کهن نامه ادب پارسی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:2 (پیاپی 2) |تعداد مقالات:7

شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی با گذشت هزار سال از سرایش آن، همواره در شئون مختلف زندگی ایرانیان و دیگر مردم آگاه و نیک سرشت جهان حضور داشته است. دامنه تاثیرپذیری از شاهنامه تنها به حوزه ادبیات و خلق آثار ادبی و ترجمه همه یا قسمتی از آن به زبان های زنده دنیا محدود نیست بلکه در طول سالیان پس از سرایش شاهنامه، هنرمندان ایرانی همواره متاثر از آن، به خلق زیباترین آثار همت گماشته اند. در واقع، از همان سده های آغازین خلق این حماسه ملی، اشعار، داستان ها و شخصیت های آن به صورت های گوناگون در فرهنگ و هنر ایران تاثیرگذار بوده است. در این جستار، تاثیر و حضور شاهنامه در برخی از مهم ترین هنرهای ایرانی، از جمله نگارگری، خوشنویسی، هنرهای نمایشی، و کاشی کاری، بررسی شده است.

در این مقاله، پس از بیان تعریفی تکمیلی از دانش معانی، بیت معروف «میازار موری که دانه کش است / که جان دارد و جان شیرین خوش است» با ضبط دیگری از آن که در شاهنامه تصحیح جلال خالقی مطلق آمده است (مکش مورکی را که روزی کش است / که او نیز جان دارد و جان خوش است) مقابله و با توجه به مقتضای حال مخاطب، گوینده و نوع ادبی حماسه، دلایل بلاغی رجحان ضبط اخیر در بافت شاهنامه بیان شده است. در پایان نیز بر این نظر تاکید شده که برای کشف اصول و معیارهای دانش معانی مختص زبان فارسی لازم است شاهکارهای متون ادبی این زبان به شیوه استقرایی بررسی شوند.

در این نوشتار، در پی واکاوی دو اثر از دو زبان مختلف و از دو دوران مختلف تاریخی هستیم که بحث آنها یکی از دغدغه های دائمی بشر یعنی رویارویی با شر است: فردوسی از سویی و شکسپیر از سوی دیگر. ابتدا از نظرگاهی ساختارگرایانه به بررسی دو اثر خواهیم نشست و همسانی ها و تفاوت های زبان شناختی و ادبی متون را بر می شمریم و نشان می دهیم که دو اثر در سطح گفتمان روایت ساختاری مشابه دارند و از منظر نشانه شناسی نیز وجوه مشترک فراوانی به طور غیرمستقیم در هر دو اثر وجود دارد، آنگاه متن را از نظرگاه هرمنوتیکی تاویل می کنیم. آنچه در اینجا اهمیت ویژه ای دارد، نگاهی است که به شکلی متفاوت به مقوله ادبیات تطبیقی انجام می شود و آن وجود یک جبر زمانی در خلق آثار هنری است که در آن، مساله تکرار زمانی بیشتر توجه می شود تا مساله برخوردهای بینافرهنگی دو ملت، تکراری که کم و بیش از مسائلی سرچشمه می گیرد که دغدغه های دائمی بشر در زندگی اش بر روی زمین است و تفسیرهای دگرگونه و متفاوت آدمی در پاسخ دهی به آنها و عدم دستیابی به این مهم.در این مقاله، دو اثر و جهان های آنها در روندی که به آن اشاره شد، ردگیری می شود و در بخش های پایانی مقاله، درباره نگاهی ازلی/ابدی (کیهانی) به مقوله های مطرح شده در زمان جاودانه آن بحث می شود.

ایرانیان در گذشته، مانند بیشتر اقوام، خورشید و اختران را با تامل و اندیشه می نگریستند. به این علت، درباره آسمان که بخشی از فرهنگ و اساطیر را تشکیل می دهد باورها و تفکراتی به ادبیات راه پیدا کرد و ادیبان فارسی زبان کم و بیش با علم نجوم آشنا شدند و اصطلاحات و تعبیرهای این دانش را وارد شعر و نثر کردند، تا جایی که نام ستارگان، سیارات، صورت های فلکی، ... و گرایش های ذهنی عامه درباره آنها، سراسر ادب فارسی را فرا گرفت و زیباترین تعبیرها، افسانه ها و صورت های خیالی را آفرید. در این مقاله، ابتدا علم احکام نجوم و باورهای شکل گرفته پیرامون آن، در خمسه خواجو به شیوه کتابخانه ای بررسی شده و سپس، به روش تحلیلی توصیفی به نگارش درآمده است.

