جامعه شناسی سیاسی انقلاب اسلامی
سال:1401 | دوره:3 | شماره:3 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:11

نگرش متفاوت فقهای عصر مشروطه نسبت به ماهیت دولت در عصر غیبت و تفاوت نقطه عزیمت آن ها از اصل اولیه عدم جواز تشکیل حکومت در عصر غیبت باعث اختلاف رویکرد درباره چگونگی تشکیل حکومت در دوران مشروطه و ارایه دو نوع مدل حکومتی توسط آنان گردید. مقاله حاضر در پاسخ به این سوال که رویکرد فقهای عصر مشروطه درباره ماهیت حکومت چه تاثیری بر فرآیند تشکیل و نهادینه سازی سلطنت مشروطه و به تبع آن بر فرآیند توسعه سیاسی در ایران معاصر داشته؟ با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی در چارچوب مطالعات جامعه شناسی تاریخی تفسیری، معتقد است: عدم انسجام نظری فقهای عصر مشروطه در مواجهه با سلطنت مشروطه، به تدریج باعث ایجاد مرزبندی هایی در جامعه شد؛ به گونه ای که برخی تاسیس نهادهای جدید را مخالف موازین شرعی قلمداد کرده مبارزه با آن را واجب و در مقابل عده ای حفظ اساس اسلام را منوط به شکل گیری چنین نهادهایی دانسته، تلاش برای تشکیل آن ها را جهاد فی سبیل الله معرفی کردند. بر اساس یافته های این پژوهش، تقدس بخشی به رفتارهای سیاسی ذیل عناوین شرعی، لاجرم جامعه معاصر ایران را به سمت چندپارگی های اجتماعی، سیاسی و حقوقی سوق داد و حالتی متصلب به شکاف های ایجادشده داد؛ وضعیتی که باعث بروز درگیری های فیزیکی و حذف بسترهای گفتگوی مسالمت آمیز میان دو گروه حامیان و مخالفان حکومت مشروطه و ایجاد اختلال در روند نهادینه سازی سلطنت مشروطه به عنوان یکی از شاخص های حکومت قانون شد و به تبع آن فرآیند توسعه سیاسی در ایران معاصر را نیز تحت الشعاع قرار داد.

سیاست دینی از آن دسته جستارهایی بوده که از دیرباز به ویژه در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. در این زمینه، برخی معتقدند سیاست برای قرار گرفتن در گذرگاه راستین باید از آموزه های دینی پیروی کند. در این نوشتار برآنیم تا معیارهای سیاست دینی را از دیدگاه آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) مورد بررسی قرار دهیم. پرسش بنیادین رساله: از دیدگاه آیت الله خامنه ای (مدظله العالی)، سیاست دینی دارای چه معیارهایی می باشد. چنین به نظر می رسد که سیاست برای گام نهادن در راه درست باید از آموزه های دینی چون دادگری، قانون مداری، آزادی و گزینش مردمی پیروی کند. ما همچنین سیاست دینی را در چارچوب بنیادهای هستی شناسی، شناخت شناسی و انسان شناسی مورد بررسی قرار داده و بدینگونه، معیارهای سیاست دینی را به خوبی مورد بررسی قرار می دهیم. در این پژوهش از روش تحلیل محتوا بهره برده تا با واکاوی درونمایه اندیشه های آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) در زمینه سیاست دینی، معیارهای آن را به خوبی مورد بررسی دهیم. تحلیل محتوا یک پژوهش مشاهده ای و پژوهش تاریخی اسنادی به شمار آمده و از دید چیستی، پژوهشی کمی محسوب می شود. در روند پژوهش، به این نکته می رسیم که اگر ساز و کارهای نهاد سیاست با آموزه های دینی همسو شد، جامعه ای دلخواه در راستای آرمانهای الهی پدید می آید و همچنین زمینه رشد و شکوفایی در همه زمینه ها نیز فراهم می شود. مردم چنین جامعه ای نیز به آرمانهای خود دست پیدا کرده و به رشد و شکوفایی راستین می رسند.

