نشاء علم
سال:1400 | دوره:11 | شماره:2 (پیاپی 22) |تعداد مقالات:13

گستره سواد را می باید برای جامعه تعریف نمود و زیرساخت های آن را فراهم کرد. سواد را می توان در سه رده دسته بندی نمود: 1) سواد عمومی شامل خواندن و نوشتن و محاسبه کردن، استفاده از کامپیوترو اینترنت، آشنایی به زبان اینترنت، استفاده از وسایل فنی-رفاهی روزامد، ادب اجتماعی. 2) سواد علمی شامل دانستن نظریه های علمی در رشته مورد نظر، بکار گیری نظریه ها برای تعریف فرضیه برای حل یک مسیله، آشنایی به روش و تکنیک های اندازه گیری، ایجاد داده و اطلاعات علمی و مصرف بهینه علمی و نوآوری از اطلاعات ایجاد شده و تحلیل عمیق از اطلاعات علمی. 3) سواد عقلی و یا حکمت درک حقیقت اشیاء و پی بردن به نورحقیقی عالم و شکرگزاری خالق و پیروی از علوم و ادب الهی در شناخت عوالم دنیا و آخرت. برای تعلیم و پرورش انسان در هر کدام از موارد بالا نیازبه زیرساخت ها می باشد: الف) خانواده منسجم و مودب. ب) مدرسه با فضا و امکانات استاندارد با حضور معلمان و مربیان دانشمدار. ج) دانشگاه و مراکز علمی با برج و بارو با حضور استادان مبرز و دانشجویان مستعد و کارشناسان عالی رتبه، امکانات به روز آموزشی، پژوهشی شامل آزمایشگاه ها و دستگاه های تحقیقاتی با وضوح بالا و ریز بین برای اندازه گیری های دقیق و امکانات پشتیبانی از آنها، سرور های عظیم برای ایجاد دادگان های بزرگ اطلاعات علمی و آنالیز آنها، امکانات ارتباط علمی ملی، فرا ملی و فرا زمینی. د) فرهنگستان ها و آکادمی های علوم با حضور استادان مجرب علمی برای ترسیم سیاست های کلان علمی و تعیین خط مشی پیشروی دانش و ادب درسطح ملی و فرا ملی. ه) مراکز غیر رسمی و خصوصی در جامعه برای پشتیبانی و پیشروی دانش و خلاقیت امروز دانشجویان ودانش آموزان در مسیر موارد بالا تعلیم و تربیت نمی یابند و بیشتر آنها مدرک تحصیلی را دریافت می نمایند و آنطور هم رضایت ندارند. با داشتن اینهمه امکانات شایسته است مدیریت صحیح در بهره برداری هم افزا از توان موجود برای تعلیم و تربیت و رضایت فرزندان مان را داشته باشیم. البته این موضوع همت دولت و ملت را می طلبد تا به موفقیت دست یابیم.

