پژوهش های ایران شناسی
سال:1391 | دوره:2 | شماره:1 (پیاپی 2) |تعداد مقالات:7

امروزه در باستان شناسی عصر نوسنگی، دیرین اقلیم شناسی از رهیافت های بنیادین به شمار می آید. حدود هزاره دهم پ.م. تغییرات گسترده هولوسین، مقدمات انقلاب نوسنگی و پیدایش روستانشینی را فراهم کرد. تحولات هولوسین البته جغرافیای زیستی فلات ایران را هم دگرگون کرد؛ و در فاصله حدود 12.800 پ.م. تا 3.500 سال پ.م. دمای هوا و پوشش گیاهی و جانوری آن به دفعات متحول شد؛ تا این که اقلیم فلات ایران در حدود 3.500 سال پ. م. به ثبات امروزی رسید؛ که اطلاعات دیرین اقلیم شناختی آن تاکنون از دو دریاچه ارومیه و زریبار در نیمه غربی فلات ایران به دست آمده است؛ بنابراین درباره تحولات اقلیمی دوره هولوسین از نیمه غربی فلات ایران اطلاعات بیشتری نسبت به نیمه شرقی آن موجود است. تحولات هولوسین سبب شد که هسته روستانشینی اولیه و منشاء چراگردی فلات ایران در منطقه زاگرس شمالی- مرکزی قرار بگیرد؛ بنابراین، روستانشینی اولیه در فلات ایران، همانند فلسطین و جنوب شرقی فلات آناتولی، منشاء اقلیمی- جغرافیایی دارد؛ و از یک مدل انتشارگرا تبعیت می کند. خوزستان و آذربایجان از اولین مناطقی بودند که تحت تاثیر تحولات فرهنگی- اجتماعی زاگرس شمالی- مرکزی وارد عصر نوسنگی شدند. همچنین تحولات آب و هوایی هولوسین اولیه همچنین بر کیفیت معیشت ساکنان عصر نوسنگی فلات ایران تاثیرگذار بوده است؛ زیرا توسعه تدریجی خشک شدن اقلیم فلات ایران و گسترش نواحی بیابانی و نیمه بیابانی و پوشش نوع استپ، سبب پیدایش و تثبیت معیشت چراگردی و نیز کشت دیم گردید.

اگرچه اسناد به زبان ایلامی قدیم نادر هستند، از شوش در دوره سوکل مخ ها بیش از 500 سند حقوقی به زبان اکدی و در موضوعات مختلف به دست آمده است که فرصتی بی نظیر برای مطالعه نهاد های حقوقی و اجتماعی ایلام فراهم می کند. مقاله حاضر ضمن ویرایش و ترجمه سه اجاره نامه ایلامی از دوره سوکل مخ ها به بررسی ماهیت قراردادهای معروف به (esip-tabal) می پردازد. مطالعه تطبیقی با قانون حمورابی نشان می دهد که احتمالا نوع خاصی از رهن در قالب عقد اجاره پنهان شده تا امکان اخذ بهره بیش از نرخ جایز فراهم شود. مقاله حاضر ابتدا برای مشخص کردن بستر تاریخی تقسیم بندی تاریخ ایلام باستان را توضیح می دهد. سپس اهمیت اسناد اکدی شوش بررسی و سرانجام متن سه اجاره نامه زمین کشاورزی از نوع (esip-tabal) از دیدگاه صورت و ماهیت قرار داد مطالعه خواهد شد.

ملاصدرا، بنیان گذار حکمت متعالیه، دیدگاه هایی درباره اجتماع دارد. بر خلاف نظر کسانی که معتقدند، اجتماع در نظر ملاصدرا مغفول مانده و او صرفا به مباحث غیر دنیوی توجه نموده، ملاصدرا با دقت حوادث اجتماعی دوران خود را زیر نظر داشته، به آسیب شناسی اجتماع پیرامون خود پرداخته؛ و برای اصلاح امور به بیان راهکار پرداخته است. در نظر ملاصدرا آسیب مهم جامعه دورانش آن است، که کسانی که به حق سزاوار رهبری مردم هستند، بر مسند نیستند. او ریاست را حق کسی می داند، که به باطن و ظاهر دین عالم باشد؛ به نحوی که اگر عالمی به تنهایی یکی از آن دو بعد را دارا باشد، شایسته رهبری نیست. در نظر او ریاست واقعی جامعه بر عهده پیامبر و پس از او امامان و سپس مجتهدین است. از آنجا که ملاصدرا هدف متعالی جامعه را دست یافتن مردم به معرفت می داند، تلاش می کند معارف دین را با زبان برهان و منطق تبیین کند و به این وسیله، با ظاهرگرایان و باطن گرایان به مبارزه پرداخته است. بنابراین، باید گفت از آن حیث که آثار ملاصدرا در صدد اصلاح معرفت مردم جامعه بوده است، به حق باید او را یک متفکر اجتماعی نیز لحاظ نمود.

