تحقیقات حمایت و حفاظت جنگلها و مراتع ایران
سال:1397 | دوره:16 | شماره:1 (پیاپی 31) |تعداد مقالات:10

در سال های گذشته خشکیدگی های درختان بلوط به طور گسترده ای در جنگل های زاگرس و به ویژه در استان ایلام روی داده است و بیماری زغالی بلوط طغیان کرده و موجب آسیب به درختان بلوط شده است. این تحقیق به منظور شناسایی قارچ های بیماری زا، اثبات بیماری زایی و بررسی رفتار بیماری زایی آنها طی سال های 1394-1391 در سطح جنگل های استان ایلام اجرا شد. پس از جنگل گردشی و بازدیدهای میدانی متعدد در سطح جنگل های استان، نمونه های متعددی از نسوج آلوده درختان بلوط ایرانی جمع آوری و به آزمایشگاه منتقل شد. سپس نمونه ها کشت شده و عوامل بیماری زا با استفاده از صفات مورفولوژیک و کلیدهای معتبر قارچ شناسی شناسایی شد. به منظور اثبات بیماری زایی قارچ های شناسایی شده، اقدام به مایه زنی آنها به نهال های دوساله بلوط گردید. در مرحله نهایی رفتار بیماری زایی قارچ ها بررسی شد. نتایج نشان داد که قارچ های عامل بیماری زغالی در جنگل های استان ایلام شامل Biscogniauxia mediterranea و Obolarina persica می باشند. قارچ های مذکور سبب بیماری نهال های بلوط مورد آزمایش و خشکیدگی قسمت های بالاتر از محل مایه زنی شدند. بررسی رفتار بیماری زایی این قارچ ها نشان داد که آلودگی آنها از محل مایه زنی شروع شده و انتشار آنها در چوب علاوه بر گسترش طولی، به صورت عرضی و شعاعی به سمت مغز چوب است، به-طوری که آوندهای چوبی و آبکش را درگیر می کند. با توجه به اثبات بیماری زایی این قارچ ها و تأثیر آنها در ضعف و خشکیدگی درختان بلوط ایرانی، می توان با انجام عملیات آبخیزداری از وقوع تنش خشکی که زمینه ساز تهاجم این قارچ هاست، جلوگیری کرد و با حذف درختان کاملاً آلوده و خشک مانع گسترش عامل بیماری در منطقه شد.

شپشک Kermes quercus (L. ) به طور اختصاصی از درختان بلوط تغذیه و خسارت وارد می کند. این شپشک درطی سال-های 94-1393 در جنگل های بلوط شهرستان گیلان غرب بر روی بلوط ایرانی، Quercus branti مطالعه شد. مراحل زیستی آفت از روی سرشاخه ها جمع آوری شد و در آزمایشگاه، در زیر استریومیکروسکوپ به تفکیک شمارش، ثبت و نوسانات جمعیت آن به صورت منحنی ترسیم گردید. همچنین توزیع فضایی و نوسانات جمعیت آفت با استفاده از مدل های قانون توان تیلور و شاخص آیوائو محاسبه شد. نتایج نشان داد که این حشره با توجه به میانگین دما و رطوبت نسبی منطقه دارای یک نسل در سال و دو سن پورگی است. زمستان گذرانی آن به صورت پوره سن دوم بر روی سرشاخه و تنه بلوط است. ماده های جوان اوایل فروردین ظاهر شده و بعد از سه هفته رشد تخمدان ها، دارای بدن حجیم و گال مانند می-شوند. دوره تخم ریزی به مدت 20 تا 30 روز از 22 فروردین تا 22 اردیبهشت است. حشرات بالغ 20 روز پس از تخم ریزی می میرند. تخم ها در حفره زیر بدن بتدریج تفریخ و پوره های سن اول اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد از معبر انتهای بدن خارج می شوند و پوسته های تخم در زیر بدن حشره مادر باقی می ماند. طول دوره پوره های سن دوم زمستان گذران تقریباً 10-11 ماه، از اواخر اردیبهشت تا اوایل فروردین سال بعد می باشد.

