جغرافیا و پایداری محیط
سال:1396 | دوره:7 | شماره:22 |تعداد مقالات:7

انرژی به عنوان یکی از مهم ترین شاخص های زیست محیطی و اقتصادی توسعة پایدار، از شرایط تغییر اقلیم تأثیر می پذیرد؛ افزون بر این، تغییرات درجه-روزهای سرمایشی و گرمایشی، از عوامل اصلی افزایش یا کاهش مصرف سوخت و انرژی به حساب می آید. به منظور ارزیابی پتانسیل تغییرات درجه-روزهای گرمایشی و سرمایشی کشور تحت تأثیر تغییر اقلیم، ابتدا داده های دمای روزانة 44 ایستگاه سینوپتیک کشور طی دورة آماری 2005-1976 استخراج شد؛ همچنین، داده های روزانة ریزگردانی دینامیک پروژة کوردکس با دقّت مکانی 44/0×44/0 درجه برای خروجی سه مدل منطقه ای سی. اِن. آر. اِم، ای. سی. اِرث و جی. اِف. دی. اِل، تحت دو خطّ سیر 5/4 و 5/8 واداشت تابشی استخراج شد. برونداد مدل ها، افزایش نیاز سرمایشی در افق های 2030-2020 و 2050-2040 را شبیه سازی می کنند. بیشترین افزایش در مناطق پست سواحل جنوبی و به ویژه جنوب شرقی کشور و مناطق مرکزی و به صورت خفیف تر در سواحل شمال قابل انتظار است و در مقابل وضعیّت ثبات و کاهش اندک نیاز سرمایشی در ارتفاعات البرز و زاگرس و کاهش نیاز گرمایشی برای کشور در افق های یادشده پیش بینی می شود. بیشترین کاهش در مناطق کوهستانی البرز، زاگرس و آذربایجان قابل انتظار است و در مقابل، وضعیّت ثبات و افزایش خفیف نیاز گرمایشی در مناطق پست و ساحلی جنوب و به صورت موضعی در مرکز و سواحل شمال قابل پیش بینی است. در مجموع، نتایج بیانگر افزایش نیاز سرمایشی (حداقل 23 و حداکثر 47 درصدی) و کاهش نیاز گرمایشی (حداکثر 9 و حداکثر 17 درصدی) کشور در دو افق 2030-2020 و 2050-2040 در هر دو خطّ سیر 5/4 و 5/8 است.

در حال حاضر بیابان زایی به عنوان یک معضل، گریبان بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران را گرفته است. این مشکل، نه تنها در نواحی خشک و نیمه خشک، بلکه در بخش هایی از مناطق نیمه مرطوب نیز دیده می شود. بیابان زایی مشتمل بر فرآیندهایی است که هم زاییدة عوامل طبیعی و هم نتیجة فعّالیّت های غیراصولی انسانی است؛ بنابراین، شناخت معیارها و شاخص های ارائة یک مدل برای نشان دادن شدّت بیابان زایی و تعیین عوامل مؤثّر برای جلوگیری از بیابان زایی، ضروری است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی پتانسیل بیابان زایی در دشت گندمبان شهرستان قصر شیرین با استفاده از مدل ایرانی ارزیابی پتانسیل بیابان زایی است. با توجّه به شرایط منطقه، از سه معیار اقلیم، آب، زمین شناسی و ژئومورفولوژی و 11 شاخص برای تهیّة نقشة پتانسیل بیابان زایی استفاده شد. در مرحلة بعد، شاخص های هر معیار در هر واحد کاری مورد ارزیابی و وزن دهی قرار گرفت. با بررسی میانگین هندسی شاخص ها و بهره گیری از فنّ جی. آی. اس، نقشه های مربوط به وضعیّت هر معیار تهیّه و در انتها از میانگین هندسی معیارها، نقشة نهایی پتانسیل بیابان زایی منطقه تهیّه گردید. نتایج این پژوهش نشان داد که منطقة مورد مطالعه از لحاظ شدّت بیابان زایی در سه کلاس ناچیز (38/5%)، متوسّط (53/72%) و شدید (08/22%) قرار می گیرد. ارزیابی ارزش عددی معیارهای مورد بررسی نشان می دهد که مؤثّرترین شاخص های بیابان زایی منطقه به ترتیب اهمّیّت، افت آب های زیرزمینی، حسّاسیّت سازند زمین شناسی و هدایت الکتریکی هستند و در مقابل، نسبت جذب سدیم و کلر خاک کمترین اثر را داشتند. متوسّط وزنی پتانسیل بیابان زایی در کلّ منطقه ی مورد بررسی 53/72% بود که در کلاس بیابان زایی متوسّط قرار می گیرد.

