مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1401 | دوره:12 | شماره:47 |تعداد مقالات:6

با آغاز قرن بیست و یکم، سیاست های مختلفی به منظور مدیریت پیچیدگی ها و عدم قطعیت سیستم های شهری، به ویژه در مقیاس کلانشهری اتخاذ گردیده که «بازآفرینی شهری» به عنوان سیاست معطوف به بافت های مرکزی-میانی و پهنه های ناکارآمد و فرسوده شهری، اهمیت انکارناپذیری در برنامه ریزی و مطالعات شهری یافته است. هدف اصلی این پژوهش، مرور ادبیات، بسط نظری و ارائه الگوی مفهومی بازآفرینی شهری براساس رویکرد تحلیل محتوای کیفی است که در وهله اول، بیش از 300 متن علمی در حوزة بازآفرینی شهری به صورت هدفمند مطالعه شد و پس از غربالگری نهایی، 73 منبع به عنوان متون منتخب مورد واکاوی محتوایی قرار گرفت. در گام دوم، مؤلفه ها و مقوله های مرتبط با متغیر اصلیِ تحقیق استخراج و دسته بندی گردید. براساس یافته های تحقیق، مقوله های عمدة بازآفرینی شهری عبارتند از: 1) اصول بازآفرینی شهری؛ 2) سیر تحول سیاست های بازآفرینی شهری؛ 3) استراتژی های بازآفرینی پایدار شهری؛ 4) چارچوب های ارزیابی بازآفرینی؛ 5) نظریه های پشتیبان بازآفرینی؛ و 6) بازآفرینی شهری مبتنی بر کاربری اراضی شهری. در نتیجه، با در نظرگرفتن مفاهیم نظری بسط یافته، الگو و مدل مفهومی بازآفرینی شهری ارائه گردید. شایان توجه است که در میان مقولات مزبور، مسئله بازآفرینی شهری با اتکای بر سیستم کاربری اراضی در مطالعات پژوهشی بیشتر مورد توجه بوده و سپس، مقولة استراتژی های بازآفرینی پایدار اولویت بیشتری دارد. در مقابل، بر بحث رویکردهای نظری پشتیبان بازآفرینی، سیرتحول سیاست بازآفرینی و چارچوب های ارزیابی آن نسبت به بقیه موضوعات مورد بررسی، کمتر تأکید شده است.

مناره ها از آثار معماری ایرانی هستند که علی الخصوص در شیوه رازی نمونه های ارزشمندی از آنها وجود دارد. پس از ورود اسلام، اندیشه های مذهبی در ساخت و تزیین مناره ها تأثیرگذار و در مضامین و مفاهیم کتیبه های آن ها متبلور گشته است. در این میان کتیبه های قرآنی موجود بر این مناره ها می توانند یکی از منابع مهم برای درک و بررسی دیدگاه های مذهبی و اعتقادی مردم و معماران و همچنین عملکرد آنها باشند. این دیدگاه ها کمتر در تدقیق عملکرد آثار معماری مورد توجه قرار گرفته است. با این توضیح مطالعه پیش رو تلاش دارد تا با بررسی کتیبه های مناره های شیوه رازی در ایران، ضمن توجه به آیات قرآنی، مفاهیم بکار رفته در آن ها را شناسایی و تحلیل نماید. در این راستا چیستی ارتباط بین مفاهیم یا مضامین آیات قرآنی موجود در کتیبه های مناره های شیوه رازی و عملکرد آن ها سؤال اصلی پژوهش را شکل داده است. در این مطالعه علاوه بر شناسایی مناره های شیوه رازی و دسته بندی کتیبه های آن ها، تحلیل مضامین کتیبه های قرآنی در جهت بازخوانی کاربری مناره هدف اصلی مقاله است. پژوهش حاضر تلاش دارد مفاهیم موجود در این آیات را استخراج، دسته بندی و پرکاربردترین مفاهیم را شناسایی و تحلیل کند. جهت دستیابی به این هدف کتیبه های قرآنی مناره های شیوه رازی که غالباً سلجوقی هستند، به صورت کتابخانه ای و میدانی شناسایی و در جهت تدقیق متن کتیبه برخی از مناره های مذکور بازدید شده اند. پس از مستندسازی کتیبه ها و شناسایی آیات آن ها، به روش تفسیری-تحلیلی (تحلیل محتوی) متن آیات مورد تحلیل قرار گرفتند. بر اساس مطالعات انجام شده، تکرار مفاهیم «بیان صفات دعوت کنندگان به سوی خدا»، «توحیدی» و «بیان صفات خداوند» در آیات کتیبه های مناره قابل توجه است. در نتیجه آیات این کتیبه ها بیشتر به دو موضوع کلی «نشانه» و «هدایت» پرداخته اند که با توجه به آن ها می توان عملکرد مناره را «رسانه ای برای هدایت» دانست.

