صفه
سال:1402 | دوره:33 | شماره:100 |تعداد مقالات:8

امروزه علی رغم فرصت برخورداری از داشته ها و گزینه های انتخابی بیشتر در مقایسه با گذشته، امکان تجربه ی همه ی این گزینه ها، به دلیل محدود بودن زمان، وجود ندارد. این تعارض در حرفه ی طراحی، به دلیل ماهیت مسائل این حرفه، که در دسته ی مسائل با دامنه ی باز قرار می گیرند و نیاز به خلق حداکثری ارزش های زیبایی شناسی دارند، بیشتر دیده می شود. به صورتی که تعریف طراحی با واژه ی قیود، به معنی عاملی محدودکننده، پیوند خورده است. بنابراین، جستجو در چیستی قیود در روند طراحی از مسائل بااهمیت در طراحی پژوهی است. در این پژوهش، با هدف پاسخ به سؤال چیستی قیود طرح و مراتب و چگونگی اِعمال آنها در روند طراحی، از روشی مبتنی بر هستی شناسی در علم اطلاعات که در مطالعات هستی شناسی طراحی نیز به کار رفته است و رویه ی اسنادی استفاده شده است. با توجه به این روش، پژوهش به پنج مرحله ی شناخت دامنه ی قیود، بازخوانی تعاریف موجود، واژگان مشابه، مراتب قیود، و نحوه ی اعمال قیود در روند طراحی تقسیم شد. نتیجه آن است که قیود طرح در دو مرتبه ی معطوف به درون ذهن طراح و معطوف به خارج از ذهن او قرار دارند که هرکدام نیز به زیرمجموعه های دیگری تقسیم می شوند. همچنین مشخص شد که طراح در روند طراحی ممکن است نیاز به تشخیص، انتخاب، مدیریت، و تولید قیود طرح داشته باشد تا بتواند با محدود کردن راه حل های ممکن، به ساختاردهی مجدد مسئله بپردازد و فعل طراحی را ممکن کند.

مبحث سادگی در معماری همواره از مفاهیم مهم و مطرح در محافل معمارانه به حساب می آید. در این مقاله با هدف تبیین سادگی از منظر اسلامی در معماری، سادگی در دو وجه مادی و معنوی تبیین می گردد. در وجه مادی، سادگی به ابزاری برای دستیابی به غایت مادی مطلوب در ساختار معماری خلاصه می شود. درحالی که در وجه معنوی، در اثر معماری باید به منظور دستیابی به غایتی معنوی نیز از سادگی بهره گرفت. در آموزه های ادیان و همچنین در مکاتب اخلاقی، از انطباق غایت مادی بر غایت معنوی به زهد تعبیر می شود که کیفیات و حدود آن بسته به جهان بینی دینی یا اخلاقی تفاوت می یابد و متعاقباً بر معماری آن ها نیز اثر می گذارد. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که مفهوم سادگی از منظر اسلامی در معماری چه کیفیاتی را شامل می شود و چگونه نمود می یابد؟ در فرضیه ی این پژوهش، که پاسخی احتمالی است به این پرسش، سادگی از منظر اسلامی را بهره گیری از تنوع و تعدد عناصر در راستای انطباق غایت مادی بر معنوی در ساختار معماری می دانیم. به منظور اثبات این امر، در قالب پژوهشی کیفی و مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی، مفهوم سادگی، هم در منابع حوزه معماری و هم در منابع اخلاقی و دینی، بررسی شده است. نتایج حاکی است که در سادگی ِ اسلامی برخلاف رویکرد رهبانیت که پیروان آن هرگونه رغبت به دنیا را پس می زنند، زهد حقیقی را مبتنی بر حد اعتدال و ایجاد بیشترین قرب الهی از رغبت به دنیا می داند. ازاین رو معماری مبتنی بر سادگی اسلامی از عناصر متعدد و متنوعی برخوردار می گردد که همگی در راستای رسیدن به قرب الهی است. در ادامه، سادگیِ اسلامی در معماری مسجد، به مثابه ی تجلیگاه هنر اسلامی، بررسی گردیده است. بنابر نتایج این بررسی، مفهوم سادگی در معماری مساجد معاصر، هم در تبیین غایت مادی و هم انطباق آن بر غایت معنوی، با سادگی اسلامی تبیین شده در این تحقیق منطبق نیست. بدین معنا که برخی مساجد نه از مطلوب ترین حالت مادی خود برخوردارند و و نه در تبیین غایت معنوی از زهد حقیقی اسلامی بهره می برند.

