کتاب قیم
سال:1401 | دوره:12 | شماره:26 |تعداد مقالات:17

باور و پندار و تصور، حاصل فعالیت ذهن انسان در برخورد با مسایل و رویدادهای پیرامون آن بوده و تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله، محیط، آداب و رسوم، اخبار گذشتگان می باشد. این برداشت فکری می تواند صحیح و اثربخش در مسیر سعادت انسان بوده و یا اشتباه و مخرب و عامل ویرانگری فضایل بشری گردد. در پهنه تربیت اسلامی یکی از مباحث بااهمیت، مبارزه با توهمات غلط بشری است. در این مقاله اسلوب های گفتگویی و تعجبی و تحدی گونه و مقایسه ای بررسی گردیده، به نتایجی دست یافته است که مهم ترین آن ها عبارت اند از: در غالب موارد، ردیه با استفاده از آموزش غیرمستقیم صورت گرفته که در آیات حاوی ساختارهای گفتگویی و تحدی گونه از آموزش با واسطه بیانی پیامبر اسلام (ص) و در آیات حاوی ساختار مقایسه ای دوسویه از آموزش با واسطه دیگران استفاده شده است. لحن و نوع گویش در این گروه از آیات و آیات هم سیاق آنها در اغلب موارد گویش انتقادی و توبیخی شدید است که به نظر می رسد، مخاطب گمراه و معاند این آیات که عموما اهل کتاب و مشرکان و کافران و منافقان می باشند، در پندارهای سقیم خود و پیروی جاهلانه از عادات گذشتگان خود پافشاری نموده اند؛ ازاین رو، قرآن کریم با لحن تهدیدی درصدد تاثیرگذاری بیشتر و ایجاد تنبه در اذهان آنها می باشد. در ساختار «لایستوی» که مخاطبان آن مسلمانان هستند، کلام وحی با رویکرد حمایتی و تشویقی به دنبال رد تصورات و پندارهای ناصحیح به صورت تلویحی به وسیله تثبیت باورهای صحیح می باشد.

مفهوم فضاهای ذهنی به عنوان یکی از الگوهای مفهوم سازی، نخستین بار توسط ژیل فوکونیه مطرح و بعدها توسط او و مارک ترنر گسترش داده شد تا نظریه ای پدید آید با عنوان آمیزه مفهومی که به فضاهای ذهنی برآمده از کلام به منظور توصیف ساخت های زبانی خلاقانه توجه دارد. این پژوهش که بر روش توصیفی تحلیلی استوار است بر آن است تا به واکاوی فرضیه امکان بررسی نظریه آمختگی مفهومی در ساختار آیات منتخب قرآنی مرتبط با حواس بپردازد. از آن جا که زبان قرآن زبانی مفهومی و چندلایه است؛ لذا استفاده از نظریه ای مفهومی بسان آمیختگی مفهومی که با الگویی منظم به ترسیم فضاهای ذهنی و مفهومی می پردازد، در ادراک معانی ارزشمند قرآن کریم مناسب است. با تطبیق این نظریه بر آیات منتخب مرتبط با حواس، شبکه های تصویری چندی از نوع دوساحتی و تک ساحتی و آینه ای به دست داده شد بسامد تکرار شبکه دوساحتی که پدیدآور ساخت های نوآورانه است و نیز شبکه تک ساحتی تقریبا مشابه است. روابط حیاتی بین اعضای متناظر فضاهای درون دادهای آن ها نیز از نوع شباهت و عدم شباهت و جزء به کل است. از میان عناصر فضاساز نیز بسامد تکرار عبارات فعلی فاعلی بسیار چشمگیر است؛ لذا با این نتایج، فرضیه کاربست این نظریه در آیات قرآنی مرتبط با حواس قابلیت بررسی می یابد.

