پژوهش های ایران شناسی
سال:1396 | دوره:7 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

غیر از دو جامِ مشهورِ جمشید و کیخسرو با ویژگیِ گیتی نمایی، بعضی شخصیّتهایِ داستانی و تاریخیِ دیگر نیز در متون و روایتهای ایرانی جام های مخصوصی دارند. از آن جمله، کاووس، شهریارِ نامدارِ کیانی، در سنّتِ نقّالی صاحبِ جامِ جهان بینِ معروف است. کید هندی به اسکندر جامی پیشکش می کند که محتوایِ آن با نوشیدن کاسته نمی شود و در بعضی منابع خاصیّتِ جهان نمایی هم دارد. جام اسکندر/ سکندر/ سکندری در شعر فارسی ناظر بر این جام است. در معدودی از مآخذِ تاریخی به جامِ خاصِّ خسروپرویز با دو ویژگیِ جهان بینی و پر شدنِ خودبه خود اشاره هایی شده است و گویا دارا/ داراب و انوشیروان هم جامهایی داشته اند. در این مقاله نکات، توضیحات و شواهدِ مربوط به این جام ها از منابعِ ادبی، تاریخی و داستانی آورده و بررسی شده است.

گرداب ها جایگاه هایی بودند در پهنه های دریا که کشتی گرد آن به چرخش در می آمد و سرانجام در کام آن فرو می رفت. اهمیت این جایگاه ها به اندازه ای بود که علاوه بر بیشتر جغرافی نگاران که دربارة آنها مطالبی نوشته اند، رسّامان نقشه های جغرافیایی نیز در بیشتر نقشه های ناحیه ای به رسم جایگاه آن پرداخته اند تا کشتی بانان را از افتادن در آنها پرهیز دهند. یکی از شناخته شده ترین گرداب ها جایگاه فم الاسد یا کام شیر در خلیج فارس است. منظور از کام شیر یا دهان شیر، که به فراوانی در نوشته های و سروده های قدیم به کار رفته، گاه همین فم الاسد است. چنین می نماید که تا کنون دریافت روشنی از «کام شیر» در معنای جایگاه یک گرداب ترسناک نموده نشده، بلکه بیشتر به معنای ظاهری آن، یعنی دهان شیر جنگل، بسنده شده است. شناخت درست و بجای این واژه ها می تواند تفسیر ما را از نوشته ها، سروده ها و نقشه هایی که به این جایگاه ها پرداخته اند دگرگون کند. این نوشته به شرح نام این جایگاه و گونه های دیگر جایگاه های گردابی، که در نوشته های قدیم پرکاربردترند، پرداخته، پیشینه ی هر یک از این کلمات را واکاوی کرده و نمونه هایی از آن را نشان داده است.

خیابان چهارباغ در طی گسترش شهر اصفهان در زمان شاه عباس اول در خارج از باروی قدیم شهر احداث گردید. در ابتدای شمالی خیابان، که محل ورود از دولت خانه به خیابان بود، کاخی به نام جهان نما، آن نیز به امر شاه عباس، ساخته شد. با سقوط سلسلة صفوی و حملة افغان ها و در دورة قاجار، به طور خاص با حکومت ظل السلطان، بسیاری از آثار ارزشمند دوران صفوی، از جمله آثار مذکور، به بهانه های مختلف تخریب شد. همچنین تغییرات رخ داده در دورة پهلوی و دوران اخیر باعث شد تا محل دقیق کاخ و شروع خیابان چهارباغ نامشخص گردد. این بخش از شهر صفوی شامل کاخ جهان نما و فضای شمالی، یعنی محل ورود به کاخ، و فضای جنوبی آن، یعنی شروع خیابان چهارباغ، در دورة صفوی در نوشته های تعدادی از سیاحان اروپایی شرح داده شده و در دورة قاجار، تا قبل از تخریب بنا، توصیفات و تصاویری از آن در منابع قابل دسترس است. در میان این مدارک، اسناد تصویری تهیه شده از کاخ در دورة صفوی و قاجار و محدودة دولت خانه در دورة پهلوی اهمیت ویژه ای دارند و بررسی و مقایسه آن ها می تواند بسیاری از نانوشته های تاریخی را آشکار کند و اعتبار آن ها را مورد سنجش قرار دهد. نوشتة حاضر با بررسی منابع مکتوب و اسناد تصویری از دورة صفوی تا دورة پهلوی سعی در روش کردن وضعیت محدوده مذکور داشته است. این اطلاعات کمک شایانی در پیشبرد طرح باستان شناختی صورت گرفته در محل داشت که طی آن، علاوه بر شواهد کاخ جهان نما، داده هایی از بخش شمالی و جنوبی کاخ مربوط به دوران قبل و بعد از صفویه نیز به دست آمد.