پژوهش پیش رو با هدف تعیین ضرایب تصرف (متر مربع به ازای هر نفر) سالن انتظار سینماها، متناسب با شرایط ایران، انجام شده است. ضرایب تصرف تعیین شده در مبحث سوم مقررات ملّی ایران (حفاظت ساختمان ها در مقابل حریق) دارای تطابق نسبی با منابع و دارای تطابق نسبی با منابع و استانداردهای بین المللی همچون کد بین المللی ساختمان هستند. ازآنجاکه این ضرایب در شرایط اجتماعی، فرهنگی، و زیستی متفاوت از شرایط کشور ما محاسبه شده اند، بعضاً ممکن است دقت کافی را برای استفاده در ساختمان های ایران نداشته باشند. در این پژوهش ضریب تصرف برای سالن های انتظار سینماها، متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی ایران، باز محاسبه و تدقیق شده است. به منظور پیاده سازی ایدة طرح شده، از دو روش برای گردآوری داده ها استفاده شده است: مطالعات کتابخانه ای و بررسی های میدانی. برای تدقیق ضرایب، مساحت سالن انتظار و حداکثر تعداد متصرفین از طریق اندازه گیری و مصاحبه با مدیران سینماها مشخص و ثبت شد. سپس از روش میانگین گیری برای محاسبة این ضریب استفاده شد. در انتها مقادیر به دست آمده با داده های حاصل از مطالعات کتابخانه ای مقایسه شد. بنابر نتایج، تعداد سالن های نمایشی که از سالن انتظار مورد نظر استفاده می کنند، عامل مؤثر بر مقدار ضریب تصرف است. بر این اساس، سالن های انتظاری که برای حداکثر 2 سالن نمایش در نظر گرفته شده اند، دارای ضریب تصرف 38/0 متر مربع به ازای هر نفر و سالن های انتظاری که برای 3 سالن نمایش در نظر گرفته شده اند دارای ضریب تصرفی معادل 55/0 متر مربع به ازای هر نفر خواهند بود. برای سالن های انتظاری که برای بیش از 3 سالن نمایش در نظر گرفته شده اند، بار تصرف به صورت مجزا محاسبه نمی شود؛ چراکه این نوع تصرف ها از نوع پردیس های سینمایی و در مجاورت تصرف های دیگری چون فودکورت، رستوران، و فضاهای تجاری هستند؛ درنتیجه افراد زمان انتظار را در این تصرف ها (نه در سالن انتظار سینما) می گذرانند.

دانشجویان سال اول در جابه جایی از شهر محل زندگی به دانشگاه با چالش های اجتماعی و فکری مواجه می شوند و شکل گیری تعلق به مکان را تجربه می کنند. تعلق به مکان رابطة عاطفی و پیوندی مثبت بین انسان و مکان است که موجب تبدیل فضا به مکان خاص برای افراد می شود. تعلق به مکان در فرایند جذب دانشجویان به محیط آموزشی جدید ضروری است، ازاین رو شناخت ابعاد تعلق به مکان در طراحی محوطه های دانشگاهی اهمیت دارد. با تحولات روزافزون علمی و توجه به امر آموزش در فضای باز در این عرصه، اهمیت ویژة طراحی محوطه های دانشگاهی برای ارتقای کیفیت آموزشی روشن می شود. هدف در این پژوهش تبیین و اولویت بندی ابعاد تعلق به مکان در محوطه های دانشگاهی است. نمونه های موردی بعد از انقلاب اسلامی تأسیس و در سه کلان شهر، به دلیل مراجعات اکثر دانشجویان و با سه اقلیم مختلف، انتخاب شد که شامل دانشگاه آزاد نجف آباد و خمینی شهر در استان اصفهان، دانشگاه هنر اسلامی تبریز و دانشگاه آزاد بناب در استان آذربایجان شرقی، و دانشگاه صنعتی خاتم الانبیای بهبهان و دانشگاه آزاد آبادان در استان خوزستان است. پژوهش حاضر از منظر هدف کاربردی، به لحاظ ماهیت، توصیفی تحلیلی و از نظر فرایند انجام، کیفی و کمی (ترکیبی) است. ابتدا پژوهش های حوزه های روان شناسی محیط، تعلق به مکان و محوطه های دانشگاهی بررسی و ابعاد تعلق به مکان استخراج گردید. همچنین مؤلفه های مؤثر بر ابعاد تعلق به مکان مشخص شدند. سپس نمونة محوطه های دانشگاهی بررسی گردید و با تکمیل فرم مشاهده و پرسش نامة حاصل از مطالعات نظری به ارزیابی ابعاد تعلق به مکان از دید دانشجویان پرداخته شد. بنابر نتایج، ابعاد ده گانة تعلق به مکان از منظر دانشجویان در محوطه های دانشگاهیِ نمونه های مورد پژوهش، دارای اهمیت های متفاوت بوده است که آشنایی با مکان، ریشه داری، معنای مکان، پیوند اجتماعی با مکان، رضایت از مکان، تعلق به مکان، پیوند عاطفی با مکان، وابستگی به مکان، پیوند با طبیعت، و هویت مکان، به ترتیب در اولویت های اول تا دهم هستند. در ادامه راهکار های طراحی مبتنی بر نظرسنجی خبرگان عرضه گردید.