رشد و گسترش سریع شهر اهواز با مشکلات بسیاری همچون شکل گیری مناطق حاشیه نشین فاقد سیستم دفع فاضلاب، وجود انواع پسآب های صنعتی، کشاورزی و خانگی در اطراف کارون و وجود پدیدة نامطلوب گردوغبار روبه رو است. توجّه به توسعة شهری اهواز، ضرورت اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف سنجش، تحلیل و اولویّت بندی مناطق شهری اهواز از لحاظ مؤلّفه های شکوفایی، تدوین یافته است. مفهوم شکوفایی شهری دارای مؤلّفه های مختلف بهره وری، زیرساخت، کیفیّت زندگی، دربرگیرندگی و شمول اجتماعی و پایداری محیطی است که در تحقّق توسعة شهری بسیار مهم است. اطّلاعات و داده های مورد نیاز در این پژوهش، با استفاده از ابزار پرسشنامه و آمارنامه جمع آوری شده است. داده های گردآوری شده، با نرم افزار آماری اس. پی. اس. اس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و برای ترسیم نقشه، از فنّ سیستم اطّلاعات جغرافیایی استفاده شده است. به منظور تعیین وزن مؤلّفه ها، نظرات 30 نفر از کارشناسان مربوطه با استفاده از فرایند تحلیل سلسه مراتبی محاسبه گردید که در میان آنها، مؤلّفة کیفیّت زندگی (0846/0)، بیشترین وزن ومؤلّفة دربرگیرندگی و شمول اجتماعی (0318/0) کمترین وزن را دارد نتایج حاصل از مدل تاپسیس در شهر اهواز، مناطق 2 و 1 کاملاً برخورداری از شکوفایی، منطقه ی 6 و 3 و 8 در رده ی نسبتاً برخوردار از شکوفایی، مناطق 7 در رده ی برخورداری کم از شکوفایی و در نهایت منطقه ی 4، در رده ی محروم از شکوفایی شهری قرار گرفته اند. بررسی ضریب همبستگی پیرسون میان پراکندگی جمعیّت و سطح شکوفایی مناطق شهر نشان دهندة نبود رابطة مؤثّر بین دو متغیّر است.

پوشش گیاهی از مهم ترین اجزاء حیاتی اکوسیستم به شمار می آید که تحت تأثیر عوامل محیطی، همواره در حال سازگاری یا تغییر به سمت تعادل نهایی است. یکی از نشانه های سلامت اکوسیستم، قابلیّت بازگشت پذیری پوشش گیاهی پس از رفع آشفتگی های محیطی است. هرچند پوشش گیاهی مناطق خشک و نیمه خشک، روش های متفاوتی برای مقابله با نیروهای مخرّب دارد؛ امّا تداوم این عوامل می تواند این قابلیّت را مختل سازد. نتیجة چنین وضعیّتی بیماری و در نهایت تخریب اکوسیستم خواهد بود؛ بنابراین، آشکار سازی، پیش بینی تغییرات بلند مدّت اکوسیستم و مدیریت چنین تغییراتی از اهمّیّت زیادی برخوردار است. این پژوهش، در حوضة آبریز نمکزار خواف در شمال شرق استان خراسان جنوبی با هدف مطالعه و تعیین کیفی قابلیّت بازگشت پذیری اکوسیستم و عکس العمل پوشش گیاهی طبیعی به تغییرات شدید بارندگی بلند مدّت و خشکسالی به عنوان آشفتگی محیطی انجام پذیرفت. به همین منظور، ابتدا استاندارد سازی بارش سالانه در طول بازة زمانی سی ساله و تعیین مدّت و شدّت دوره های خشک، تر و نرمال با روش شاخصاستاندارد بارش (اس. پی. آی) انجام گرفت و سپس بازگشت پذیری اکولوژیکی پوشش گیاهی بر مبنای ترسیم پلات میانگین-واریانس شاخص ان. دی. وی. آی تغییر یافته (تی. ان. دی. وی. آی) به صورت کیفی مورد مطالعه قرار گرفت. این تغییرات، با استفاده از تصاویر ماهواره ای لندست در فصل رشد نهایی پوشش محدودة مطالعه بررسی شد. نتایج، نشان دهندة قابلیّت بازگشت پذیری و ترمیم پوشش گیاهی مستقردر محدودة مورد مطالعه پس از رفع خشکسالی های شدید تا متوسّط است. بر اساس نتایج این مطالعه، سلامت اکوسیستم محدودة مورد مطالعه بر اساس قابلیّت بازگشت پذیری پوشش گیاهی، با وجود قرارگرفتن در اقلیم خشک و مواجهه با خشکسالی های شدید با تداوم دو سال و کاهش بارندگی نسبت به میانگین به مدّت 6 سال متوالی مورد تأیید قرار گرفت.