یکی از بنیادهای عقلانی فقهی که امام خمینی در گفتمان سیاسی خود آن را به صورت بارزی مورد توجه قرار داد مصلحت بود. امام خمینی به این موضوع توجه داشت که برای تداوم نظام سیاسی در جمهوری اسلامی، توجه به مصالح موجود در نظام سیاسی و جامعه، امری حیاتی است. از این رو، مواجهه با ابتلایات و اقتضایات جدید سیاسی، راه را برای استفاده از عنصر مصلحت، که در آن «خیر عمومی» نقش بارز و ویژه ای داشت، باز کرد. سیر تحول مقوله مصلحت، که با احکام حکومتی امام خمینی همراه بود برای گشودن گره های سیاسی و اجتماعی ای بود که تبدیل به «معضل» شده بود از این رو در بازنگری قانون اساسی، حل معضلات نظام، یکی از موارد مشورتی است که مجمع تشخیص مصلحت نظام به رهبری می دهد که بتواند با تامین مصالح کشور و جامعه آن ها را حل کند. دال مصلحت، در گفتمان جمهوری اسلامی، که تداوم گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی است، تا حد زیادی با عقل و عقلانیت دارای ارتباط وثیقی است. این مقاله روشن می کند که شکل گیری دال مصلحت دقیقا بر بنیاد مسیله قانون گذاری در جمهوری اسلامی بود. این موضوع، به صورت مستقیم، بر رابطه میان شرع و قانون استوار است.

پژوهش حاضر با هدف طراحی و اعتبارسنجی الگوی برنامه درسی به منظور جامعه پذیری سیاسی در دوران انقلاب اسلامی (مورد مطالعه: دانش آموزان رشته فنی و حرفه ای) انجام پذیرفت. روش پژوهش برحسب هدف، کاربردی؛ برحسب نوع داده، آمیخته (کیفی-کمی) از نوع اکتشافی؛ برحسب زمان گرداوری داده، مقطعی و برحسب روش گرداوری داده ها و یا ماهیت و روش پژوهش، توصیفی بود. جامعه آماری بخش کیفی پژوهش شامل نخبگان سازمانی و دانشگاهی بودند و برای تعیین نمونه، از روش نمونه گیری غیرتصادفی هدفمند استفاده شد. گروه دوم از جامعه آماری این پژوهش، شامل کلیه دانش آموزان رشته فنی و حرفه ای در شهر تهران به تعداد 970 نفر بودند که با استفاده از فرمول کوکران و روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای 275 دانش آموز به عنوان حجم نمونه انتخاب شد. برای جمع آوری داده های پژوهش در بخش کیفی از مصاحبه های نیمه ساختاریافته ودر بخش کمی از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. روایی و پایایی ابزارها مورد تایید قرار گرفت. در بخش کمی با توجه به سوال های پژوهش از روش های کدگذاری نظری، همبستگی پیرسون، و آزمون تی تک نمونه ای بهره گرفته شد. نتایج پژوهش نشان داد که ابعاد هدف، محتوا و ارزشیابی به عنوان ابعاد برنامه درسی جامعه پذیری سیاسی شناسایی شدند.