شهر، مدرنیته، و اقتصاد سرمایه داری سه گانة جدایی ناپذیری هستند که بررسی هریک به تنهایی امکان پذیر نیست. کلان شهر تحت سلطة مدرنیته، قدرت، و هژمونی سرمایه داری به فضایی کدگزاری شده از محتوا و معنی تبدیل شده است که با زبانی رمزآلود خوداگاه و به صورت مستمر بر ساکنان تأثیر می گذارد و با تولید گونة کلان شهری متناسب با اضطرار و پیچیدگی موجود، موجب از خودبیگانگی پیش روندة انسان مدرن از محیط و حتی از خود شده است؛ تجربة گسسته و تجزیه شده ای را از زمان و مکان باعث شده که فرایند شکل گیری تصویر ذهنی و خاطره از شهر را مختل کرده است. از دیدگاه گفتمان چپ شناخت واقعیت شهرها منوط به رمزگشایی این تصاویر معنادار ذهنی است که نیاز به روش های شناختی فراتر از روش های اثبات گرایانه دارد. از این دیدگاه خواندن آنچه هرگز نوشته نشده است با بازخوانی تجربه و فهم منظر ذهنی عموم از شهری که در آن ساکن هستند می تواند در نمایش واقعیات مغفول مانده ای، که کلان شهر، مدرنیته، و اقتصاد سرمایه داری مسبب آن هستند، مفید گردد. در این پژوهش با فرض شهر به مثابة متن برای خوانش هیروگلیف کلان شهر مدرن تهران بر اساس عوامل برسازندة منظر ذهنی از روش تحلیل محتوای کیفی و کمّی استفاده شد و برای مطالعة انضمامی شهر از طریق روایت های غیررسمی و برای درک پیام های دریافتی، خوانش شهر بر اساس منظر ذهنی رانندگان تاکسی صورت پذیرفت. با توجه به یافته ها می توان ادعا کرد که در تحلیل روایت غیررسمی تهران از منظر ذهنی رانندگان تاکسی، محتوای غالب و هدفمندی در بازنمایی های طرح شده شناسایی نشد. تهران تسلیم زبان ناخوانا، گسسته، و تکه تکة مدرنیته شده و با تربیت گونة کلان شهری بی تفاوت و دل زدة متناسب با سرعت و اضطرار جاری در شهر از قید هویت آزاد شده است. حس توأمان عشق و نفرت نسبت به مدرنتیه در تهران نیز بروز کرده، بُعد تخریبی نوآورانة مدرنیته ناپایداری تجربه را تشدید کرده، و این ناپایداری حافظة شهر را از معنا تهی و خوانش در زمانی شهر را دچار اختلال کرده است.

هزاران سال است که تأمین نیازهای متنوع انسان ها از طریق تبادل تولیدات با انسان های دیگر صورت می پذیرد. این امر سبب احداث فضاها و مکان های ویژه ای به نام بازار به شکل های گوناگون شده است. از سال های بسیار دور، بازار یکی از عناصر مهم شکل دهندة سازمان فضایی شهرهای ایران بوده است، اما صاحب نظران در مورد مبدأ و منشأ پیدایش بازار اتفاق نظر ندارند. در خصوص زمان پیدایش بازار دست کم دو فرض متفاوت مطرح است. سیدمحسن حبیبی پیدایش بازار را به دوران هخامنشیان منسوب کرده و بازار را از عناصر شار پارسی دانسته است. اما برخی دیگر از محققان مانند جهانشاه پاکزاد تولد بازار را مربوط به دوران سلوکی می دانند و درواقع ریشة یونانی برای آن قائل هستند. در مقالة حاضر، که مطالعه ای بنیادین و کیفی و اسنادی است، تلاش می شود تا ضمن تبیین هردو نظر، بر پایة مستندات و شواهد تاریخی موجود، نظیر یافته های باستان شناسی و روایات تاریخی، فرضیة محتمل تر مشخص گردد. ازآنجاکه هدف از این پژوهش بررسی مبدأ پیدایش بازار در ایران است، به مطالعة شواهد آن تنها در دوران باستان و قبل از اسلام پرداخته شده است. بر پایة یافته های پژوهش، هردو دیدگاه (فرضیة تولد بازار در دوران هخامنشیان و فرضیة منشأ یونانی بازار) رد می شود. به بیان دیگر پیدایش نخستین بازارها در شهرهای ایران به دوران قبل از سلوکیان و حتی پیش از هخامنشیان بازمی گردد و سکونتگاه های باستانی ایران نیز دارای نوعی بازار بوده اند.