در منابع روایی اهل سنت، گزارش هایی وجود دارد که نشان می دهد همه ساله پیامبر اکرم (ص) آن بخش از آیاتی که بر ایشان نازل شده بود را بر جبرییل عرضه می کردند. در برخی دیگر از گزارش ها این جبرییل بود که هر سال آیات نازله از قبل را برای پیامبر (ص) قرایت می کرد. موضوع «عرضه» قرآن توسط جبرییل بر پیامبر (ص) و یا بالعکس، به خصوص در منابع اهل سنت ارتباط عمیقی با برخی از مباحث علوم قرآنی از جمله: قرایات، نسخ التلاوه، جمع قرآن توسط عثمان و. . . پیدا کرده و حتی برخی فضیلت ها به برخی از افراد نسبت داده شده است. پیوند بحث عرضه با این مباحث، ضرورت بررسی آن را دو چندان می کند؛ اعتماد یا عدم اعتماد به این گزارش ها می تواند در نوع نگاه ما به برخی از مباحث یادشده تاثیرگذار باشد و سرنوشت برخی از مسایل را بهتر روشن کند. نوشتار حاضر، کوششی تحلیلی-انتقادی در نقد و بررسی مساله عرضه، جایگاه و تاثیر آن در حوزه برخی از مسایل علوم قرآنی است. نتایج نشان می دهد این مساله، جایگاه خاصی در میان شیعه ندارد. روایت عرضه به دلیل ضعف سندی و اشکال در برخی از طرق نقل، قابل نقد بوده و بر فرض اعتماد به صدور آن، برداشت های صورت گرفته و بعضی از مسایل گره خورده با آن، درست به نظر نمی رسد.

قرآن مجید در بیان قصص خود اهداف مقدسی داشته است، لذا در نقل آنها بر بخش های مرتبط با اهداف تربیتی اکتفا نموده است، اما متاسفانه گاه مفسران با استناد به برخی روایات نقل شده در کتب پیشینیان، به شرح ابعاد پنهان داستان های قرآن پرداخته اند، بدون اینکه پیرامون صحت این روایات تفحصی کرده و یا توجه داشته باشند آنچه در قرآن درباره قصص نیامده، خارج از اهداف گزارش این داستان هاست. این رویکرد در تبیین چرایی ابتلاء یعقوب (ع) به فراق یوسف (ع) نیز انعکاس یافته و برخی مفسران امتناع یعقوب (ع) از اطعام فقیر و شکایت آن شخص به پیشگاه خداوند را سبب این فراق برشمرده اند. پژوهش حاضر با تتبع در منابع متقدم شیعه منشا این برداشت را، تنها دو روایت یافته و با ارزیابی آنها بر این نکته متفطن شده که یکی از این دو روایت از لحاظ سندی ضعیف است و روایت دیگر هرچند از سند صحیح برخوردار است، اما بخش های مختلف آن با قراین گوناگون نقض می گردد و در نتیجه نمی توان بر هیچ کدام از آنها تکیه کرد.

کاربرد فراوان الفاظ عام و مطلق در آیات قرآن کریم، بیانگر ضرورت توجه به این واژگان در تفسیر آیات قرآن کریم است. این مسیله که دایره و گستره شمولیت این واژگان چه اندازه است و آیا دلالت این واژگان صرفا مبتنی بر گستره الفاظ است و گستره معنایی آن هیچ حد و حصری ندارد یا آنکه عمومیت این واژگان تنها در دایره و مرزهای سیاق و فضای نزول، شمولیت و فراگیری دارد و محدودیت های سیاق و فضای نزول موجب تضییق دلالت این نوع واژگان می شود، موضوع تحقیق حاضر را شکل می دهد. این پژوهش با هدف ضابطه مند کردن تفسیر این دسته از واژگان قرآنی، به گردآوری نظریات مطرح در این زمینه و تحلیل ادله آن پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که واژگان عام و مطلق قرآن کریم را از یک طرف نمی توان تنها به موارد نزول، محدود و منحصر دانست و از طرف دیگر نمی توان دلالت آن ها را بی قید و شرط برشمرد و تاثیر سیاق و فضای نزول را در تضییق دلالت آن ها نادیده گرفت. این دیدگاه که می توان از آن با عنوان «نسبیت اطلاقات و عمومات در چهارچوب سیاق و فضای نزول» یاد کرد افزون بر آنکه مبتنی بر اصول محاوره عرفی و ادله اصولی است، با فرازمانی و فرامکانی بودن قرآن کریم و روایات تفسیری اهل بیت (ع)، قابل تفسیر است چنان که می توان در برخی از روایات اهل بیت (ع) شواهدی بر تفسیر نسبی اطلاقات و عمومات قرآنی یافت.

