مطالعات تفسیری
سال:1395 | دوره:7 | شماره:25 |تعداد مقالات:10

چکیده فارسی:از آیات مورد استناد شیعه در اثبات عصمت امام و تنصیصی بودن مقام امامت، آیه 124 بقره است. استناد به ادله لفظی همچون اطلاق فراز «لاینال عهدی الظالمین»، تناسب این فراز از آیه، به عنوان پاسخ خدا، با درخواست ابراهیم علیه السلام و نیز ادله عقلی از جمله دلایلی است که مفسران شیعه بر مدعای خود اقامه نموده اند. در مقابل، مفسران اهل سنت با حمل لفظ «اماما» به «نبیا»، تنصیصی بودن مقام نبوت و عصمت نبی را برداشت کرده اند. از بررسی در تفاسیر اهل سنت به دست می آید که اغلب مفسران اهل سنت به منظور اثبات اعتقاد خود؛ مبنی بر به حق بودن خلافت شیخین و رد دیدگاه مفسران شیعه، به تاویل آیه دست زده اند. نادرستی این تاویل با ادله محکمی که مفسران شیعه بیان داشته اند، اثبات شده است. چکیده عربی:من الآیات التی یستند إلیها الشیعة فی اثبات عصمة الإمام والنصّ علی الإمامة، آیة 124 من سورة البقرة. الإستناد الی أدلة لفظیة مثل اطلاق عبارة «لاینال عهدی الظالمین»، تناسب هذا المقطع من الآیة، الذی ردّ به الله تبارک وتعالی علی طلب النبی ابراهیم علیه السلام وکذلک الإستدلالات العقلیة، من الأدلة التی یستند إلیها مفسرو الشیعة لإثبات رأیهم. وفی المقابل، ذهب مفسرو أهل السنّة من خلال حمل لفظ «اماماً» علی «نبیاً»، الی النصّ علی مقام النبوّة وعصمة النبی. ویتّضح من البحث فی تفاسیر أهل السنّة أن معظم مفسّریهم یلجأون الی تأویل هذه الآیة لإثبات صصحة اعتقادهم بأ حقیّة خلافة الشیخین وتفنید رأی مفسری الشیعة. وقد ثبت عدم صحة هذا التأویل بالأدلة الدامغة التی طرحها مفسرو الشیعة.

چکیده فارسی:وهابیون اکثر مسلمانان را تکفیر نموده و آنان را مشرک دانسته و تا حد جواز قتل آنان به پیش رفته اند. یکی از مبانی سخن آنها کج فهمی از مضمون «من دون الله» در آیات است که آن را با توحید در ربوبیت و تدبیر، مغایر دیده و مصداق شرک در ربوبیت دانسته اند؛ آیاتی که اتخاذ ولایت ولی «من دون الله» را جایز ندانسته و یا شفیع «من دون الله» را رد نموده و یا عبادت «من دون الله» را کفر و شرک شناخته است. آنان گمان کرده اند که در همه موارد «من دون الله» به معنای «غیر الله» است، از این رو مسلمین و به ویژه شیعیان که به ولایت و شفاعت اولیای الهی علیه السلام قائل هستند را مخالف نص صریح قرآن دانسته و به کفر و شرک آنها حکم داده اند. این مقاله با توجه به آیات قرآن و ضوابط تفسیری به بررسی معنای دقیق «دون الله» پرداخته و اثبات می کند که «من دون الله» در همه موارد به معنای «غیر الله» نیست، بلکه با شواهد و قرائن می تواند به معنای «غیر الله» یا «من قبل غیر الله» در مقابل «من قبل الله» باشد. همچنین در مورد عبادت «من دون الله» نیز همین بحث مطرح می شود. چکیده عربی:الوهابیون یکفّرون معظم المسلمین ویعتبرونهم مشرکین، ویذهبون الی حدّ القول بجواز قتلهم. أحد الأسس التی یستندون إلیها فی کلامهم یأتی انطلاقاً من فهمهم المغلوط لمضمون «من دون الله» التی جاءت فی آیات القرآن الکریم؛ حیث یرون أن ذلک یتعارض مع التوحید فی الربوبیة والتدبیر، ویعدّونه مصداقاً للشرک فی الربوبیة. الآیات التی لا تجیز اتخاذ ولایة ولیِ «من دون الله» أو التی تنکر شفاعة شفیعِ «من دون الله» أو تعتبر عبادة «من دون الله» کفراً وشرکاً. ظنّ الوهابیون أن عبارة «من دون الله» قد جاءت فی جمیع الحالات بمعنی «غیر الله». ومن هنا فهم یعتبرون المسلمین وخاصة الشیعة الذین یعتقدون بولایة وشفاعة الأولیاء الإلهیین علیه السلام مخالفین لنص صریح القرآن ویحکمون بکفرهم وشرکهم. یُعنی هذا البحث بالنظر فی آیات القرآن والضوابط التفسیریة لبیان المعنی الدقیق لـ «دون الله»، ویثبت أن «من دون الله» لا تأتی فی جمیع الحالات بمعنی «غیر الله»، وإنما یمکن أن تکون بالشواهد والقرائن بمعنی «غیر الله» أو «منْ قِبَلِ غیر الله» فی مقابل «من قِبَلِ الله». کما یطرح هذا البحث فی ما یخصّ عبادة «من دون الله».