پست مدرنیسم یکی از جنبش های مهم و تاثیرگذار چند دهه اخیر در بسیاری از رشته ها و حوزه های مطالعاتی مختلف ازجمله هنر، معماری، موسیقی، فیلم، ادبیات، جامعه شناسی، علوم ارتباطات، مد و فناوری است. پس از انقلاب اسلامی نیز به واسطه دگرگونی هایی که در عرصه های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایجاد شد، داستان های بسیاری با ویژگی های این مکتب نوشته شد که روایت غیرخطی و گسیخته یکی از ویژگی های اصلی آن هاست. نویسندگان معاصر ضمن تشکیک در الگوهای دهه های گذشته به دنبال یافتن شیوه هایی تازه در نگارش آثار خود بودند. رضا قاسمی نیز از نویسندگان برجسته پس از انقلاب در حوزه داستان نویسی پسامدرنیستی است که مهم ترین ویژگی آثار او به کارگیری نوعی خاص از روایتگری است که تاثیر زیادی بر دیگر عناصر داستان های وی نهاده است. هدف این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی به نگارش درآمده، بررسی مولفه های پست مدرنیستی و ویژگی های روایتگری در داستان های پسامدرنیستی و تاثیر شیوه روایت راوی بر روند وقوع حوادث داستان های قاسمی است، مولفه هایی همچون عدم قطعیت وابهام روایی، آشفتگی زمانی، از هم گسیختگی و قطعه قطعه شدگی، ابهام، روایت مدور که نشان می دهد این مفاهیم پسامدرنیستی در آثار او، ثمره ی فرایند طبیعی روایتی است که به آشفتگی ذهن انسان معاصر می پردازد. انسانی که خود منعکس کننده ی آشفتگی های جهان اطراف خود است. همچنین تلاش شده تا با تحلیل عناصر مبهم رمان، برخی از ابهامات، آشکار و رمزگشایی شود. این پژوهش نشان می دهد که درک این داستان ها بدون شناخت ویژگی های روایتگری راوی دشوار و ناممکن است.

استمرار انقلاب اسلامی پس از 44 سال و پایبندی به آرمان های اولیه آن علی رغم دشمنی های متعدد نظام سلطه، نشان می دهد که ساختار و ماهیت انقلاب اسلامی دارای ویژگی ها و شاخص های منحصر به فردی است که توانسته این مسیر دشوار را طی نماید. هدف از نگارش این مقاله ارایه الگوی ارزش های بنیادین «سیر تکوین انقلاب اسلامی» بر اساس گفتمان امام راحل و مقام معظم رهبری است. تحقیق حاضر از نوع کاربردی است که به روش کیف ی (تحلیل گفتمان) انجام گرفته است. جامعه آماری در این پژوهش را کلیه بیانات مرتبط با سیرتکوین انقلاب اسلامی که بیانگر اندیشه ها و تدابیر حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری (مدظله العالی) می باشد. تجزیه و تحلیل داده های به دست آمده با استفاده از نرم افزار MAXQDA انجام شده است. یافته های حاصل از تحلیل اندیشه ها، آرا، نظرات، رهنمودها و تدابیر حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نشان داد در فرایند سیر تکوین انقلاب اسلامی بایستی تعداد 4 بعد، 24 مولفه و 120شاخص (مفهوم) در حوزه ارزش های بنیادین برای انقلاب مدنظر باشد. نتایج به دست آمده نشان داد، ابعاد موثر در سیر تکوین انقلاب اسلامی بر اساس اندیشه های حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، در قالب ارزش های بنیادین می توانند در چهار بعد اسلامیت، جمهوریت، استقلال و آزادی قرار گیرد. خروجی پژوهش منجربه ترسیم الگوی راهبردی «سیر تکوین انقلاب اسلامی» بر اساس نظرات و تدابیر حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری (مدظله العالی) شد که این الگو می تواند به عنوان یک مدلی جامع و مناسب برای یک انقلاب مردمی مدنظر قرار گیرد.

