادی در منطقة عمرانی شهرستان گناباد واقع در جنوب خراسان رضوی صورت گرفت. در مرحلة اوّل، نقشة کاربری و پوشش سطح زمین با استفاده از تصاویر ماهواره ای لندست 5 و لندست 8 در دو مقطع زمانی 1366 و 1396 تهیّه و نقشة عناصر چشم انداز آنها ترسیم شد؛ سپس مقادیر شاخص های تنوّع، غالبیت و تناسب عناصر چشم انداز منطقة مورد مطالعه، برای هر یک از این سال ها محاسبه شد و اختلاف آنها از روش مدل ماتریس مارکو مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد، سال 1396 نسبت به 1366، مقدار شاخص های تنوّع و تناسب به ترتیب، 315/0 و 135/0 افزایش و مقدار شاخص غالبیت، 315/0 کاهش داشته است؛ همچنین مدل ماتریس مارکو نشان داد وسعت اراضی مرتعی، 4/10% کاهش یافته، امّا 7/1% بر وسعت تپّه های ماسه ای و کفه های رسی بدون پوشش در منطقة مورد مطالعه افزوده شده است که به طور متوسّط، مقدار 20 هکتار در سال است. بر این اساس، در صورت رها شدن اراضی آبی در اثر کمبود منابع آبی، بی درنگ بیابان زایی در منطقه شدیدتر شده و اثر قوی و فزایندة چشم اندازهای بیابانی بر روی کلّ چشم انداز قابل مشاهده خواهد بود.

فرسایندگی باران، به عنوان عامل کلیدی مؤثّر بر فرسایش شناخته می شود. آگاهی دقیق از میزان کمّی فرسایندگی باران در یک منطقه، به عنوان گام اوّلیّه در مدیریت پایدار خاک و آب محسوب می شود. از نظر کمّی، فرسایندگی باران به ویژگی ای از آن اطلاق می شود که دارای بیشترین همبستگی با میزان تلفات خاک باشد. شاخص فورنیه اصلاح شده از مهم ترین شاخص های کمّی فرسایندگی باران است که به دلیل محاسبة آسان در مقایسه با سایر شاخص ها، کاربرد گسترده ای در مطالعات فرسایش خاک دارد. این مطالعه، با هدف بررسی تغییرات مکانی و زمانی شاخص فورنیه اصلاح شده در طول دورة آماری 2012-1993 در استان آذربایجان غربی انجام شده است. برای این منظور، از آمار و اطّلاعات بارندگی 66 ایستگاه باران سنجی استفاده شده و شاخص های فورنیه اصلاح شده و شاخص تمرکز بارش در منطقه محاسبه و نقشة تغییرات مکانی با استفاده از روش کریجینگ معمولی ترسیم شد. تغییرات شاخص فورنیه در استان بسیار زیاد بوده و در دامنة 22/116-25/28 میلی متر قرار داشت. حداکثر شاخص فورنیه در جنوب غربی و حداقل آن، در شمال شرقی استان مشاهده شد. بر اساس شاخص تمرکز بارش، به طور تقریبی در 20% ایستگاه ها، الگوی نسبتاً فصلی و در 80% ایستگاه ها نیز الگوی فصلی از بارش مشاهده شد. شاخص فورنیه اصلاح شده داری همبستگی بسیار قوی با مقدار بارش سالانه (001/0>p، = r 934/0) بود. با این حال، شاخص فورنیه اصلاح شده و مجموع بارش سالانه، ارتباط معنی داری با شاخص تمرکز بارش نداشت. نتایج پژوهش نشان داد که با حرکت به سمت عرض های جغرافیایی بالاتر، شاخص فورنیه و مقدار بارش سالانه به شکل منظّمی کاهش می یابد.