کلیدواژه فارسی: رجعت، به معنای بازگشت جمعی از انسان ها به دنیا پس از مرگ و پیش از قیامت، یکی از آموزه های اعتقادی شیعه است که با مهدویت، حوادث آخرالزمان، ظهور قائم و قیام او پیوندی ناگسستنی دارد. دانشمندان شیعه برای اثبات این آموزه دلایل معتبری اقامه کرده اند که یکی از آنها، آیه 83 سوره نمل است. این آیه با توجه به روایات اهل بیت علیه السلام، بر محشور شدن عده ای از افراد در دنیا دلالت دارد. مفسران و علمای شیعه، با کمک روایات و اجماع امامیه این آیه را بر رجعت تفسیر می کنند، اما مفسران اهل سنت، آیه مذکور را دلیل برپایی قیامت و حشر همگانی دانسته اند. بر اساس آیات دیگر قرآن در قیامت کبری همه انسان ها محشور می شوند. بنابر این روزی که همه خلائق محشور می شوند، غیر از آن روزی است که گروهی محشور می گردند. چکیده عربی:الرجعة، بمعنی عودة جماعة من الناس الی الدنیا بعد موتهم وقبل حلول یوم القیامة، واحدة من التعالیم الإعتقادیة عند الشیعة، وهی مرتبطة ترابطاً وثیقاً مع المهدویة، وحوادث آخر الزمان، وظهور القائم وقیامه. برهن علماء الشیعة علی هذه العقیدة بأدلة معتبرة ومن هذه الأدلة الآیة 83 من سورة النمل. تدلّ هذه الآیة معززة بروایات منقولة عن أهل البیت علیه السلام، علی حشر عددٍ من الأفراد فی الدنیا. یستعین مفسرو وعلماء الشیعة، بأحادیث شریفة واجماع الإمامیة لتفسیر هذه الآیة بمعنی الرجعة، بینما یأخذ مفسرو أهل السنّة، الآیة المذکورة کدلیل علی وقوع القیامة وحشر جمیع الناس. استناداً الی آیات قرآنیة اخری، فی القیامة الکبری یُحشر الناس یوم القیامة بأجمعهم. وفی ضوء ذلک یتّضح أن الیوم الذی یُحشر فیه جمیع الخلائق، غیر ذلک الیوم الذی یُحشر فیه مجموعة من الناس.