جریان اصلی سیر تحولاتی که سکناگزیدن انسان معاصر را هدایت می کند و شکل می دهد، موضوع نگرانی و نقد گروه هایی بسیار متنوع از اندیشمندان بوده است. نظریه پردازان بسیاری دربازاندیشی مفاهیم ناظر بر سکناگزیدن بسیار تلاش کرده اند و چشم اندازهای تازه ای گشوده اند. سعادت و خوشبختی راستین انسان در کانون توجه همه ی ادیان در همه ی سنت هاست. با این پیش فرض به نظر می رسد که تلاشی از این منظر بتواند روشنگر اموری باشد که در نگاه جاری به معماری کم اهمیت تلقی شده یا فراموش شده است. هدف از این پژوهش این است که با رجوع به متون دینی دریابد از این منظر اصول و معیارهای نگاه به بدن و ظرف زندگی انسان چیست و چه نسبتی بین انسان و ظرف سکنای او برقرار است. روش تحقیق این پژوهش تطبیقی و با رویکرد تفسیرگرا است و منابع آن متون دین های زرتشتی و مسیحیت و اسلام و برخی تفسیرهای آن هاست. در بخش نخست مقاله رابطه ی وجودی انسان و ظرف سکنای او در متن تفکر مبتنی بر دین های مذکور بررسی شده است و در بخش دوم مقاله به بررسی تطبیقی تفاوت ها و اشتراکات اساسی آن سه پرداخته شده است. یافته های پژوهشنشان می دهد که ادیان بررسی شده، به رغم تفاوت مقولات و اصطلاحات در نگاه به انسان و مراتب و مقیاس های سکناگزیدن او، در یک امر اشتراک دارند و آن اینکه تمایز بنیادین و ماهوی ای میان شهر و خانه و کالبد انسان قائل نیستند، همان گونه که برای نفس انسان، اهالی خانه و اهالی شهر چنین تمایزی قائل نیستند و اصول واحدی را حاکم بر هر سه می دانند. از منظر هر سه دین، جهانی که انسان در آن سکنا می گزیند، بدن، خانه، و شهر، کلی واحد است که علاوه بر ساحت مادی یا زمینی، از یک ساحت فرامادی یا آسمانی تشکیل شده است. اما نگاه حاصل از تفکر مدرن، با غلبه ی تخصص گرایی و گسترش آن، دیدگاه و رویکرد تازه ای در فهم و مواجهه با انسان و سکناگزینی او در پیش نهاده است که دقیق ولی در قیاس با آنچه از تفکر دینی در ادیان بررسی شده حاصل می شود، از جهت مراتب محدود، از نظر اولویت ها متفاوت، و از نظر مقیاس ها نامنسجم است.