یکی از عوامل آسیب رسان به جنگل های زاگرس گیاهان نیمه انگل لورانتوس یا موخور است. عامل اصلی پراکنش و تکثیر این گیاه، بذر بوده که توسط پرندگان انجام می شود. برای بررسی شرایط آلودگی در درختان بلوط با ابعاد مختلف، این پژوهش در جنگل های سامان عرفی روستای حیدر بیگی گیلان غرب، در استان کرمانشاه انتخاب شد. تعداد 100 قطعه نمونه 10 آری دایره ای به روش منظم-تصادفی در شبکه آماربرداری به ابعاد 200×100 متر در 200 هکتار جنگل فوق پیاده و اطلاعات شامل نوع گونه درختی، قطر برابر سینه، ارتفاع کل و قطر بزرگ و کوچک تاج و شدت آلودگی به گیاه نیمه انگل موخور به روش DMR در سه قسمت تاج برداشت شد. نتایج نشان داد که در میان نه گونه درختی، بلوط ایرانی به تنهایی 6/77 درصد درختان منطقه را شامل شد و بر این اساس کل گونه های مشاهده شده در منطقه ارزیابی گردید. نتایج آزمون تجزیه واریانس نشان داد که بین شدت آلودگی به موخور در طبقات قطر برابر سینه، ارتفاع و سطح تاج درختان اختلاف معنی دار در سطح یک درصد وجود دارد و آزمون دانکن تأیید کننده اختلاف گروهی میانگین شدت آلودگی درختان در کلاسه های پارامترهای کمی درختان بود. با افزایش مقدار مشخصه های کمی درختان، شدت آلودگی به موخور افزایش می یابد. در کل کلاسه های قطری 45 و 50 سانتی متری، کلاسه ارتفاع درخت 9 متری و کلاسه 15 مترمربعی سطح تاج دارای بیشترین مقدار آلودگی به موخور بودند بنابراین برای مبارزه فیزیکی و کنترل توسعه موخور در جنگل های مورد پژوهش، پیشنهاد می شود درختان با مشخصات کمی بزرگ تر در اولویت قرار گیرند.

قارچ های راسته Erysiphales گروهی از قارچ ها ی بیوتروف بوده و روی طیف وسیعی از گیاهان تک لپه و دولپه بیماری زا هستند. این قارچ ها گسترش جهانی دارند اما پراکنش گونه ها و میزبان های آن ها در نقاط مختلف جهان متفاوت است. در این تحقیق گروهی از گیاهان آلوده به این قارچ ها از منطقه حفاظت شده اشترانکوه از استان لرستان جمع آوری و 6 گونه قارچ از روی 12 میزبان گیاهی از این منطقه شناسایی شد، گونهLeveillula taurica (Lev. ) G. Arnaud از میزبان های Silene cholorifolia Sm.، Dianthus macranthoides Hausskn. ex Bornm، Silene caesarea Boiss. & Bal.، Achillea tenuifolia Lam.، Serratula cerinthifolia (Sm. ) Boiss. وScariola orientalis (Boiss)Sojak، گونه Leveillula braunii Simonyan & Heluta از گیاه Eryngium noeanum Boiss.، گونه Leveillula duriaei (Lev. ) U. Braun از گیاهEuphorbia virgataWaldest. & Kit.، گونه Leveillula lanata (Magnus) Golovin از گیاهانTeucrium orientale L. وSalvia multicaulis (Vahl) Pobed.، گونه Golovinomyces cynoglossi (Wallr. ) V. P. Heluta از گیاه (L. ) Nathh. Myosotis palustris و گونه Podosphaera dipsacacearum (Tul. & C. Tul. ) U. Braun & S. Takam از میزبان گیاهی Pterocephalus plumosus (L. ) Coult. شناسایی شد. که گزارش قارچ های مذکور از گیاهان S. cholorifolia Sm.، Hausskn. ex Bornm. D. macranthoides، S. caesarea Boiss. & Bal.، A. tenuifolia Lam.، S. cerinthifolia (Sm. ) Boiss.، S. orientalis (Boiss)Sojak، T. orientale L.، S. multicaulis (Vahl) Pobed.، Boiss noeanumE. و E. virgata Waldest. & Kit، اولین گزارش از دنیا و گزارش قارچ ذکر شده از میزبان (L. ) Coult. P. plumosus دومین گزارش از دنیا و گزارش قارچ ذکر شده از میزبانNath. M. palustrisاولین گزارش ازآسیا و ایران می باشد.