یافته های تحقیق حاکی از آن است که آیت الله بهشتی معتقد به نظامی با عنوان امت و امامت بوده است که رهبری آن در عصر حضور بر عهده معصوم و در عصر غیبت بر عهده ولی فقیه می باشد. ولی فقیه در عصر غیبت باید علاوه بر دارا بودن شرایط مذکور در نصوص شرعی، مورد قبول و پذیرش امت نیز قرار گیرد. بهترین شیوه انتخاب رهبر یا همان ولی فقیه در عصر غیبت از دیدگاه آیت الله بهشتی، انتخابات دو درجه ای است، به گونه ای که برای احراز صفاتی چون فقاهت و عدالت که مشترک بین شرایط مرجع تقلید و ولی فقیه است، می توان به شیوه انتخاب مرجع تقلید در رساله های عملیه، مراجعه کرد اما برای احراز توانایی مدیریت، شجاعت، تدبیر و آگاهی از شرایط زمانه، نیاز به توسل به خبره در امور مذکور برای تشخیص، وجود دارد که با انتخابات دو درجه ای این مقصود حاصل می گردد. مشروعیت حکومت ولی فقیه در عصر غیبت از نظر آیت الله بهشتی، بر مبنای نظریه انتخابی ولایتی است که طبق آن برای احراز مشروعیت در رهبری، علاوه بر وجود صفت فقاهت و عدالت به عنوان حق الله در او، پذیرش مردم نیز به عنوان حق الناس ضروری است و این دو شرط در کنار پذیرش مردم لازم الجمع اند و در صورت نبود هر یکی از آن دو، مشروعیت نظام سیاسی تکمیل نمی گردد. مقاله مذکور بر اساس روش توصیفی تحلیلی نگارش و در گرد آوری اطلاعات آن از روش کتابخانه ای استفاده شده است

مسیله «ماهیت انسان» نقطه شروع بسیاری از مباحث نظری و فلسفی است. در مطالعات انسان شناختی می توان از دو گونه متفاوت از انسان آرمانی یعنی «انسان اقتصادی» و «انسان جهادی» سخن گفت. در انسان اقتصادی به طور کلی انسان؛ بازیگری خردمند، منفعت جو، خودپرست، بهینه خواه، محاسبه گر و هدف محور تلقی می شود. به تاسی از اقتصادانان مکتب کلاسیک که نقش پررنگی در صورتبندی انسان اقتصادی داشتند، اصل سودمندی و اصالت نفع شخصی مبنای کنش و رفتار انسان دانسته می شود و اینکه انسان ها به طور طبیعی در جستجوی تمتع بیشتر با کوشش کمتر هستند. در حالیکه انسان اقتصادی مدعی توصیفی واقعی، عینی و جهانشمول از انسان است و فراتر از این حتی نیات همنوع خواهانه، خیرخواهانه و یاریگرانه را نیز از منظر نفع شخصی توضیح می دهد، به نظر می رسد کلان روایت انسان اقتصادی قادر به توضیح رفتار انسان در همه زمان ها و مکان ها نیست و با رفتار واقعی انسان فاصله زیادی دارد. برخلاف چنین مفروضاتی با گونه ای دیگر از انسان مواجه هستیم که همنوع خواهی، ایثار، حق طلبی، از خودگذشتگی، خیرخواهی، انصاف، حق شناسی، غمخواری، اخلاق مداری، معنویت گرایی، تکلیف گرایی و رضایتمندی الهی از ویژگی های او محسوب می شود. با عنایت به این مساله پژوهش پیش رو در تلاش است با بهره گیری از روش مقایسه ای، ضمن به چالش کشیدن مفروضات انسان اقتصادی، بر ناتوانی این مدل آرمانی در فهم ماهیت پیچیده انسان صحه گذاشته و زمینه را برای طرح مدل آرمانی انسان جهادی فراهم کند. انقلاب اسلامی را می توان دمیدن روح متفاوتی به کلان روایت انسان اقتصادی و ظهور و بروز انسان جهادی دانست.

