مشکوه
سال:1400 | دوره:40 | شماره:151 |تعداد مقالات:6

اهمیت فرازبان «تأویل» در فهم متن قرآنی با تحولات معنایی که در تاریخ هرمنوتیک اسلامی داشته است، پرسش از ضابطه مندی و ضابطه پذیری آن را ضروری و لازم می نمایاند. امکان طرح این پرسش با توجه به تلقی های معنایی متفاوت تأویل، بر این نکته مترتب است که نخست بدانیم از کدام تأویل و معنای آن بحث می کنیم و متعلق بحث چیست؟ ازاین رو با توجه به تعداد تلقی هایی که از تأویل وجود دارد، می توان گفت: پرسش از ضابطه پذیری و ضابطه مندی ساحت تأویل نیز صورت بندی های متفاوت و پاسخ های متعدد خواهد داشت. پژوهش پیش رو با مطرح کردن چهار گام مقدماتی(1. دوگانه ی تفسیر/ تأویل، 2. سیطره ی فرازبانِ «تفسیر»، 3. تفسیر؛ امری ضابطه‫, پذیر و ضابطه‫, مند، 4. قالب‫, های بیانی ناظر به ضابطه‫, مندی تأویل) به گونه ی سربسته و اجمالی بستر ضابطه پذیری تأویل را مهیا نموده تا از رهگذر آن زمینه ی مناسبی را برای طرح پرسش از ضابطه مندی و ضابطه پذیری «روایات سه گانه تأویل: (روایت اول: عدول از معنای ظاهر، روایت دوم: عبور از معنای ظاهر و رسوخ به لایه های زیرین معنا، روایت سوم: اعیان خارجی محسوس و حقایق عینی)» فراهم آورد که در ضمن پاسخ گفتن به هریک از پرسش ها، ضوابط و قواعد مربوط در ساحت تأویل را خاطرنشان سازد.

یکی از جریان های مهم در اخلاق پژوهی در تمدن اسلامی، طب انگاری اخلاق است. در منشأ پیدایش این جریان می توان به تأثیرپذیری اخلاق پژوهان از سنت تفسیری اشاره کرد. دانشمندان علم اخلاق با الهام گرفتن از مفاهیم قرآنی، مانند بیماری و سلامت قلب، فضائل و رذائل اخلاقی را با انگاره ی بیماری و سلامت بررسی کرده اند. قرائن مؤید این نظریه که در این نوشتار واکاوی شده، با بررسی معانی و وجوه «قلب» و «بیماری» و نیز تعیین مصادیق بیماری قلب در تفاسیر آیات دوازده گانه ی «فی قلوبهم مرض» قابل ردیابی است. مفسران با ذکر دلایل اینکه چرا قرآن از کلمه ی «مرض» در این آیات استفاده کرده است، به ایجاد انگاره ی طبی یا مدل پزشکی در تحلیل بیماری های اخلاقی و فکری کمک کرده اند. این امر می تواند در نهایت به ایده ی نظریه ی قرآنی سلامت بینجامد.

در عصری که گفتمان جهانی سازی، ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود جلب کرده، بررسی نسبت دین با این گفتمان، دغدغه ای جدی است، به ویژه آنکه قرآن سخن از دین جهانیِ اسلام به میان آورده و وعده به غلبه ی آن بر همه ی ادیان و گفتمان ها در گستره ی جهانی داده است. مسئله این است که بشر چه نقشی در این وعده ی الهی دارد؟ آیا قرآن راهکاری در این راستا برای مسلمانان پیش گذاشته است؟ تحقیق حاضر با استقراء در قرآن و استخراج آیات مرتبط و بررسی تحلیلی آن ها به روش کتابخانه ای، به راهکار های متعدد دست یافته که کلیدی ترین آن، «الگوی جهانی شدن» جامعه ی اسلامی است. مسلمانان برای تحقق جهان گستری دین باید با «کنترل درون»، «نصرت دین الهی»، «استقامت ورزی» و «اصلاح گرایی» خود را پرورانده و حرکت تاریخی خود را به جای برون نگری و رویکرد پی رونده، به درون نگری و رویکرد پیش رونده تغییر دهند و با جهاد مستمر تلاش کنند تا دین را از ساحت نصوص به ساحت تمدن عینیت ببخشند و خود الگو و مقتدای جهانیان شوند.