پژوهش حاضر رفتار موسی (ع) نسبت به رفتارهای ناسازگار بنی اسراییل و فرعون را تحلیل می کند. اینکه «راهکارهای موسی (ع) برای مدیریت روانی جامعه، نسبت به ناسازگاری هایی که با مفهوم دفاع روانی قابل تحلیل اند، چیست؟ » بر این اساس، دفاعهای ناسازگارانهی این افراد با استفاده از «روش کیفی تحلیل متون» در مباحث مربوط به مکانیزم های دفاع روانی، استخراج، مقوله بندی و تحلیل شد. همچنین، برای اصطیاد شیوه های مدیریت روانی در مواجهه با رفتارهای ناسالم، از «روش های متعارف در علوم اسلامی» و با رعایت «ضوابط و قواعد تفسیر» در فهم قرآن کریم استفاده شد. از نتایج این مطالعه، تبیین دو سازوکار «دلیل تراشی و فرافکنی» در بنی اسراییل، سه سازوکار «فرافکنی، بی ارزش سازی و همه کارتوانی» در فرعون و هفت روش مدیریت توسط موسی (ع) است. راهکار «اطمینان بخشی» بین روان شناسی و آموزه های قرآنی مشترک و شش روش جدید شامل «مدارا برای حساسیت زدایی، آگاه سازی، داستانسازی، شرکت دادن توجیه گران در کار، محرومیت از امتیازات و تغییر محیط» است.

معنای واژگان قرآن هرچند در ابتدا با فرهنگ مفاهمه مخاطبان نخستین آن سازگار بوده لیکن در سده های بعد دچار تشتت آرای مختلف شده و عواملی چون ورود واژگان معرب در متن قرآن نیز همواره مزید بر علت بوده است. یکی از واژگانی که در میدان تزاحم آرای مختلف قرار گرفته، واژه «متکا» در آیه 31 سوره یوسف است که لغویان و مفسران برای آن چهار معنای «مجلس»، «تکیه گاه»، «خوراکی» و «ترنج» را مطرح کرده اند. در جامعه مفسران، برخی تلاش کرده اند تا معانی مختلف را با یکدیگر جمع نمایند و برخی دیگر آشکارا معنای مخالف نظر خود را تخطیه نموده اند؛ برخی نیز تمام معانی را ذکر کرده و از ترجیح یک معنا بر سایرین، اجتناب کرده اند. پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی ابتدا قرایات گوناگون را تبیین و سپس به بررسی آرای مختلف لغویان و مفسران پرداخته و پس از رفع ایرادهای وارده، معنای «ترنج» را بر سایر معانی ترجیح داده است. این معنا علاوه بر مویداتی چون علم لغت، روایات فریقین، سیاق آیه مورد بحث و آرای مفسران، از منظر «معربات» نیز مورد تایید است؛ زیرا با همان قرایت مشهور «متکا»، در زبان قبطی و حبشی به معنای «ترنج» است، و این با فضای داستان حضرت یوسف علیه السلام که در مصر (آفریقای جنوبی) رخ داده نیز هم خوانی دارد.

یکی از نکات مهم در حوزه مباحث سیاسی و اجتماعی، بررسی رابطه بین «دین» و «سیاست» است و در این باره، نظرات گوناگونی از تباین تا تلازم مطرح شده است. نوع تعریف از دین و تحدید و توسعه دامنه دخالت آن در اجتماع، در بررسی این مهم نقش اساسی دارد. در نگاه قرآن و سنت، میان دین اسلام و برپایی حکومت، تلازم وجود دارد و این تلازم در آرای علامه طباطبایی به عنوان یک مفسر شیعی و سید قطب به عنوان یک مفسر اهل سنت، قابل رویت است. در این مقاله که به روش تحلیلی تطبیقی تدوین شده، پس از تعریف دین، حکومت و سیاست، این تلازم به اثبات رسیده است. با بیان نظرات دو مفسر، اشتراک نظر آن دو در تعریف دین و دامنه دخالت آن در اجتماع و نیز تمایز نظر آن دو در نوع تبیین رابطه نیازمندی بین دین و سیاست روشن می گردد. نتایج مقایسه نشان می دهد که هر دو مفسر، معتقد به تعریف حداکثری از دین و ابتنایش بر فطرت و تاثیر و تاثر بین آن و نظام اجتماعی و سیاسی هستند با این تمایز که علامه در صدد تبیین نیازمندی اجتماع برای متعالی شدن به دین است؛ و در مقابل، سید قطب در صدد بیان نیاز دین برای بقا و جلوه نمایی حداکثری به حضور اجتماعی و دخالت و مدیریت در جامعه است. علاوه بر آن، به رغم اشتراک هایی در بحث حاکمیت و حکومت، بین ایشان در مورد تعیین حاکم سیاسی اسلامی تفاوت وجود دارد، از این رو، دو دیدگاه تبار متفاوتی دارند.