چکیده فارسی:قرآن کریم در آیه 143 بقره، امت اسلام را به «امت وسط» توصیف کرده و آن را دلیل شایستگی این امت در شهادت دادن بر مردم دانسته است. درباره چیستی «وسط بودن» و مصداق «امت وسط» میان مفسران فریقین اختلاف نظر است. مفسران اهل سنت، «وسط» را به عدل، خیر و اعتدال امت اسلام در مقایسه با امت های دیگر و نیز اعتدال احکام اسلام در مقایسه با احکام دین یهود و نصارا تفسیر نموده و مصداق «امت وسط» در قرآن را همه مسلمانان قلمداد کرده اند، برخی نیز اهل سنت را تنها مصداق «امت وسط» می دانند. مفسران امامیه با تکیه بر قرائن و احادیث، مصداق آیه را تنها ائمه اطهار علیه السلام دانسته اند. مقاله حاضر، ضمن بازخوانی دیدگاه های مطرح درباره امت وسط، آنها را در بوته نقد گذاشته، در نهایت به این نتیجه رسیده است که منظور از امت وسط، تنها ائمه اهل بیت علیه السلام هستند که واسطه میان پیامبر و مردم اند، بر این اساس آنان در قیامت از مقام شهادت علیه مردم برخوردارند. چکیده عربی:وصف القرآن الکریم فی الآیة 143 من سورة البقرة، الأمة الإسلامیة بـ«الأمة الوسط» واعتبر ذلک دلیلاً علی أهلیة هذه الامة وصلاحیتها للشهادة علی الناس. هنالک اختلاف فی وجهات نظر مفسری الفریقین حول ماهیة الوسطیة ومصداق «الأُمة الوسط». یری المفسرون من أهل السنّة، أن «الوسط» یدلّ هنا علی عدل، وخیر واعتدال الأمة الإسلامیة بالمقارمة مع الأُمم الاخریوکذک اعتدال أحکام الإسلام بالمقارنة مع أحکام دین الیهود والنصاری، واعتبروا مصداق «الأُمّة الوسط» فی القرآن جمیع المسلمین، وذهب قسم منهم الی القول إن مصداق «الأُمّة الوسط» هم أهل السنّة فقط. وقال مفسرو الإمامیة استناداً الی قرائن وأحادیث شریفة الی أن مصداق هذه الآیة هم فقط الأئمة الأطهار علیه السلام. یرمی هذا البحث فی سیاق إعادة قراءة الآراء المطروحة فی هذا المجال حول الأُمّة الوسط، الی وضع تلک الآراء علی بساط البحث، لیصل فی نهایة الأمر الی هذه النتیجة وهی أن المقصود من الأُمّة الوسط، هم فقط الأئمة من أهل البیت علیه السلام الذین هم الواسطة بین النبی والناس، وعلی هذا الأساس یکون لهم یوم القیامة مقام الشهادة علی الناس.

چکیده فارسی:برخی از مفسران اهل سنت از جمله فخررازی، در برداشت های تفسیری خود کوشیده اند تا از آیه 54 سوره مائده برای اثبات خلافت خلیفه نخست استفاده نمایند. فخررازی در تفسیر این آیه چنین ادعا می کند که آیه شریفه مبارزه کنندگان با مرتدان پس از رحلت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله را ستایش می کند و ابوبکر رهبر مبارزان و مصداق روشن ویژگی های مطرح شده در آیه شریفه است. بنابراین او محبوب خدا بوده و در نتیجه در ادعای خلافت خود صداقت دارد. در این مقاله تفسیر و برداشت فخررازی و دیگر عالمان اهل سنت در بوته نقد نهاده می شود و ناکارآمدی استدلال به این آیه شریفه بر مدعای آنان تبیین می گردد. چکیده عربی:بعض مفسری أهل السنّة ومنهم الفخر الرازی، حاولوا فی تفاسیرهم توظیف الآیة 54 من سورة المائدة لإثبات خلافة الخلیفة الأول. ادّعی الفخر الرازی فی تفسیره لهذه الآیة أن هذه الآیة الشریفة قد امتدحت من حاربوا المرتدین من بعد رحلة رسول الله|، وقد کان ابو بکر قائد هؤلاء المقاتلین والمصداق البارز للخصائص المطروحة فی هذه الآیة الشریفة. وعلی هذا الأساس فهو محبوب عند الله وهو ما یعنی بالنتیجة صدق ادعائه الخلافة. فی هذا البحث یوضع تفسیر الفخر الرازی والفهم التفسیری لغیره من علماء أهل السنّة علی طاولة النقد ویجری تفنید محاولتهم الإستدلال بهذه الآیة الشریفة لإثبات صدق مدّعاهم.