مسئله حمل ونقل همواره به عنوان یکی از عمده ترین چالش های شهری محسوب می شده است. رشد شتابان اقتصادی و جمعیتی شهرها، افزایش مالکیت خودروهای شخصی، محدودیت زیرساخت های حمل ونقل شهری، افزایش سفرهای درون شهری و توسعه نامتناسب فضاهای شهری، باعث افزایش معضلات ترافیکی در شهرها می شود. امروزه جهت رهایی از این مشکلات و افزایش مطلوبیت و کیفیت زندگی در شهرها، توسعه فضاهای شهری بر مبنای سیستم حمل ونقل عمومی شکل می گیرد. فواید TOD به طور گسترده ای اثبات شده است، از کاهش انتشار کربن گرفته تا دستیابی به طیف وسیعی از دیگر مزایای اقتصادی-اجتماعی ذاتی در شهرهای پایدار و زنده. افزایش مالکیت خودرو در شهر شیراز که جمعیت آن در سال های بعد از انقلاب با رشد شدیدی روبرو شده است و هم چنین تشدید استفاده از اتومبیل های شخصی در این شهر باعث بروز مشکلات زیادی چون ترافیک شدید، بروز انواع آلودگی ها از قبیل آلودگی هوا و آلودگی صوتی شد که این امر ضرورت توجه به توسعه حمل ونقل محور را در این شهر آشکار ساخت و در پی این امر قطار شهری به عنوان شیوه حمل ونقلی کارآمد مورد توجه قرار گرفت. هدف اصلی پژوهش حاضر، ارزیابی و تحلیل بافت های شهری پیرامون ایستگاه های قطار شهری شیراز بر اساس معیارهای توسعه حمل ونقل محور (TOD) است. محدوده مورد مطالعه، دو ایستگاه منتخب از خط یک قطار شهری شیراز، ایستگاه های میرزای شیرازی و نمازی است. در این تحقیق، ابتدا به شناسایی اصول توسعه با محوریت حمل ونقل عمومی پرداخته شده است. پس از آن، مشخصات محدوده مورد مطالعه با معیارهای توسعه حمل ونقل محور و استاندارد های موسسه سیاست های توسعه و حمل ونقل (ITDP ) ارزیابی گردیده و با استفاده ازSWOT به تجزیه و تحلیل ایستگاه ها پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می دهد ایستگاه میرزای شیرازی در وضعیت برنزی قرار دارد اما ایستگاه نمازی حتی در این وضعیت نیز قرار نمی گیرد. دسترسی به خدمات محلی، تراکم غیرمسکونی مناسب و گزینه های حمل ونقل در ایستگاه های مورد مطالعه از نقاط قوت این رویکرد است. معیار تراکم مسکونی در ایستگاه ها پایین بوده و نیاز به افزایش دارد. یافته های این تحقیق می تواند برای کمک به برنامه ریزان در ارزیابی اقدامات انجام شده در توسعه ریلی درون شهری به کار گرفته شود.