عالمان مسلمان با تدبر در آیات قرآن، و تحلیل توحید، به اقسام مختلفی از توحید اشاره می نمایند. اثبات وحدانیت خداوند با تحلیل اسماء، افعال و اوصاف خداوند، بخش مهمی از طرق تثبیت توحید و تبیین اقسام آن به شمار می ‍,آید. تحلیل حقیقت توحید با نگرش عزت، می ‍,تواند یکی دیگر از منابع مهم اصطیاد توحید باشد. اثبات توحید بر پایه ی اصل عزت در پژوهش های پیشین دیده نمی شود. ضرورت بحث کنونی در نوع شناخت یگانگی خداوند، به لحاظ کسب نگاهی جدیدتر به عزت و اثرگذاری توحید مبتنی بر عزت در زندگی انسان است. در این مقاله، با روش توصیفی _ تحلیلی از آیات قرآن و احادیث، توحیدِ عزت بنیان بررسی می ‍,شود. بر اساس تحلیل مفهوم قرآنی عزت و بازشناسی آن با رویکرد توحیدی، اصل عزت به مثابه ی مأخذ برهان اثبات توحید قرار می ‍,گیرد. این مأخذ، ابعاد جدیدی از توحید را نشان می ‍,دهد. یافته های پژوهش، معطوف به این حقیقت است که توحیدِ عزت بنیان و ویژگی های آن، از آیات و احادیث قابل اصطیاد است.

آیات و روایاتی که به نکوهش کفار و مخالفان و رفتارهای آنان پرداخته یا تعامل مسلمانان را با آنان بیان کرده است، این ادعا را به میان می آورد که اسلام، نظام اخلاقی تبعیض آمیزی را به سود مؤمنان و برضد غیر مسلمانان ارائه نموده و ارزش های اخلاقی و انسانی را برای غیر مسلمانان نادیده گرفته است. این تحقیق درصدد پاسخ به این ادعاست. براساس این تحقیق، مبتنی بر آموزه های دینی، در رعایت اصول اخلاقی و رفتارها و آداب اجتماعی، تبعیض طبقاتی براساس عقیده وجود ندارد، بلکه موضوع در اینجا، «انسان» است و جز در موارد استثنایی، بین مسلمان و کافر تفاوت و تمایزی قرار داده نشده است. آنچه ادعای مذکور را تقویت کرده است، از یک سو عدم تفکیک بین «جایگاه معنوی» افراد با حوزه ی «تعاملات اجتماعی» است، و از سوی دیگر آموزه هایی که از آن ها، جواز «سبّ»، «بهتان» و «غیبت» مخالفان برداشت شده است. نوشته ی حاضر این برداشت ها را به نقد کشیده و لزوم رعایت ارزش های اخلاقی و رفتاری در مواجهه با غیرمسلمانان را اثبات کرده است.

وصف رحمت در قرآن کریم بارها در قالب های مختلف به خدای سبحان منتسب گشته و آثاری اساسی و بس مهم برای آن یاد شده است؛ از این رو، ارتقای معرفت در خصوص آن مهم و مفید است. طبیعی است که واکاوی مفهوم «رحمت الهی» ابتدائاً منوط به مفهوم یابی خود ماده ی رحمت است. تحقیق حاضر کوشیده به شیوه ی توصیفی _ تحلیلی به تعریفی دقیق تر از ماده ی رحمت و در پی آن ارائه ی مفهومی دقیق تر در خصوص «رحمت الهی» بپردازد و البته در این مسیر به گونه ی مقتضی از راهکارهای معناشناسی بهره برده است. باری می توان گفت: «رحمت» در معنای اصلی اش عبارت است از میل درونی به ایصال خیر به «مرحوم»، که از محبت برخاسته از نوعی مبدأ مشترک یا قرب پیشین نشئت می گیرد. در مواردِ انتساب ماده ی «رحمت» به خدای سبحان در آیات شریفه نیز، به رغم برخی تأویلاتِ خلاف ظاهر، به نظر می رسد مراد از رحمت، مُفادِّ متعارفِ معنایِ پیش گفته، البته با لحاظ شأن الهی است؛ هرچند از باب مجاز، گاه رحمت الهی، به فعل افاضه و اِنعام الهی یا مصداق خارجی نعمت و فیض الهی نیز اطلاق شده است.