نسخ از جمله مسایل مهم در علوم قرآنی و تفسیر است که همواره دانشمندان اسلامی به آن توجه نشان داده اند. قریب به اتفاق دانشمندان با وجود اختلاف نظر در تعداد و نوع آیات ناسخ و منسوخ اصل وجود نسخ را پذیرفته اند. ابن کثیر از مفسرانی است که در تفسیر خود به مسیله نسخ توجه ویژه ای نشان داده است. در این مقاله با روش تحلیلی-توصیفی ابتدا به موضوع نسخ در تفسیر ابن کثیر پرداخته شده و سپس مبانی وی در نسخ و نوع مواجهه وی با مسیله نسخ بررسی خواهد شد. او از میان 45 مورد نسخی که ذیل آیات، مورد بحث قرار داده به طور روشمند و بر اساس مبانی تعیین شده 10 مورد را پذیرفته است. اعتقاد به گسستگی نزول در سوره های مدنی و تقدم و تاخر سوره ها و توجه به سیاق آیات از جمله این مبانی است. این مفسر در مواجهه با ناسخ و منسوخ نیز توجه ویژه ای به آیات و سنت پیامبر (ص) همچنین استناد به اقوال صحابه و تابعین و مفسران دارد. ابن کثیر در مواردی نیز معتقد است میان حکم آیه ناسخ و آیه منسوخ ارتباطی وجود ندارد و در مواردی تخصیص و استثناء در آیات را به جای نسخ پذیرفته است.

بحث از محکم و متشابه در شمار زیربنایی ترین و چالشی ترین مباحث در حوزه تفسیر و علوم قرآن قرار دارد که از دیرباز تاکنون مورد توجه عالمان علوم مختلف اسلامی در میان مذاهب و فرقه های گوناگون بوده است. این جستار با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، نظریه جدید محمد عابد الجابری پیرامون این موضوع را بر پایه آیه 7 سوره آل عمران طرح و تبیین نموده و آن را به بوته نقد گذاشته است. دستاورد پژوهش حاضر این است که وی، «آیات محکم» و «آیات متشابه» در آیه یادشده را ناظر به لفظ و معنا ندانسته، بلکه از جنس پدیده تکوینی و خارجی برشمرده است. ایرادات سندی، متنی و دلالی به روایتی که جابری آن را به عنوان سبب نزول آیه مورد بحث اختیار کرده است، عدم تحقق شرایط سیاق برای آیه 7 آل عمران و نیز ناسازگاری معنای پیشنهادی جابری برای لفظ «آیه» با ساختار کلی آیه مزبور، از جمله مهمترین نقدهای وارد بر نظریه وی است.

نظریه اخلاقی جنگ عادلانه که خاستگاه دینی داشته، ابتدا توسط روحانیان مسیحی به ویژه آگوستین قدیس در کتاب شهر خدا مطرح گشت و سپس از سوی سیاست مداران مورد استقبال زیادی قرار گرفت. هدف اصلی این نظریه، کاستن از خسارت های انسانی و مادی جنگ هاست. نظریه مذکور بر اساس اجزای چهارگانه «دیدگاه شهر خدا و شهر انسان، فضیلت و عدالت، قوانین و مشترک المنافع»، اصولی اخلاقی را برای مراحل قبل از جنگ، حین جنگ و پس از جنگ مطرح کرده است. هرچند برخی از محققان تلاش کرده اند تا اصول اخلاقی جنگ عادلانه را به صورت تطبیقی با جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی در اسلام مورد بررسی قرار داده و یا برخی دیگر به حکم جنگ روانی و شرایط استفاده از آن در اسلام بپردازند، ولی در این پژوهش به نقد اجزاء زیرین و جنبه جنگ روانی آن پرداخته شده است. از این رو، در این نوشتار ابتدا با روش توصیفی تحلیلی، از منظری دینی و با تکیه بر گزاره های نهج البلاغه، اجزاء زیربنایی این نظریه در آثار آگوستین نقد و بررسی و سپس مشروعیت جنگ روانی به بحث گذاشته می شود. نتایجی که این پژوهش بدان دست یافته آن است که از منظر نهج البلاغه، اولا، خلقت تمام انسان ها بر اساس فطرت الهی و خیر است و عدالت فضلیتی جهان شمول و ذاتی در انسان است، نه مختتص به مسیحیان کاتولیک و عدالت اجتماعی حاکمان در اسلام شامل همه انسان ها حتی حیوانات نیز خواهد شد. ثانیا، جنگ روانی رسانه ای در صورتی عادلانه است که دارای ویژگی هایی مثل: حق نمایی، افشاگری به حق، رعایت انصاف، ارشاد و موعظه، دوری از مکر و خدعه باشد. دقیقا بر اساس همین ویژگی ها، جنگ روانی و تبلیغات خصمانه نیز باید مورد نقد قرار گیرد. برخی از نقدهای وارد به اجزای این نظریه عبارت است از: 1. انحراف در تفسیر آفرینش اولیه انسان؛ 2. انحراف مفهومی عدالت؛ 3. عدالت تفویضی و انحصاری؛ 4. باطلگرایی در عین حق نمایی.