باغ گیاه شناسی ملی ایران شامل مجموعه ای از گیاهان بومی و غیر بومی است که علاوه بر ذخیره گاه ژنتیکی گیاهان، از منابع غنی تحقیقات علوم گیاهی، باغبانی و نیز آموزشی کشور محسوب می شود. نماتدهای انگل گیاهی در تعدادی از مجموعه های این باغ شامل هیرکانی، زاگرس و گیاهان دارویی و معطر با نمونه برداری از خاک اطراف ریشه درختان، درختچه ها و بوته های مختلف مطالعه شد. بر اساسصفات ریخت شناسی و ریخت سنجی، 34 گونه متعلق به 19 جنس شناسایی شدند. جنس Pratylenchus با چهار گونه و هر یک از جنس هایHelicotylenchus، Meloidogyneو Paratylenchus با سه گونه دارای بیشترین فراوانی بودند. نماتدهای متعلق به خانواده Tylenchidae در مجموعه گیاهان دارویی و معطر از تنوع گونه ای بیشتری برخوردار بودند. باتوجه به آلودگی مازودار و برودار و تعدادی از گیاهان دارویی به گونه هایی از نماتدهای خسارت زا شامل ریشه گرهی، مولد زخم ریشه، حلقوی و خنجری، اطمینان از سالم بودن قطعات کاشت و نهال ها در زمان کاشت مورد تأکید است. گونه-های Cephalenchus daisuce، و Coslenchus capsici از مجموعه هیرکانی و Paratylenchus ciccaronei از گیاهان دارویی و معطربرای اولین بار از ایران گزارش می شوند.

آتش سوزی از عوامل اصلی انتشار کربن از توده های جنگلی به شمار می رود. از این رو مطالعه حاضر به منظور بررسی میزان انتشار کربن در اثر آتش سوزی صورت گرفته در جنگل کاری های کاج تدا (Pinus taeda L. ) در منطقه تَخسَم از توابع لاکان شهر در استان گیلان انجام گرفت. بدین منظور، منطقه آتش سوزی شده به وسعت 5 هکتار و یک قطعه هم سطح با منطقه آتش سوزی شده نیز به عنوان شاهد در قسمت مصون مانده در کنار لکه آتش سوزی، انتخاب و در هر منطقه 5 قطعه نمونه 4 آری (400 متر مربعی) به صورت سیستماتیک تصادفی اجرا و قطر برابر سینه و ارتفاع کل درختان در آن برداشت شد. سپس با بررسی مطالعات انجام شده، در نهایت 5 مدل جهت محاسبه زی توده درختان در دو توده انتخاب شد. با توجه به نتایج این مطالعه، میانگین زی توده درختان در توده شاهد بین 98/93086 (مدلP) تا 9/105362 کیلوگرم در هکتار (مدلM) برآورد شد و میانگین زی توده درختان در توده آتش سوزی شده بین73/67829 (مدلP) تا 04/83509 کیلوگرم در هکتار (مدلM) برآورد شد. همچنین نتایج این مطالعه نشان داد که مقدار اندوخته کربن در توده شاهد و توده آتش سوزی شده به ترتیب 853/48 و 357/38 تن در هکتار می باشد که آزمون t این اختلاف را معنی دار نشان داد. میزان انتشار کربن در اثر آتش سوزی495/10 تن در هکتار و مجموع انتشار کربن در سطح لکه آتش سوزی نیز 478/52 تن برآورد گردید. در میان مدل های انتخاب شده مدل P (BD = β 0 +β 1(DBHβ 2)) کمترین انحراف معیار را در محاسبات ارائه داد.

در بررسی های انجام شده در خصوص شناسایی عوامل کنترل کننده طبیعی شب پره شمشاد در جنگل های هیرکانی در بهار 1397، مگسCompsilura concinnata (Meigen)، از خانواده Tachinidae به عنوان پارازیتویید آفت از ذخیره گاه شمشاد چشمه بلبل منطقه بندرگز واقع در استان گلستان، جمع آوری شد. این گونه به عنوان اولین گزارش پارازیتیسمی شب پره شمشاد از ایران می باشد.

گونه های متعددی از زنبور های جنس Bruchophagus Ashmaed, 1888 (Hym.: Chalcidoidea, Eurytomidae) از بذور گیاهان مرتعی و گیاهان دارویی تغذیه نموده و موجب خسارت و عدم استقرار این گیاهان در مراتع می شوند. در این مطالعه که طی سال های 89 تا 96 در مراتع استان قم انجام شد، بذور گیاهی از تیره های Asteracae، Apiaceae، Campanulaceae، Caryophyllaceae، Ephedraceae، Fabaceae (Leguminosae)، Lamiaceae، Scrophulariaceae و Zygophyllaceae جمع آوری شدند. زنبور های خارج شده از بذور این گیاهان جمع آوری و شناسایی شدند. این گونه ها از بذور 15 گونه گیاهی پرورش داده شدند که 10 گونه از آن ها میزبان جدید برای زنبور های زیر هستند. گیاهانی که به عنوان گزارش جدید می باشند با علامت ستاره مشخص شده اند: B. astragali Fedoseeva, 1954: *Astragalus compylorrhynchus Fisch. & C. Mey., *A. brachyodontus L., *A. iranicus Bunge, *A. oxyglottis Bunge; B. dahuricus Zerova, 1992: Dorema ammoniacum (D. Don. ); B. gibbus (Boheman, 1836): Trifoliumpratense L., D. ammoniacum (D. Don. ); B. kononovae Zerova, 1994: *A. brachyodontus L., *A. compylorrhynchus Fisch & C. Mey.; B. medicaginis Zerova, 1992: *Medicago lupulina L., *M. sativa L.; B. mutabilis Nikolskaja, 1952: *A. oxyglottisBunge; B. roddi Gussakovsky, 1933: M. sativa L.; B. trigonellae Zerova, 1970: *Trigonella monantha Boiss & Hohen; B. turkestanicus Zerova, 1994: D. ammoniacum (D. Don. ).