هجوم مغول به ایران که با گسترش ناامنی، تخریب بسیاری از زیر ساخت های تمدنی و خلا مذهبی فکری ناشی از سقوط خلافت همراه بود، نه تنها تصوف را به مرجع عوام در گریز از فشارهای حاکم ارتقا بخشید که مناطق دور از دسترس را ملجا نخبگان فرهنگی نمود. مبتنی بر چنین رویکردی، یزد به واسطه درایت اتابکان در حفظ آرامش و امنیت نسبی و نیز مرکزیت آل مظفر، به یکی از کانون های جذب متصوفه نام بردار گردید. چنانکه برگرفته از ویژگی های مشایخ در: ساده زیستی، هدایت عمومی به تسلیم و توکل، همگونی با شریعت و عدم مزاحمت برای دولت مردان، تصوف از دو منظر قبله گاه حاکم و محکوم شد. مشروعیت بخشی به ساختار قدرت و تسکین آلام اجتماعی. بدین ترتیب در حالی که ارادت حکام و بزرگان محلی به تصوف، در ساخت و توسعه مالی خانقاه نمود یافت، کرامت مشایخ نیز معرف وجاهت و حد فاصل آنها با عوام گردید. از این رو مقاله حاضر می کوشد تا در بستری از: روح حاکم بر زمانه، وجاهت اجتماعی مشایخ و حمایت بزرگان محلی و سلاطین مظفری در احداث خانقاه، به بازشناسی جایگاه تصوف در یزد طی قرن هشتم ق بپردازد.

خاندان گیلویه یا به عبارتی خاندان روزبه، از مشهورترین و موثرترین خاندان های ایرانی فارس در سه سده نخست اسلامی بود که پس از سقوط ساسانیان، علاوه بر درگیری متناوب با اعراب مهاجم و مسلط، به تدریج موفق شدند در دستگاه خلافت عباسی نفوذ یابند و نقش بارز خود را در وقایع سیاسی- اجتماعی عصر نشان دهند. گیلویه که از همه اعضای خاندان معروف تر و برجسته تر شد، اقتدار و عظمتش به حدی رسید که منطقه وسیعی از فارس را تحت حاکمیت خود درآورد، و منطقه به احترام و اشتهار او نام گذاری شد. وی که سپاهی آماده و چند هزار نفری داشت، با خاندان ابودلف عجلی عرب، که از قرن دوم ه.ق. در بخشی از ایران – خاصه عراق عجم- حضور و سلطه یافته بودند، درگیر و به رغم موفقیت های مقطعی و قتل معقل، برادر ابودلف، سرانجام کشته شد. قلمرو گیلویه که ناحیه گسترده ای از نزدیکی های شیراز تا سمیرم، لردگان، ارجان (= بهبهان)، بخشی از کناره های خلیج فارس، ممسنی و کهگیلویه و بویراحمد بود، قلمرو حکمرانی گیلویه و خاندانش محسوب می شد. پس از گیلویه، فرزندانش، خالد و حسن و نوه او محمد بن حسن، به گونه ای دیگر در دربار خلفای عباسی حضور و نفوذ یافتند و و نقش مهم خاندان را تداوم بخشیدند. در این مقاله که بر مبنای پژوهش کتابخانه ای و روش تحقیق تاریخی، توصیف و تحلیل گردیده، به این مساله پاسخ داده شده، که نقش سیاسی و اجتماعی خاندان گیلویه ایرانی در دستگاه خلافت عباسی چگونه بوده است.

از میان شهرهای قرون اولیه اسلامی ایران، کمتر شهری را می توان یافت که همانند دینور، توجه مورخین و جغرافی نویسان را به خود معطوف کرده باشد. بقایای این شهر در دشتی وسیع و حاصلخیز در شمال غربی شهرستان صحنه کرمانشاه واقع شده و به جهت قرارگیری در مسیر ارتباطی ایران به بین النهرین، از موقعیت ممتازی برخوردار بوده است. قدیمی ترین آثاری که در بررسی های نگارندگان از بقایای شهر دینور به دست آمده، مربوط به دوره سلوکیان (64–312 ق.م) است. داده های باستان شناختی، ضمن تائید اطلاعات تاریخی، از تداوم حیات این شهر در دوره ساسانیان (651 – 224 م) و قرون اولیه اسلامی تا پایان عصر تیموریان (911-771 ه.ق) حکایت دارند. موقعیت ممتاز جغرافیایی و قابلیت های محیطی دشت دینور سبب شده تا این شهر، تخریب های مکرر ناشی از جنگ و بلایای طبیعی را پشت سر نهاده و در شکل گیری سلسله های مقتدر محلی (مانند خاندان حسنویه) نیز به نحو موثری ایفای نقش نماید.در پژوهش حاضر تلاش بر آن است، تا مشخص گردد چگونه شهری با چنان بستر جغرافیایی و تاریخی معتبر، به ناگاه متروک شده است. در راستای حصول به هدف تحقیق، بررسی های روشمند در عرصه محوطه باستانی دینور به انجام رسید. تحلیل داده های حاصل از بررسی های میدانی، روشن ساخت که این شهر در پی انتخاب کرمانشاه به عنوان مرکز سیاسی غرب کشور، در اوایل حکمرانی صفویان کاملا متروک گردید. بدین ترتیب می توان پذیرفت، که جابه جایی مراکز حاکمیتی نیز می تواند دلیلی بر تداوم حیات شهرها باشد و استمرار وجود آنها، به مقتضیات سیاسی بستگی تام دارد.

تالشی و گیلکی از گویش هایی کناره دریای خزرند، هرچند تالشی بیرون از گیلان هم گویش ورانی دارد. تالشی فقط از جهاتی به گیلکی شباهت دارد و به لحاظ تاریخی، از جهتی با لهجه های مرکزی ایران و لهجه های تاتی نزدیک است. با این حال، آن گویش های تالشی که در گیلان به آنها تکلم می شود، به لحاظ آوایی و واژگانی و دستوری، در ضمن تفاوت ها، شباهت هایی با گیلکی - مخصوصا گویش های غربی گیلان- دارد. در این نوشته تفاوت ها و شباهت های این دو زبان فقط از منظر آواشناسی تاریخی زبان های ایرانی بررسی خواهد شد.