یکی از مفاهیم اساسی در کلام و اندیشه امام علی (ع) «وحدت» است چنان که در نهج البلاغه به عزت و اقتدار امت اسلامی در سایه وحدت تاکید شده است. گرچه واژه «وحده» در نهج البلاغه به معنای همبستگی و اتحاد به کار نرفته است؛ ولی ترکیب ها و تعبیرهای متنوعی در حوزه معنایی «وحدت» وجود دارد که با توجه به بافت موقعیتی و شرایط گوناگون سیاسی و اجتماعی، ذهن مخاطب را به سمت مساله حیاتی وحدت سوق می دهد. این مقاله، واژگان و ترکیب های حوزه معنایی وحدت و مفاهیم و مصادیق آن را مورد بررسی و تحلیل معناشناختی قرار داده است و کوشیده است با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس علم معناشناسی، مولفه های معنایی و دلالت های بافتی واژگان و ترکیب های حوزه معنایی وحدت را در دو بخش «ترکیب های دال بر اتحاد مطلوب» و «ترکیب های دال بر اتحاد نامطلوب» و نیز رابطه معنایی «باهم آیی» بررسی و تحلیل نماید و بیان کند که مفاهیمی چون همکاری، سازش و اصلاح و مصادیقی همچون وحدت عقیدتی، اجتماعی، سیاسی و عاطفی در مقوله وحدت نقش آفرینی کرده اند و با توجه به بافت می توانند بار معنایی مثبت یا منفی داشته باشند.

در میان آثار ارزشمند باقی مانده از امام صادق (ع)، نامه ای خطاب به اصحاب در تمامی عصرها وجود دارد که توجه و عمل به آن مورد تاکید امام بوده است. در پژوهش حاضر، این نامه با روش تحلیل محتوا به صورت کمی و کیفی واکاوی شده است. حاصل این واکاوی آن است که حضرت بیشترین تاکید را روی واژه «طاعت» دارد. همچنین بر موضوعات «ارتباط با خداوند» و «شناخت اهل باطل» بسیار تاکید شده است. مضامین نامه قابل تقسیم به مضامین معرفتی و اخلاقی است. در بخش مضامین معرفتی و به تعبیر دیگر مضامین اعتقادی، با در نظر گرفتن شرایط مخاطبان، مباحث مرتبط با خداشناسی، امام شناسی و شناخت اهل باطل به گونه ای کارکردگرایانه به منظور حفظ بنیان فکری اصحاب بیان شده است. این نگاه کارکردی در بخش اخلاقی که از مباحث مرتبط با اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی تشکیل شده نیز، غالب است؛ به گونه ای که می توان گفت: این نامه، طرح ریزی اصول و راهکارهای کاربردی جهت حفظ و توانمندسازی اصحاب از طریق هم افزایی و هم اندیشی بوده است.

اعتبارسنجی حدیث در میان عالمان حدیث از جایگاه مهمی برخوردار است. آنان با کاربست معیارهای نقد سند و متن، می کوشند گزاره های حدیثی اصیل را از گزاره های حدیث نما تفکیک کنند. به نظر می رسد تاکنون توجهی به گونه شناسی گزاره های حدیث نما، جز حدیث جعلی، نشده است. در نتیجه کاربست معیارهای نقد حدیث، نتوانسته برخی گزاره های حدیث نمای مشابه با گزاره های حدیثی اصیل را پالایش کند. گزاره های حدیث انگارانه یکی از گونه های حدیث نماست. این نوشتار در صدد بیان مولفه ها و خاستگاه های گزاره های حدیث انگارانه است. نگارنده با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به این نتیجه رسید که یکی از گزاره های حدیث نما، گزاره های حدیث انگارانه است. از میان عوامل پدیداری این گزاره ها، می توان به باورهای کلامی، اهمیت موضوع و تطبیق اشتباه اشاره کرد.

