مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ)
سال:1390 | دوره:2 | شماره:7 |تعداد مقالات:7

«ابومحمد جابربن یزید جعفی کوفی» (متوفی 128 ﻫ. ق)، از اصحاب نامدار امام محمدباقر و امام صادق علیهم السلام است. او از بزرگ ترین علمای شیعه امامیه بود و به رجعت اعتقاد داشت. به دلیل توجه جابر به بطون آیات و احادیث، که در برخی روایات و اقوال منقول از او نیز تصریح شده است، غالیان او را از پیشکسوتان خویش معرفی کرده اند. سوء استفاده غالیان از نام و شخصیت وی باعث شده است برخی جابر جعفی را شبه غالی بدانند و او را از غالیان نیمه افراطی محسوب کنند. عده ای نیز او را به صراحت غالی معرفی کرده اند. حال آنکه با بررسی علل جرح وی نزد برخی رجالیانِ متقدم شیعه و با استناد به روایات وارده در مدح وی و اقوال فرقه نگاران متقدم شیعه در رد تهمت غلو از او، و نیز دقت در نوع روایات وی و توجه به امور باطنی در آنها که مستعد سوء استفاده غلات است، می توان جابر جعفی را از اتهام غلو مبرا دانست .

عصر صفویه از نظر رشد مناسبات بین المللی، یکی از دوره های مهم تاریخِ ایرانِ میانه است. در این دوره، علاوه بر تمایل بسیار حکومت صفوی برای ارتباط با دولت های غربی، این دولت ها هم به دلیل اوضاع پیش آمده در غرب، به شرق تمایل داشتند. این ارتباطات فقط سیاسی نبود، بلکه ایجاد روابط تجاری، به ویژه برای کمپانی های تجاری جدیدالتاسیس در شرق، اهمیت خاصی داشت. این کمپانی ها مایل به تجارت با ایران بودند. از این روی، برای پیشبرد امور تجاری خود مجبور به برقراری ارتباط با برخی مقامات درباری، همچون صدراعظم، مستوفی خاصه و شه بندر بندرعباس بودند. از آنجا که این افراد نقشی تعیین کننده در فعالیت های بازرگانی، به ویژه عقد قرارداد و کسب امتیازات داشتند، جلب نظرشان اهمیتی بسیار داشت. علاوه بر این، جلب حمایت حاکمان شهرهای قرار گرفته در مسیر تجارت، بسیار کارساز بود. در نتیجه، کمپانی ها از هر وسیله ای از جمله، پیش کش و رشوه سود می جستند تا حمایت این افراد را جلب و حتی رقبای خود را از دور خارج کنند.در اینجا، این پرسش مطرح است که «پیشکش چه تاثیری در روابط میان کمپانی های هند شرقی و حکومت صفوی داشته است؟» بنابر قرائن، به نظر می رسد پیشکش و هدایا باعث نفوذ این کمپانی ها در ارکان دولت و در نتیجه، پیشرفت تجارت آنها با ایران می شد و بازار رقابت میان کمپانی ها را داغ تر می کرد. هر یک از کمپانی ها برای رسیدن به امیال خود، می کوشید پیشکشی مناسب تر هدیه دهد و افراد بیشتری را با خود همداستان کند.در اینجا، کوشیده ایم از منابع غیر ایرانی ـ که البته بیشتر نیز به این موضوع پرداخته اند ـ استفاده کنیم. سپس با تحلیل مطالب، نقش و تاثیر این هدیه ها را در پیشبرد اهداف کمپانی ها در ایران روشن خواهیم ساخت.

سند به مثابه ماده خام در گزارشِ رویدادهای تاریخی حضور دارد. گاهی فقط برای معطوف کردن متن به چشم نوازشدن استنادهای پی درپی از اسناد بهره می گیریم و گاهی که خود را به نگره ای پیشینی مجهز ساخته ایم، از اسناد بهره می بریم. اگر سند را ماده خام چندمنظوره بدانیم، کارویژه آن عبارت خواهد بود از: عامل میانجی جهش کیفی از کتابت وصف گونه به تبیین رویدادهای تاریخی. بایسته است در بررسی رویدادها، با تکیه بر وصف و شرح، به بیان دالی و تفهم رویداد دست یازیم؛ این امر به کاربست شیوه های نوین پژوهش منوط است. در تفهم رویدادهای تاریخی، اسناد، خودبه خود سخن نمی گویند، بلکه مولفه های پژوهشی کمک دهنده اسناد را به برون افکندن درون مایه های خود وادار می کنند. در روایت های وصف/ شرح گونه از رخدادهای تاریخی، اسناد ارزشی یکسان دارند؛ ولی در بیان های نگره مندانه تاریخی، از ارزش برخی سندها کاسته، و بر اهمیت برخی دیگر افزوده می شود. نگارنده می کوشد با تکیه بر برخی از اسناد دوران قاجار، الگویی را در پژوهش های تاریخی مبتنی بر اسناد پیشنهاد دهد که به نظر می رسد ما را به حیطه درون نگری تاریخ تحولات ایران معاصر رهنمون خواهد ساخت.