شعر در یک دیدگاه کلی، به دو حوزه شکل (form) و محتوا (meaning) تقسیم می شود. آنچه شکل اثر را می سازد، زبان، صور خیال، موسیقی (وزن و قافیه) و ساختار بیرونی و درونی (پیوند پوشیده عناصر متن در محور عمودی) است، و محتوای اثر نیز بازتابی از جهان بینی، نگرش و تجارب وی‍‍ژه شاعر از دنیای پیرامون او است. در ادوار مختلف شعر فارسی، توجه شاعران و ادیبان یا بر جهان معنای اثر بوده و یا بر شکل بیان آن: برای شاعران سبک خراسانی و عراقی و نیز سبک نیمایی دوران معاصر، کشف معانی عمیق انسانی، فلسفی، عرفانی و اجتماعی در درجه اول اعتبار قرار داشت، برای شاعران سبک هندی (اصفهانی) و پاره ای از جریان های ادبی معاصر مانند موج نو، شعر حجم، شعر ناب و پسامدرن، بخش هایی از شکل شعر، یعنی صور خیال و زبان، اهمیت بیشتر داشت و دارد. اینکه کدام بعد اثر هنری - محتوا یا شکل - ارزشمندی و جاودانگی آن را تضمین می کند، علی رغم کوشش بی وقفه منتقدان ادبی از افلاطون تا بارت و دریدا و اکو و دیگران، هنوز مشخص نیست و در بین منتقدان، گرایش های افراطی به جانب معنا و یا شکل و نیز رویکردهای اعتدالی به هر دو حوزه اثر ادبی دیده می شود و متمایل شدن به هر جانب، به منظر (perspective) فرد بستگی دارد. سبک هندی، بی هیچ تردیدی، یکی از دوره های در خور توجه در ادبیات کشورهای فارسی زبان است و شاید تنها سبکی است که در مرزهای خارج از ایران و به صورت سبکی منطقه ای در مدتی طولانی رواج گسترده داشته است. نگرش و تحلیل انتقادی این دوره ادبی، علاوه بر روشن کردن دلایل پوشیده اوج و فرود آن، می تواند در سرنوشت جریان های ادبی معاصر در ایران و سایر کشورهای فارسی زبان کارساز باشد. به نظر می رسد شعر فارسی، با وجود راه یافتن به جغرافیای سیاسی و فرهنگی جدید - هندوستان - از اوایل قرن دهم، نتوانسته است به «عالم جدید معرفت شناختی» دست یابد و وارد «گفتمان سازنده» با فرهنگ هندی از جمله سنت اسطوره ای، فلسفی، دینی و ادبی آن - نشده و یکی از دلایل زوال آن نیز خالی بودن از تفکر بنیادین و فقر معنایی است.در این مقاله، ضمن طرح چهار فرضیه درباره علل این مساله، فقر فکری و فلسفی در سبک هندی، به ویژه نسل دوم، یعنی کسانی که بعد از صائب به شهرت ادبی رسیده اند، بررسی می شود.

سید حمیری، یکی از شاعران برجسته شیعی است که شعر خود را در خدمت نشر مفاهیم دینی و تبیین فضایل اهل بیت (ع) و دفاع از ایشان قرار داده است. سید حمیری، از آن دسته شاعران نیست که گوهر شاعری خود را یکسره در دامان تشبیه پردازی ها و تصویر سازی های دور و دراز بریزد و تصاویر غیرمعمول و رنگارنگ دور از ذهن خلق کند، بی آنکه این تصاویر، محتوای چشمگیری داشته باشند. به نظم کشیدن عقاید ناب و ریشه دار شیعی، چنان بر سراسر چکامه های این شاعر غلبه دارد که در اکثر قریب به اتفاق موارد، تشبیهات محدودی که شاعر به کار می برد، در خدمت بیان معانی و وضوح هر چه بیشتر محتوای دینی شعر است.محوریت محتوا و معنا در تشبیهات شاعر، از سویی به ساحت بیان هنرمندانه شعر او لطمه می زند و از سوی دیگر میزان والای پایبندی شاعر به عقاید شیعی و اندیشه محور بودن شعر وی را می رساند.زبان و فضای شعر او چنان ساده و روان و موافق با مقتضای حال مخاطب و برگرفته از عناصر زیبای همین جهان پیرامونی ما است که هر جا فضای شعر او خواستار همراه تصاویری برگرفته از عناصر طبیعت می شود، شاعر این نیاز معنایی را با نقاشی هایی که از فضای طبیعت پیرامونی ترسیم می کند، پاسخ می دهد.

قصیده عینیه، منظومه علمی سرشار از عناصر شعری و ظرایف ذوقی در بیان احوال نفس است که نمودی برجسته از فلسفه باطنی ابن سینا به شمار می رود. وی با دستمایه ای از معرفت شهودی و اشراقی و حکمت ذوقی، به آفرینش این چکامه شگرف همت گمارد تا مگر نفس را پس از هبوط، از وضع رقت بار زمینی رهایی بخشد و به جایگاه بلند آسمانی اش بازگرداند، مشروط بر اینکه به زیور علم و عمل آراسته شده باشد.نویسنده در این مقاله می کوشد که با نگرش تحلیلی به بحث در مبنای فکری شیخ در خلق این قصیده بپردازد و پس از نقد و بررسی آرای گوناگون در این خصوص، حقیقت امر را روشن سازد.