انقلاب اسلامی ایران، نهضتی مردمی اسلامی است که اهداف مهمی را برای پیشرفت انسان و جامعه دنبال می کند. گرایش به تبعیض طبقاتی می تواند هستی پذیری برخی از مقاصد متعالی جمهوری اسلامی را با چالش مواجه کند. تمایل به تجمل گرایی، در لایه هایی از صاحبان قدرت، می تواند نوعی از حکمرانی غیر علوی را به نمایش گذارد و مشی غیر الهی و غیر مردمی این سبک از رفتار قادر است مشکلاتی را در مسیر تحقق اهداف انقلاب اسلامی ایجاد کند. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و بررسی دیدگاه ها، سعی در بازشناسی آسیب های گرایش به تبعیض طبقاتی دارد. ارایه تعریفی مشخص از اشرافیت و کاوش راهی برای رفع این آفت و اجتناب از آن؛ از گذرگاه فرهنگ سازی عمومی، توسعه نظارت مردمی و رسانه ای و جایگیری عنصر ساده زیستی، به عنوان یکی از مولفه های اصلی برای حضور در سمتهای جمهوری اسلامی، از جمله اهداف این پژوهش است. ضعف عملکرد نهادهای متولی ازجمله قوه مقننه، قوه مجریه، قوه قضاییه و نهادهای حاکم و همچنین دخالت افراد ذینفوذ و جناح های سیاسی در امر برخورد با تبعیض طبقاتی و اکتفای صرف به سخنرانی، از مهمترین علل رشد تبعیض طبقاتی در جمهوری اسلامی است.

تونس اولین کشوری بود که در سال 2010موج جدید بیداری اسلامی در منطقه آن آغاز شد و با کنار زدن بن علی از حکومت، موج جدیدی از تحولات منطقه تحت عنوان مبارزه علیه استبداد و دموکراسی خواهی را رقم زد. درواقع مهمترین خواسته های مردم در این دوره از بیداری اسلامی؛ دموکراسی خواهی و از میان برداشتن استبداد و دیکتاتوری بود، که در مشابهت با انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه 1357 می باشد. مهمترین پرسش عبارت است ازاینکه: موج بیداری اسلامی(2011) در پی دموکراسی خواهی متاثر از نیروهای مختلف در کشور تونس چه نتایجی به دنبال داشته است؟ در این مقاله با تاکید بر زمینه های بیداری اسلامی در تونس، بررسی روند دموکراسی خواهی و تحقق آن متاثر از نیروها و جریانات مختلف اسلامی و سکولار در تونس و البته تاثیرپذیری آن از انقلاب اسلامی ایران مورد نظر می باشد. یافته های مقاله نشان می دهد، موج بیداری اسلامی و دموکراسی خواهی در تونس با رهبری حزب النهضه متاثر از انقلاب اسلامی ایران نسبت به سایر کشورها، نتایج بهتری در ایجاد جامعه ای متکثر و انزوای استبداد به دنبال داشته و هرچند آهسته اما دست یابی به دموکراسی در این کشور چشم انداز مناسب تری دارد. بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی و رجوع به منابع کتابخانه ای و اسنادی در این مقاله برای نگارش مطالب استفاده شده است.

جنبش اتنیسیسم (به معنی مطالبه محوری و حق خواهی دربرابر اتنوسنتریسم گروه قومی مسلط در ایران) در قالب ملی گرایی ترکی بخش مهمی از حیات سیاسی در آذربایجان را رقم می زند. در این جستار سعی بر این است تازمینه ها، علل و ریشه های سیاسی شدن تفاوت های فرهنگی، نژادی، زبانی و منطقه ای در آذربایجان کنونی؛ مخصوصا از زمان وقوع انقلاب اسلامی تاکنون–,در «رهیافت مدرن» درباره قومیت و ملی گرایی رابیابیم. برای تبیین جریان های سیاسی قومی-ملی یا تحلیل قوم گرایی در آذربایجان، یکی از نظریه های مدل علمی مایکل هشتر یعنی؛ تاثیر گزینش حسابگرانه و عقلانی (با تبیین غیرساختاری) به کار گرفته می شود. نتایج حاصله در این مقاله تاثیر مستقیم شاخص ها و متغیرهای برآمده از نظریه «انتخاب عقلانی» یا «اصل موازنه فایده» مدل مایکل هشتر در ظهور و تداوم «قوم گرایی» و «ناسیونالیسم در آذربایجان» در سده اخیر را به طور آشکار نمایان می سازد.