یکی از مهم ترین آرایه های نما های قاجاری پنجرة سنتوری است که در اروپا با اشکال مختلف ساده، منحنی، و شکسته از دوران رم کلاسیک تا دوران نئوکلاسیک در نماسازی به کار رفته است و در جداره های برون گرای دورة قاجار با تأثیر از معماری غربی رواج یافته است. در پژوهش های اندکی به مطالعة این عنصر وارداتی و ویژگی های متمایز قاجاری آن به نسبت نمونه های غربی پرداخته شده است. در این پژوهش با هدف بازشناسی پنجرة سنتوری با روش تک نگاری، کوشک احمدشاهی کاخ نیاوران با 23 قاب متنوع مزین به سنتوری انتخاب و با ابزار فتوگرامتری برد کوتاه مستندنگاری دقیق شده است. هدف از این پژوهش بررسی این آرایة غربی و تأثیرات بومی معماری دورة قاجار و تغییرات آن در یک مورد منتخب است. بنابر یافته ها سه نوع سنتوری مثلثی ساده، شکستة طوماری، و شکستة مارپیچ در جداره ها به کار رفته است که، با در نظر گرفتن دو خصیصة شکل و بافت پرکنندة سینة سنتوری، در کل به 16 نوع مختلف دارای الگوی قرارگیری ویژه دسته بندی می شود. سنتوری های جفت و سنتوری های طرفین تقسیمات سه تایی یا پنج تایی مشابهند. سنتوری طرفین پلکان ورودی مفصل ترین نمونه و دارای رأس آجر برش خورده به شکل گل و گلدانی است. در این پژوهش نتیجه گرفته شده است که خلاقیت و بداهه سازی در تغییر شکل سنتوری الگوی تزیین سینة سنتوری و بافت پرکنندة آن با استفاده از هنر آجرکاری منقوش و قالبی وجه تمایز اثر معماران دورة قاجار در این بناست. بدین ترتیب با آجر، که مصالح غالب و سرمنشأ آرایه های مختلفی در تاریخ معماری ایران است، این عنصر وارداتی با اشکال متنوع بازتولید شده است.

مدرسه ی بوزار پاریس را از تأثیرگذارترین مدارس معماری در سطح جهان می دانند. این مدرسه در طول حیاتِ نسبتاً طولانیِ خود پذیرای دانشجویان متعددی از کشورهای مختلف جهان بود. شماری از معماران و استادان معماری ایران در مدرسه ی بوزار تحصیل کرده اند. هدف در این تحقیق شناسایی دانشجویان ایرانی مدرسه ی بوزار پاریس بر پایه ی اسناد موثق است. پرسش اصلی تحقیق این است که چه تعداد دانشجوی معماری ایرانی در مدرسه ی بوزار تحصیل کرده اند و کیفیت و کارنامه ی تحصیل آنان چگونه بوده است؟ همچنین، این افراد پس از فارغ التحصیلی در چه عرصه هایی فعالیت کرده اند؟ در این تحقیق کوشش می شود برای رسیدن به پاسخ پرسش های فوق، به خودِ مدرسه ی بوزار رجوع و اطلاعات مورد نیاز مستقیماً از خودِ مدرسه دریافت شود. عمده ی منابع این تحقیق را منابع درجه ی اول تشکیل می دهند. بر اساس اسناد مدرسه ی بوزار، شمار دانشجویان ایرانی بوزار 43 نفر بوده که 29 تن از آنان فارغ التحصیل شدند. حضور ایرانیان در بوزار محدود به چهار دهه ی پایانی عمر این مدرسه است. بااین حال، حضور ایرانیان در دهه ی پایانی حیات بوزار پررنگ تر بوده است. دانشجویان ایرانی کارنامه ی نسبتاً موفقی در بوزار بر جای گذاشتند. آنها توانستند تعدادی از مدال ها و جوایز این مدرسه را کسب کنند. پس از فارغ التحصیلی و بازگشت به ایران، اغلب آنان مناصب مهمی در عرصه ی حرفه ی معماری و آموزش آن کسب کردند. بیشترِ ایشان به کسوت استادی دانشگاه درآمدند و در دانشکده های معماری ایران به آموزش و تربیت دانشجویان پرداختند.