چکیده فارسی: نگاه ساختارشناسانه به سوره های قرآن کریم، نگرشی نوین و تاثیرگذار در تفسیر است. تحریف ناپذیری قرآن و توقیفی بودن آیات در سور از مبانی جاری بر این رویکرد به سور است. همچنین سه اصل وحدت غرض، تنوع موضوعات و هماهنگی سوره، از اصول حاکم بر آن به شمار می رود. هر سوره ازجمله سوره کهف، یک ساخت و نظام محسوب می شود که دارای دو واحد ساختاری؛ ساخت صوری و ساخت معنایی است. هر یک از این دو واحد دارای روساخت و ژرف ساخت بوده که روساخت، گسسته و پیامد ژرف ساخت دوری است. روساخت صوری سوره، واژگان، نحو و موسیقی آیات است. ژرف ساخت صوری سوره، جنبه های هنری سوره است. روساخت معنایی سوره، که مجموعه ای از آیات سوره را به خود اختصاص داده اند و ژرف ساخت معنایی سوره، که به شکل دوری بخش های مختلف سوره را به هم پیوند می دهد. چکیده عربی:النظرة البنائیة الی سور القرآن الکریم، نظرة جدیدة ومؤثّرة فی التفسیر. صیانة القرآن من التحریف وتوقیفیة الآیات فی السور من الاصول السائدة فی هذا الاسلوب من التعاطی مع السور. کما أن هناک ثلاثة اصول غالبة فی هذا الاسلوب وهی: وحدة الغرض، وتنوع الموضوعات، وتناسق السورة. کلّ سورة من سور القرآن ومنها سورة الکهف، تعدّ بناءً ونظاماً من وحدتین بنائّتین؛ البناء الصوری، وبناء المعنی. کلّ واحد من هذین القسمین له هیکله الفوقی وبنیته التحتیة العمیقة؛ البنیة الفوقیة منفصلة بینما نتائج البنیة التحتیة مترابطة. البناء الفوقی یمثّل البناء الصوری للسورة، من ألفاظ، ونحو وایقاع الآیات. البناء التحتی الصوری للسورة، یعکس الجوانب الفنیة للسورة. البناء الفوقی المعنائی للسورة،الذی یتألّف من مجموعة آیات السورة، البنیة المعنائیة العمیقة للسورة، تربط بین الأجزاء المختلفة للسورة بشکل دوری.

چکیده فارسی:یکی از رویکردهای مهم و متداول در تفسیر آیات قرآن کریم، تفسیر بر اساس تحلیل تفسیری واژگان قرآنی است. این امر همواره از ابتدای نزول آیات قرآن تا کنون مورد توجه مفسران قرار گرفته است و در این زمینه افزون بر تفاسیر، آثار ارزشمندی به صورت مستقل نگارش یافته است. تفسیر نمونه از جمله تفاسیری است که در تفسیر آیات، اهتمام زیادی به پژوهش های لغوی و واژگان قرآنی داشته است و از این شیوه برای بیان مقصود الهی و دلالت آیات استفاده کرده است. در این مقاله نمونه هایی از تفسیر لغوی در تفسیر نمونه، در تفسیر لغوی سوره دهر بررسی شده تا افزون بر روشن شدن نقش تحلیل مفردات قرآنی در تفسیر آیات قرآن، میزان اهتمام مفسر تفسیر نمونه به تحلیل تفسیر لغوی، مشخص گردد. چکیده عربی:أحد الأتجاهات المهمة والمتداولة فی تفسیر آیات القرآن الکریم، هو التفسیر علی أساس التحلیل اللغوی للألفاظ القرآنیة. لقد کان هذا الاتجاه منذ بدایة نزول آیات القرآن ولا یزال موضع اهتمام المفسرین. وقد کتبت أعمال قیّمة فی هذا الموضوع فضلاً عما جاء منه فی التفاسیر. یُعدّ التفسیر الأمثل من التفاسیر التی اهتمت کثیراً بالمباحث اللغویة واللفظیة القرآنیة فی تفسیر الآیات، حیث استندت الی هذا الاسلوب لبیان المقصود من الآیات الإلهیة ولعرفة دلالات الآیات. یستعرض هذا البحث نماذج من التفسیر اللغوی الذی جاء فی التفسیر الأمثل، وبحث فیه التفسیر اللغوی لسورة الدهر، لکی یتّضح عن طریق دور التحلیل اللغوی للألفاظ فی تفسیر آیات القرآن، ویبیّن أیضاً مدی اهتمام مفسر التفسیر الأمثل بتحلیل التفسیر اللغوی.