با رشد سریع جمعیّت شهری در جهان و افزایش نگرانی در مورد محیط زیست، چالش ایجاد شهر پایدار برای زندگی در اولویّت برنامه ریزان شهری قرار گرفت و ایدة بوم شهر واکنشی بر این نگرانی ها بود. ایدة بوم شهر، یا شهر اکولوژیک را می توان آخر یا ادامة رویکردهای توسعة شهری در چارچوب الگوی نظری توسعة پایدار دانست؛ از این رو، هدف از انجام این پژوهش، ارزیابی توسعة بوم شهر در سکونتگاه های شهری استان آذربایجان شرقی در چارچوب الگوی نظری توسعة پایدار است. جامعة آماری شامل 20 شهر استان آذربایجان شرقی بر پایة آمارگیری سال 1390 است. برای ارزیابی از 3 مؤلّفة اصلی امنیّت اکولوژیک، بهداشت محیط اکولوژیک و سوخت وساز صنعتی اکولوژیک در قالب 24 شاخص استفاده شده است. به منظور بیان اهمّیّت نسبی هریک از شاخص ها، از مدل ای. ان. پی و برای تحلیل داده ها از پرامیته استفاده شده است. نتایج حاصل از تحلیل شبکه حاکی از آن است که در میان شاخص های مورد پژوهش، شاخص های X21 (مقدار تولید گندم در زمین های آبی و دیم) و X11(درصد مطلوبیت دفن اصولی) به ترتیب با کسب امتیاز 059/0 و 056/0 بیشترین اهمّیّت را در توسعة بوم شهر دارند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که از مجموعة شهر های استان آذربایجان شرقی به لحاظ برخورداری از شاخص های بوم شهری، شهر های میانه، سراب و تبریز به ترتیب با کسب پی. آی 369/0، 338/0 و 258/0 در رتبة اوّل تا سوّم و شهر خداآفرین با کسب پی. آی 448/0-، محروم ترین شهر استان است. همچنین توزیع فضایی شهر های در صفحة گایا حاکی از آن است که شهر های میانه، سراب و تبریز، نزدیک ترین شهرها به جریان خالص هستند که از پایداری مطلوب و شهرهای هشترود، ملکان، هریس، کلیبر، عجب شیر، اسکو، چاراویماق، ورزقان، جلفا و آذرشهر و به ویژه خداآفرین دورترین شهرها از جریان خالص هستند که از پایداری نامطلوبی برخوردارند و بایستی در اولویّت برنامه ریزی های آتی قرار گیرد.