گونه های بادام وحشی با دامنه اکولوژیک وسیع و تنوع ژنتیک بالا از مهم ترین گونه های مناسب برای احیا و غنی سازی جنگل های زاگرس محسوب می شوند. در تحقیقی که طی سال های 1394-1393 برای شناسایی آفات بادام های وحشی در استان چهارمحال و بختیاری انجام گرفت مشاهده شد که زنجرک Megophthalmus scabripennis سبب خسارت روی گونهAmygdalus haussknechtii (C. K. Schneider) Bornm. شده بود. برای بررسی جمعیت و تغییرات آن در منطقه تومانک بن بازدیدهای منظمی از ابتدای فصل رویش تا انتهای آن انجام گرفت. در هر تاریخ نمونه برداری چهار بار تورزنی روی دوازده درختچه انجام شد و تعداد پوره های سنین مختلف و حشرات کامل درون تور شمارش و ثبت شد. برای بررسی بیولوژی زنجرک در منطقه تومانک بن سه هفته قبل از ظهور زنجرک های کامل زمستان گذران و استقرار بر روی درختان میزبان اقدام به نصب تورهای آستینی مطالعاتی بر روی درختان آلوده شد. نتایج به دست آمده نشان داد این حشره دارای پنج سن پورگی است و سه نسل متوالی را روی haussknechtii. Aایجاد می کند. نقطه اوج فراوانی حشرات کامل در نیمه اول خرداد، نیمه اول تیر و اواسط مهر به ترتیب برای نسل اول، نسل دوم و نسل سوم بود. زمستان گذرانی به صورت حشره کامل انجام می شود.

شپشک آبله ای بلوط Asterodiaspis quercicolaBouché , 1851(Hem: Asterolecaniidae) به طور اختصاصی از درختان بلوط تغذیه می کند و در حال حاضر در جنگل های منطقه زاگرس شیوع دارد. زیست شناسی این آفت در شرایط طبیعی طی سال های 1395-1394 بر رویQuercusbrantii (Fagaceae)، برای اولین بار در ایران (جنگل های قلاجه، اسلام آبادغرب) بررسی شد. با نمونه برداری از قسمت های آلوده درختان بلوط و انتقال به آزمایشگاه مراحل زیستی آفت بر روی نمونه ها و در زیر استریومیکروسکوپ به تفکیک، شمارش و ثبت شد. نتایج این پژوهش نشان داد که این شپشک از طریق بکرزایی تولید مثل می کند و دارای یک نسل در سال و دو سن پورگی است. زمستان گذرانی آن به صورت حشرات ماده بالغ جوان، روی سرشاخه های میزبان است. تخم ها در اواخر اردیبهشت تفریخ و پس از حدود ده روز پوره های سن یک انتشار می-یابند. تخم گذاری در نیمه اول اردیبهشت، اوج تخم ریزی دهه اول تیر و در دهه اول مرداد به کمترین مقدار می رسند. میانگین دوره تخم ریزی 23 روز، طول دوره پورگی2 92، طول دوره تخم تا پورگی1 115روز و طول دوره زندگی ماده بالغ 53 روز است. این شپشک از اوایل مهر تا اواسط فروردین سال بعد، هفت تا هشت ماه به صورت ماده های جوان باقی می ماند. حشرات ماده بارور اواسط فروردین ظاهر و حدود یک ماه بعد شروع به تخم گذاری می کنند. پوره های سن یک و دو به ترتیب از اواخر اردیبهشت و اواخر خرداد ظاهر شده و تا اواخر شهریور دوره پورگی طول می کشد. همچنین زمان اوج پوره سن یک، پوره سن دو، افراد بالغ قبل و بعد از تخم ریزی به ترتیب، اواسط تیر، اواخر مرداد، اوایل آبان ماه و دهه دوم اردیبهشت است.