چکیده فارسی:آیه شریفه «سکر» از سوی فقها در زنجیره آیات تحریم شراب قرار گرفته است. بی گمان تحریم شراب طی نزول آیات گوناکون اتفاق افتاده است، اما این ادعا که آیه شریفه سکر ناظر به یکی از مراحل تحریم شراب است، از پشتوانه علمی برخوردار نیست؛ معنای لغوی واژه «سکر» منحصر در مستی به واسطه شراب نیست؛ زیرا ریشه آن بر مانع شدن و توقف در جریان طبیعی باد و حرارت دلالت دارد که طبعا توقف در تعقل و تفکر به واسطه شراب یکی از موارد آن است. روایات معتبر وارده پیرامون آیه شریفه نیز بیانگر کراهت کسالت چرت و خواب در هنگام نماز است. از طرفی شأن نزول های وارده در برخی از تفاسیر مبنی بر شرب خمر توسط صحابه کبار، قابل استناد نیست؛ بدین روی آیه شریفه ناظر به انواع مستی ها و کسالت ها اعم از مستی شراب و کسالت چرت بوده و قرار داشتن آن در زنجیره آیات تحریم شراب، امری اجتهادی و قابل خدشه است. چکیده عربی:وُضعت الآیة الشریفة المُسمّاة بآیة «السُکر» من قبل الفقهاء فی سلسلة آیات تحریم شراب الخمر. لاشک فی أن تحریم شرب الخمر حصل علی مدی نزول آیات مختلفة. وأما القول إن هذه الآیة تشیر الی واحدة من مراحل تحریم شرب الخمر، فهو قول لا یدعمه دلیل علمی؛ إذ أن المعنی اللغوی لکلمة «السکر» لا ینحصر بمعنی الثمالة الحاصلة من الشراب؛ وذلک لأنّ أصل الکلمة یدلّ علی المنع وتوقّف التیار الطبیعی للهواء والحرارة، ومن الطبیعی أن التوقف فی التعقل والتفکیر بسبب تناول الخمر، واحد من هذه الحالات. الروایات المعتبرة الواردة حول الآیة الشریفة تبین کراهة الکسل والنعاس فی الصلاة. ومن جانب آخر فإن ما جاء فی بعض التفاسیر من شأن النزول حول شرب الخمر من قبل صحابة کبار، فهو مما لا یمکن الإستناد الیه؛ وهکذا یتضح أن الآیة الشریفة دالة علی أنواع السکر والکسل وبما هو أشمل من السکر الناجم عن الشراب وکسل النعاس، ووضعها فی سلسلة آیات تحریم الشراب، أمر اجتهادی ولا یصمد أمام النقد.

چکیده فارسی:وجود آیات متعدد پیرامون مساله قضا و قدر الهی و آزادی و اختیار انسان باعث رواج گفتگوها در میان متکلمان، حکما و مفسران اسلامی و ارائه عقاید و آرای متفاوتی شده است. این امر در تفاسیر کلامی از نمود بیشتری برخوردار است. در این میان فخررازی و علامه طباطبایی به عنوان نمایندگان دو مکتب تفسیری اشاعره و امامیه برداشت های متفاوتی در این باره داشته اند؛ فخررازی با تکیه بر مبانی کلامی اشعری صدور تمامی افعال انسان در زندگی فردی و اجتماعی و وقوع همه حوادث عالم را به دلیل تعلق قضا و قدر الهی امری حتمی و ضروری و تخلف از آن را محال دانسته و طباطبایی با استدلال به آیات و روایات و دلایل عقلی هیچ گونه ملازمه ای میان این دو قائل نیست. افزون بر این، اعتقاد یا عدم اعتقاد به مسائلی چون نقش آیات قرآن در تفسیر یکدیگر، نقش سیاق آیات در فهم صحیح، برخورداری قرآن از زبان خاص، حجیت سخنان اهل بیت علیه السلام در تفسیر، حجیت عقل در تفسیر و حسن و قبح عقلی، بخشی از دلایلی است که موجب برداشت های متفاوت فخررازی و طباطبایی از آیات مرتبط با مساله مذکور شده است. چکیده