در پی انقلاب مشروطه، زمینه حضور مردم در ساماندهی قلمروهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی فراهم شد. توده مردم بعد از قرن ها تحمل استبداد، زمینه حضور و مشارکت خود را در تعیین سرنوشت خویش فراهم آوردند. همین امر، زمینه های فوق العاده ای را برای احساسِ ضرورت تدوین قانون بلدیه از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی فراهم آورد. با تصویب و توشیح قانون بلدی در 20 ربیع الثانی 1325 برخی شهرهای ایران انجمن بلدیه تشکیل دادند. یکی از این شهرها اصفهان بود. انجمن بلدیه اصفهان توانست برخی فعالیت های عام المنفعه شهری را مثل حفظ بهداشت و نظافت شهری، اعلام نرخ ارزاق، مقابله با کم فروشی و گران فروشی، مرمت آثار تاریخی، روشنایی شهر و ... برای رفاه و آسایش مردم اصفهان انجام دهد.

تحولات اقتصاد ایران در نیمه دوم حکومت قاجاریه، حوزه های مختلف کشور را دستخوش تغییر کرد. کشاورزی نیز مانند دیگر عرصه های اقتصادی و اجتماعی، از این تغییرات متاثر شد. بررسی تاثیر تحولات اقتصادی قاینات در نیمه دوم حکومت قاجاریه بر کشاورزی این ولایت و پیامدهای آن، مساله پژوهش حاضر است. بنابر یافته های این پژوهش، به دنبال توسعه داد و ستدهای خارجی و داخلی که ولایت دورافتاده و مرزی قاینات را به حلقه ای مهم در تجارت روسیه، هند بریتانیا و ایران در شرق کشور در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تبدیل کرد، کشاورزی این ولایت نیز به سوی تجاری شدن سوق یافت. افزایش تولید محصولات صادراتی مانند تریاک، زعفران و ابریشم و کاهش تولید اقلام ضروری مانند گندم و جو از مشخصه های این روند جدید بود.

سیاهی جامه ها و پرچم های عباسیان در دوران نهضت و نظام، موجب اشتهار آنها به مسوده شد و به تبع آن، مبلغان و کارگزاران فرهنگی آنها این اندیشه را در تاریخ نگاری اسلامی مطرح ساختند که رنگ یاد شده، مختص خاندان عباسی و هواداران آنها بوده است.پرسش کانونی این مقاله این است که «برگرفتن رنگ سیاه از جانب عباسیان، معطوف به کدام هدف بود؟».این مقاله می کوشد با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی، نشان دهد که عباسیان در دوره نهضت، به بهانه سیاهپوشی در عزای شهیدان آل محمد، از رنگ سیاه به مثابه ابزار تحریک عواطف شیعیان و علویان با هدف جذب آنها در مبارزه با امویان استفاده کردند؛ اما در دوره نظام، با ادعای تأسی به رنگ پرچم پیامبر، خوش یمنی رنگ سیاه برای خاندان عبدالمطلب، و تکیه بر روایت نجات بخشی از شرق، کوشیدند از این رنگ، به منزله ابزاری برای کسب مشروعیت سیاسی بهره بگیرند.

موضوع این پژوهش، جنبش زنان ایران از انقلاب مشروطه تا کودتای 28 مرداد است. این نوشتار می کوشد به این پرسش پاسخ گوید که «چرا فعالیت های زنان چپ گرا در جنبش زنان ایران، در این برهه زمانی شکست خورد؟» برای ریشه یابی این رخداد، از نظریه کارکردگرایی پارسونز استفاده شده است. مدعای این پژوهش چنین است که: سازمان های چپ گرای فعال در جنبش زنان ایران، به دلیل مطابقت نداشتن با فرهنگ اجتماعی ایران، دنبال نکردن اهداف اولیه (کسب حقوق زنان) و پایدار نبودن شکست خوردند. نتیجه بررسی ها نشان می دهد که گروه های زنان چپ فعال در جنبش زنان ایران، در دوره پهلوی دوم، به علت وابستگی به احزاب چپ، به ویژه حزب توده صدمات بسیاری دیدند و مشکلاتی که ستون های حزب توده را به لرزه درآورد، سازمان های زنان وابسته به این حزب را هم گرفتار کرد و به شکست فعالیت های آنها در جریان جنبش زنان ایران منجر شد.