یکی از تحولات تاریخی ایران عصر سلجوقی برتری یافتن موقعیت قشر اجتماعی موسوم به فقها و اهل شریعت اهل سنت در عرصه های آموزشی و اجتماعی و فرهنگی بود. با این که در مورد این پدیده در شکل گزاره های تاریخی کیفی تحقیقات قابل توجهی صورت گرفته و دیدگاه های مختلفی مطرح شده است، اما ابعاد و مصادیق تاریخی چنین امری به صورت دقیق مورد پژوهش قرار نگرفته است. در این نوشته تلاش شده است که بر اساس یافته ها و روش تحلیل آماری، موقعیت علمای دینی شناخته شدة ایران عصر سلجوقی بر اساس فعالیت آنها در سه زمینه، یعنی فعالیت علمی، مذهب و حوزه های جغرافیایی، نشان داده شود. مبنای کار منابع تاریخی مهم چون الکامل ابن اثیر، المنتظمابن جوزی، وفیات الاعیان ابن خلکان، سیاق تاریخ نیشابور عبدالغافر فارسی و الانساب سمعانی بوده است. بر اساس یافته های پژوهش، عراق عرب و خراسان پررونق ترین مراکز حضور و فعالیت علمای دینی در دورة سلجوقی بوده اند و عراق عجم در رتبة سوم قرار داشته است. همچنین از میان علمای دینی شناخته شده، در حدود 80 درصد آنها شافعی مذهب بوده اند. از حیث فعالیت فکری و آموزشی هم در حدود 70 درصد علمای دینی شناخته شده در علم حدیث فعالیت داشته اند. پیشینة تاریخی، مرکزیت سیاسی خراسان و عراقین عرب و عجم در دورة سلجوقی، تأسیس مدارس نظامیه در شهرهای مهم خراسان و عراق و حمایت های حکومت سلجوقی از مذهب شافعی و علوم نقلی اهل سنت در به وجود آمدن وضع مذکور تأثیر بسیار زیاد داشته است.

روند اصلاحات مجلس دوم (2 ذیقعده 1327 ق / 15 نوامبر 1909 م-3 محرم 1330 ق / 24 دسامبر 1911 م)، که برای احیای بنیان های اقتصادی جامعة اواخر دورة قاجار از مورگان شوستر دعوت نموده بود، بسان جدال نسبی بین دو پدیدة سنت و تجدد پدیدار گشت. کم نبودند عواملی که در برابر هرگونه تغییر به سنن کهنة موجود در ایران کمک کنند. عملی کردن اصلاحات بنیادین، با وجود مدل خاص اجتماعی ایران، مسیری بود سخت و دشوار و با مقاومت های کانون های سنتی دوران قاجار همراه بود و چون انجام آن محال و باعث بحران های اجتماعی می گردید، راهی به جز حذف مبانی اصلاحی برای حکومت قاجار وجود نداشت. این تحقیق، در پی پاسخ به این سؤال است که چه عواملی با چه انگیزه هایی در برابر اقدامات شوستر به مقاومت پرداختند؟ در پاسخ به این پرسش، فرض این تحقیق بر آن است که چالش موجود بین دو عامل سنت و تجدد در ماجرای استخدام و سپس انفصال مورگان شوستر تأثیر بسیاری داشت. یافته های تحقیق نشان می دهد که علاوه بر عوامل سنتی داخلی، مانند شاهزادگان، وابستگان دربار و زمینداران کلان و. . .، که عموماً با هر گونه تغییر در وضعیت موجود مخالفت داشته اند، روسیه و انگلیس نیز مخالف احیای بنیان های اقتصادی ایران در اواخر دوران قاجار بوده اند.