عربی:الآیات المتعددة التی وردت فی القرآن الکریم حول مسألة القضاء والقدر الإلهی وحریّة الإنسان واختیاره، دفعت نحو رواج نقاشات بین المتکلمین، والحکماء والمفسرین المسلمین وطرح معتقدات وآراء متفاوتة فی هذا المجال. وهذا المعنی یتجلّی أکثر فی التفاسیر الکلامیة. فی هذا السیاق تترآی للعیان أفهام متفاوتة فی هذا المضمار بین الفخر الرازی والعلامة محمّد حسین الطباطبائی بصفتهما رمزین للمذهبین التفسیریین: الأشاعرة والإمامیة؛ یری الفخر الرازی بالإستناد الی المبادئ الکلامیة للأشعریة أن صدور جمیع أفعال الإنسان فی حیاته الفردیة والإجتماعیة ووقوع جمیع الحوادث فی العالم یأتی فی إطار القضاء والقدر الإلهی کأمر حتمی وضروری، والتخلّف عنه محال، بینما یذهب العلامة الطباطبائی من خلال الإستدلال بالآیات والروایات والأدلّة العقلیة، الی عدم وجود أی تلازم بین هذین الأمرین. وبالإضافة الی ذلک، فإنّ الإعتقاد أو عدم الإعتقاد بمسائل مثل دور آیات القرآن فی تفسیر بعضها الآخر، ودور سیاق الآیات فی تکوین فهم صحیح، وما یتّسم به القرآن من لغةٍ خاصةٍ، وحجّیة کلام أهل البیت علیه السلام فی التفسیر، وحجّیّة العقل فی التفسیر، والحسن والقبح العقلیین، تمثّل قسماً من الأدلّة التی تنتهی الی تکوین أفهام متفاوتة لدی کلٍّ من الفخر الرازی والطباطبائی للآیات المتعلّقة بالمسألة المذکورة.

چکیده فارسی:قرآن کریم برآمده از علم بی نهایت الهی است و برای آنکه بخواهد در ظرف دانش محدود انسان قرار گیرد، جهت زدودن ابهام ها، نیازمند به تفسیر است. برای تفسیر کلام الهی، دو شیوه تفسیر موضوعی و تفسیر ترتیبی وجود دارد. تفسیر اخیر خود به دو روش تفسیر بر اساس ترتیب آیات مصحف و ترتیب نزول آیات تقسیم می گردد. مقاله پیش رو در نقد مقاله «نگاهی به تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول» ـ که به مخالفت با تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول برخاسته است ـ نگارش شده است و بر این نکته تاکید دارد که هیچ منع و محدودیتی برای تفسیر بر اساس ترتیب نزول وجود ندارد؛ زیرا این سبک تفسیر، نوعی تفسیر موضوعی است که به کشف مهندسی ترتیبی قرآن که در همه زمان ها و مکان ها قابل اجرا است، می انجامد. چکیده عربی:القرآن الکریم منبثق من العلم اللامتناهی، ولأجل أن یستوعبه إناء علم الإنسان المحدود واستجلاء الغموض عنه، فهو یحتاج الی تفسیر. هناک منهجان لتفسیر کلام الله، هما: التفسیر الموضوعی والتفسیر الترتیبی. والمنهج الأخیر یُقسم الی نوعین: أحدهما منهج التفسیر علی أساس ترتیب آیات المصحف الشریف، والآخر وفقاً لترتیب نزول الآیات. جاء هذا البحق الذی بین ایدیکم کنقدٍ لبحث کُتب تحت عنوان: «نظرة الی تفسیر القرآن علی أساس ترتیب النزول» ـ وانتهجت منهجاً معارضاً لتفسیر القرآن علی أساس ترتیب النزول ـ وهی تؤکد علی عدم وجود أی منع أو محدودیة لتفسیر القرآن علی أساس ترتیب النزول؛ وذلک لأنّ هذا المنهج التفسیری، نوع من التفسیر الموضوعی الذی ینتهی الی الکشف عن الهندسة الترتیبیة للقرآن ویمکن الأخذ به فی کلّ زمان ومکان.