به منظور ارزیابی کارکردهای اقتصادی-اجتماعی و اکولوژیک شهری، کمّی کردن الگوی سیمای سرزمین ضروری است. در این راستا، استفاده از آنالیز گرادیان نیز روشی بسیار مؤثّر است. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، کمّی کردن سیمای سرزمین شهرستان بهبهان با استفاده از تلفیق متریک های سرزمین و تحلیل گرادیان است. بدین منظور، تغییرات کاربری ها طی یک دورة 14 ساله (1392-1378) بررسی شد. برای انجام تحلیل گرادیان دو مقطع در جهت شمال-جنوب و شرق-غرب طرّاحی شد. متریک ها در دو سطح کلاس و سیمای سرزمین با روش پنجرة متحرّک محاسبه گردید. نتایج نشان داد در طول مستطیل ها، علاوه بر تغییرات کاربری ها، شکل و تراکم لکّه ها نیز تغییر کرده و روند این تغییرات در دو مقطع از هم متفاوت است. همچنین با نگاهی به نتایج به دست آمده از آنالیز در هر دو مقطع، در سطح کلاس می توان گفت که تراکم لکّه و حاشیه به سمت مرکز شهر افزایش یافته است. نتایج به دست آمده از شاخص های سیمای سرزمین مبتنی بر مقایسة وضعیّت توزیع و پراکندگی کاربری ها نشان می دهد که در سال 1392 توزیع و پراکندگی کاربری اراضی به ویژه اراضی کشاورزی و مسکونی، دارای پراکنش بیشتری در سطوح سیمای سرزمین شهرستان بهبهان است. این موضوع، نشان دهندة توسعة شهر و اراضی کشاورزی و کاهش اراضی مرتعی در منطقه در سال 1392 نسبت به 1378 است. با توجّه به روند تغییرات متریک ها می توان گفت که در کل، الگوی مقطع شمالی-جنوبی نسبت به شرقی-غربی متقارن است.

با توجّه به اینکه امروزه از کارآفرینی به عنوان موتور توسعة اقتصادی یاد می شود، برنامه ریزان و سیاست گذاران توسعه به روش های مختلفی در صدد توسعة کارآفرینی در سطح جوامع مختلف هستند. با توجّه به توانمندی بالای مناطق نمونة گردشگری، از جمله منطقة نمونة گردشگری غار قوری قلعه در جذب گردشگران، بررسی اثرات پدیده گردشگری بر شاخص های کارآفرینی می تواند به تقویت دو اهرم کلیدی توسعه (گردشگری و کارآفرینی) در سطح جوامع میزبان منجر گردد. هدف اصلی پژوهش حاضر، تبیین اثرات ژئوتوریسم بر توسعة کارآفرینی در روستا-شهرِ قوری قلعه، واقع در شهرستان روانسر و استان کرمانشاه است که در آن برای دستیابی به اهداف، ترکیبی از روش های توصیفی-تحلیلی و علّی مورد استفاده قرار گرفته است. جامعة آماری پژوهش را کلّیّة سرپرستان خانوار ساکن در روستا-شهر قوری قلعه تشکیل می دهد که از میان آنها، 200 نفر به عنوان نمونة آماری انتخاب شده اند. ابزار اصلی پژوهش، پرسشنامة محقّق ساخته است که روایی آن با کسب نظرات اساتید دانشگاهی و کارشناسان مربوطه و پایایی آن با انجام پیش آزمون و محاسبة ضریب آلفای کرونباخ، به تأیید رسیده است. نتایج پژوهش نشان داد پنج عامل اثرات اقتصادی، افزایش ارزش دارایی ها، محیطی-زیرساختی، فرهنگی و جمعیّتی، مهم ترین اثرات ژئوتوریسم بر ساکنان محدودة مورد مطالعه بوده اند که توانسته اند حدود 72% واریانس متغیّر وابستة پژوهش را تبیین نمایند. همچنین نتایج پژوهش نشان داد میانگین نمرة کارآفرینی در میان سرپرستان خانوار مورد بررسی، 32/3 بوده و بالاتر از حدّ متوسّط است. در نهایت، نتایج مدل نهایی برازش شدة اثر ژئوتوریسم (متغیّر مستقلّ پژوهش) بر توسعة کارآفرینی (متغیّر وابستة پژوهش) در میان سرپرستان خانوار روستا-شهر قوری قلعه نشان داد، ژئوتوریسم در سطح اطمینان 99% توانسته است اثر قابل توجّهی را بر توسعة کارآفرینی و شاخص های آن برجای نهد. به طوری که اثر کلّ ژئوتوریسم بر کارآفرینی در محدودة مورد مطالعه، 475/0 و ضریب تعیین آن 226/0 بوده است.