ابوهلال عسکری از ادیبان ایرانی الاصل ولی عربی نویسی است که در سده ی چهارم هجری در خوزستان زاده شد. او نیز، همانند دیگر ایرانیان همعصرش، زبان عربی را برای نگارش آثار خود برگزید و تألیفاتی مانند کتاب الاوائل را به آن زبان نوشت. الاوائل کتابی است تاریخی و ادبی که ابوهلال آن را در بیان نخستین رویدادهای منسوب به اقوام و افراد مختلف نگاشته است. وی در باب نهم، که به «عجم» اختصاص دارد، گزارش هایی را درباره ی ایرانیان و آیین های آنان در دوران پیش از اسلام، به ویژه عصر ساسانی، بازگو می کند که بسیار درخور توجه است. ایرانی بودن او و پیشینه ی آشناییش با زبان فارسی سبب گشته که ملاحظاتی شایان بررسی درباره ی معنا و ریشه ی کلماتی چون مهمان و مهرگان بیان کند. همین امر، در کنار پاره ای از گزارش های کتاب که شاید در دیگر آثار تاریخی و ادبیِ عربی و فارسی بی مانند باشد، بدان اهمیتی دوچندان بخشیده است. اما بر اساس بررسی های نویسندگان، تاکنون از این اثر و اطلاعات آن در پژوهش های ایرانشناسی بهره گرفته نشده، چراکه ناآشناییِ پژوهشگران با کتاب مذکور به گمنام ماندنش انجامیده است. از این رو، در این مقاله کوشش شده که بعد از معرفی اجمالی ابوهلال عسکری، آن دسته از گزارش های وی در کتاب الأوائل که با ایران و ایرانی پیوند دارد، افزون بر ترجمه، بررسی و شرح شود.

سرگذشت زال، فرزند سام نریمان، یکی از پرماجراترین و شگفت آورترین داستان های متون حماسی و پهلوانی ایران است. موی سپید زال، رانده شدن او از درگاه پدر، پرورش یافتن در آشیانه ی سیمرغ و در نهایت عمر طولانی او، همگی ویژگی هایی است که چهره ی زال را نسبت به دیگر قهرمانان داستان های ملّی متمایز نشان می دهد. در شاهنامه، زال در آغاز جوانی پهلوان نیرومندی است، امّا به محض رسیدن رستم به سنّ بلوغ، به دلیل ضعف پیری از حضور در میدان جنگ کناره می گیرد و جای خود را به فرزند می دهد و از آن پس، نقش قهرمان خردمندی را بازی می کند که راهنمای شاهان و پهلوانان است. ظاهراً این نقیصه در سرگذشت زال سبب شده که در ادوار بعد داستان گزاران به خلق داستان ها و روایاتی بپردازند که در آن ها زال، با وجود کهولت سن، همچنان از یلان سترگ ایران به شمار می رود و در میدان های جنگ، هنرنمایی های بسیاری از خود نشان می دهد. یکی از این دسته داستان ها نبرد زال با دسته ای از دیوان در آغاز جوانی است که بر آن ها پیروز می شود. در این مقاله نخست به بررسی داستان های زال در متون حماسی و پهلوانی ایران می پردازیم و سپس نگاهی به منظومه ی ناشناخته ی «زال و مقاتل دیو» می اندازیم و با بررسی برخی قراین متنی، حدود تقریبی سرایش آن را نشان می دهیم.