هدف از این پژوهش، تحلیل محتوای روایات ام سلمه در منابع شیعی است که نتیجه آن می تواند، معرف دغدغه های فکری وی در طول شش دهه از تاریخ صدر اسلام باشد. برای وصول به این هدف تمامی روایات وی در منابع شیعی به تعداد 97 روایت، گرد آوری و با روش تحلیل محتوا با رویکرد کمی و کیفی به عنوان روشی میان رشته ای برای استخراج، طبقه بندی و مقوله بندی های بافته شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. از نتایج احصاء شده در تحقیق، علاوه بر احراز فراوانی حجم روایات و تعیین روات و مستندات روایی وی و تبیین موضوعات فرعی و اصلی در روایات ایشان، می توان اذعان داشت که ام سلمه در روایات خود به همه موضوعات اعتقادی، احکام شرعی، اخلاقیات، دعاها، موارد تاریخی و فردی و اجتماعی پرداخته اما اهتمام عمده و دغدغه مندرج در روایات او، طرح مباحث اعتقادی، خصوصا بیان فضایل و مناقب اهل بیت (ع)، بالاخص فضایل علی بن ابی طالب علیه السلام بوده و علت این امر را نیز باید در دیدگاه های فکری وی، مظلومیت و مهجوریت اهل بیت بعد از رحلت رسول اکرم (ص)، حاکمیت خلفای سه گانه و بنی امیه و دیدگاه های مذهبی مولفان شیعه یافت.

مصحف امام علی(ع) با ویژگی های منحصر به فرد تفسیری و تنزیلی آن، از دیرباز مورد توجه مفسران و دانشمندان علوم قرآنی بوده است؛ با این وجود در مصادر روایی اهل سنت روایاتی در قالب خطابه و پاسخ به سوال راوی از آن امام همام، بدین مضمون گزارش شده است که ایشان از میراث رسول خدا (ص) جز صحیفه ای با مضامین محدود در اختیار ندارد. به عبارتی دیگر، وجود مصحف بی نظیر امام علی (ع)، با ویژگی های منحصر به فرد تفسیری و تنزیلی آن نفی شده است. با نظر به اینکه این دسته از روایات، از ارزش مصحف امام علی (ع) فروکاسته و نیز به شخصیت علمی آن امام همام خدشه وارد می سازد، نوشتار پیش رو با تکیه بر گونه های نقلی به منظور اعتبارسنجی این دسته از گزارش ها سامان یافته است. ضعف سندی، تفرد پی در پی در إسناد، غرابت و شذوذ، همچنین اضطراب متنی به ضمیمه تعارض با مسلمات تاریخی و روایی، تعارض با مقوله امامت و وصایت امام علی(ع) و جایگاه علمی ایشان در کنار ادله و قراین گوناگون دیگر بی اعتباری و احتمال برساختگی این روایات را بیش از پیش نمایان می سازد.

در برخی از کتابهای شیعیان روایاتی درباره نهی از کلام وجود دارد. این روایات باعث شده گروهی از شیعیان بپندارند که دانش کلام نه تنها سودمند نیست، بلکه این علم از نظر امامان شیعه نکوهیده است. با مطالعه روایات این موضوع و دقت در سیره معصومین می بینیم که امامان شیعه از بزرگان کلام در روزگار خود بوده و تلاشهای بسیاری دراین زمینه به کار بسته اند. آنان خود با متکلمان سایر مذاهب مناظراتی داشته و شاگردان خود را هم برای رویارویی با آنان تعلیم می داندند و به آنان اجازه مناظره و بحث با مخالفان می دادند. گاهی این مجالس مناظره در حضور امامان تشکیل می شد. بر این اساس اصل در نگاه امامان شیعه مفید بودن و جواز پرداختن به این علم است و در زمانهای خاص، موضوعات خاص، افراد خاص و شرایط خاص به نهی از تکلم و مناظره پرداخته اند. برخی از روایات نکوهش کلام نیز مربوط به نهی از شیوه های نادرست یا نهی از بحث های بی نتیجه در موضوعات متنوع است و اختصاصی به دانش کلام ندارد.