معماری مسکونی در ایران و خصوصا در تهران، از اوایل پهلوی، دستخوش تغییراتی در ساختار کالبدی-کاربردیشد، به نحوی که، بناهای تک واحدی به مجتمع های آپارتمانی با زندگی عمودی تبدیل شدند. در این میان، یکی از مهترین عوامل موثر در این تحولات، فناوری حاصل از انقلاب صنعتی می باشد که به عنوان عاملی قدرتمند، تحولات وسیعی را ایجاد نموده است. امروزه بناها به واسطه توسعه تجهیزات و مصالح جدیدتر، با تحولات ساختاری زیادی و ارزش گذاری های متفاوتی مواجه شده اند کهاین پژوهش بازتاب اثرگذاری فناوری بر معماری مجتمع های مسکونی در دوره معاصر و طی دو بازه زمانی پهلوی و انقلاب اسلامی را مورد توجه قرار داده است. در این راستا، در بخش نظری با رویکرد کیفی و مطالعات کتابخانه ای و با بهره گیری از روش تحلیلی-توصیفی، چهارچوب نظری ارائه شد و سپس با مطالعات میدانی و تدوین پرسشنامه، چهارچوب نظری از طریق برنامه آماری SPSSارزیابی و تحلیلشد. یافته های پژوهش بیانگر آن است که؛ میان متغیر مستقل سخت ابزار(با سه بعد رفاهی، امنیتی و تنوع-تجمل) از بحث «فناوری» با سه بحث محوطه-نما، معماری داخلی-پلان و تزئینات از متغیر «مجتمع مسکونی» رابطه نسبتا ضعیفی در دوره پهلوی وجود داشته است در حالی که در دوره انقلاب اسلامی این رابطه قوی تر است و به شدت احساس می شود. بدین معنی که در دوره پهلوی تغییرات در سخت ابزار می تواند تا حدودی در مجتمع مسکونی نیز تأثیرگذار باشد. اما برای بازه زمانی انقلاب اسلامی، این رابطه بیشتر به چشم می آید، به نحوی که شدت این رابطه در دوره پهلوی با میانگین207/0 و در دوره انقلاب اسلامی با میانگین390/0 می باشد که در میان مسئله قابل ملاحظه؛ اهمیت بالاتر بحث «معماری داخلی/پلان» در هر دو دوره مذکور نسبت به دو بحث دیگر یعنی «تزئینات داخلی» و « محوطه/نما» در معماری مجتمع ها می باشد.

برخی اندیشمندان نتیجه ارتباط فرهنگی معاصر ایران با غرب را «چهل تکگی هویت» و دگرگونی مفهوم اصالت در حوزه های مختلف فرهنگی می دانند. برخی دیگر نیز معنویت را جدااُفتاده از فرهنگ معاصر ایران دانسته اند. برخی نیز همچون داریوش شایگان با وجود تاکید بر لزوم پذیرش مدرنیته و غرب از سوی فرهنگ ها که ماهیتی فراتر از «هویت و اصالت بومی» دارد، می-خواهند به چهل تکه شدن هویت و بی ارزش شدن فرهنگی خاصه در معماری معاصر نیز معتقد بمانند. این مساله در بافت های تاریخی ایران در راستای بازخوانی مفهوم اصالت معماری ایران چالش هایی را به وجود آورده است. مساله اصلی این پژوهش آن است که جایگاه اصالت در تقابل با مدرنیته ایرانی در معماری که در اندیشه شایگان دچار افسون زدگی و دگردیسی شیزوفرنیک است، چیست؟ هدف پژوهش بررسی مفهوم «اصالت» در تقابل مدرنیته و «معماری چهل تکه» معاصر ایران خاصه در بافت های تاریخی با اتکا به آرا و اندیشه داریوش شایگان است. روش تحقیق بنابه ماهیت بنیادی آن، «توصیفی-تحلیلی»، «فراتحلیل» و «استدلال منطقی» است که از ابزار گردآوری داده مشتمل بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی بهره برده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که در نحوه درک و برداشت روشنفکران و معماران معاصر از واقعیّات اجتماعی و فرهنگی مربوط به مفهوم اصالت معماری ایرانی نوعی اختلاف و گاهاً شکاف اسکیزو فرنیک وجود دارد. همچنین هرچند که امروزه جهان بینی مدرنیته لایه ای از هویت ایرانیان را تشکیل داده و انکار آن به منزله مبارزه با بخشی از هویت معماری معاصر ایران است، ولی از دید شایگان ضمن نقد ساختار فرهنگی غرب که در عدم تجانس با ایران است، بازگشت ارزش ها و اصالت راستین هویت ایرانی در معماری و بازخوانی دوباره ارزش ها و اصالت های تمدن ایران اهمیتی مضاعف دارد، هرچند که از دید ایشان راهی جز پذیرش این مواجهه فرهنگی با غرب خاصه در هنر و معماری و در برنامه ریزی مداخله در بافت های تاریخی وجود ندارد.