تعداد کل اسناد علمی نمایه شده ایران در وبگاه علم موسسه اطلاعات علمی کلاریویت آنالیتیکس، در سال 2020 میلادی، از رشد حدود ده درصدی نسبت به سال قبل برخوردار بوده و با یک رتبه صعود و پشت سر گذاشتن کشور روسیه، کشورمان توانست در جایگاه پانزدهم جهان از نظر کمیت تولید اسناد علمی قرار بگیرد. در طول یک دهه اخیر، نه تنها سهم مشارکت ما در تولید اسناد علمی جهان از یک درصد به دو درصد ارتقا پیدا کرده است، بلکه جایگاه ایران از نظر کیفیت اسناد علمی، نسبت به جایگاه ما از نظر کمیت اسناد علمی پیشی گرفته است. در جزییات، تعداد اسناد علمی منتشر شده ایران در علوم 52512 (2. 22 درصد مقدار جهانی و رتبه پانزدهم، یک رتبه رشد نسبت به سال قبل)، در علوم اجتماعی 4228 (0. 95 درصد مقدار جهانی و رتبه بیست و نهم جهان، سه رتبه رشد نسبت به سال قبل) و در علوم انسانی و هنر 294 (0. 29 درصد مقدار جهانی و رتبه سی و هفتم جهان، سه رتبه رشد نسبت به سال قبل) و در مجموع 53902 (2. 02 درصد مقدار جهانی و رتبه پانزدهم، یک رتبه رشد نسبت به سال قبل) می باشد. کشورهای امریکا، چین و انگلستان به ترتیب با 25. 7، 21. 7 و 6. 8 درصد سهم از تولید اسناد علمی جهان در رده های یک تا سه قرار داشته اند. دانشگاه های تهران، علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی شهید بهشتی، تربیت مدرس و علوم پزشکی ایران، به ترتیب، پنج دانشگاه برتر دولتی اسناد تولید علم در سال 2020 بوده اند. همانند سال قبل، مجموعه واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در پانزده درصد تولید اسناد علمی در سال 2020 نقش داشته اند. در نمایه استنادی نشریات نوظهور (ESCI)، با ثبت 12877 نمایه و سهم 3. 3 درصدی جهان، همانند سال قبل ایران در رتبه نهم تولید این اسناد قرار گرفته است. از نظر کیفیت تولید اسناد علمی منتشر شده، تعداد مقالات منتشر شده در چارک اول (Q1) و نشریات برتر، تعداد مقالات پرارجاع و داغ و همچنین تعداد ارجاعات به مقالات کشور از رشد خوبی برخوردار بوده است و این نشانه توجه خاص دانشگاه ها به انتشار با کیفیت بالاست.

پیشرفت هیچ حوزه ای بدون برنامه ریزی ممکن نبوده و پیشرفت در حوزه علم و دانش و فناوری نیز از این امر مستثنی نیست. پیش نیاز هر نوع برنامه ریزی، ترسیم وضعیت موجود، توصیف وضعیت مطلوب و تبیین راهکارها، راهبردها، سیاست های اجرایی و برنامه های اجرایی-عملیاتی رسیدن از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب است. طرح آمایش آموزش عالی وضعیت موجود آموزش عالی کشور را، در سال 1394، از جنبه های مختلف به تصویر می کشد و شناخت کافی از زیرنظام ها، توزیع دانشجویی و اعضای هیات علمی در سطح استانی و ملی ارایه می دهد. این گزارش یکی از جامع ترین گزارش ها در حوزه آموزش عالی کشور است که در چارچوب نقشه جامع علمی کشور تدوین شده است، اما مستلزم اصلاح به روزرسانی داده ها و اطلاعات و از همه مهمتر رصد میزان پیشرفت در شاخص های کمی و به ویژه کیفی و اهداف طرح می باشد. این سند می تواند مبنای خوبی برای برنامه ریزی و سیاست گذاری در حوزه های مختلف آموزش عالی باشد، اما سیر تاریخی تدوین تا تصویب و اجرای آن-پایان عمر چهار دولت-بیانگر عدم اعتقاد و باور دست اندرکاران آموزش عالی کشور به اسنادی از این دست می باشد. معضلات مدیریتی، نظارتی و محدودیت منابع مالی از جمله عوامل مهم در اجرای ناموفق این طرح می باشد. در این مقاله طرح آمایش آموزش عالی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در پایان با ترسیم جایگاه علوم پایه، پیشنهاداتی در جهت تقویت و ارتقای کیفی علوم پایه ارایه شده است.

جنبش دسترسی آزاد در دهه 1990 با هدف دسترسی به همه یافته های علمی شروع شد. در چشم انداز این جنبش در 2020، قرار بود تمامی یافته های علمی که از پژوهش هایی که با بودجه عمومی حمایت می شوند بدون محدودیت و برای استفاده همه افراد به همراه داده های پژوهشی آنها در دسترس باشند. به منظور اجرای این هدف، ابتکاری برای دسترسی به انتشارات علمی با عنوان طرح شوک (پلان اس) در سال 2018 ارایه شد که مقرر شد توسط کنسرسیومی با حمایت سازمان های بین المللی حامیان پژوهش ها تحت عنوان ایتلاف اس اجرایی شود. این ایده پس از آن مطرح شد که در نتیجه نشست 2004 این جنبش در برلین مقرر گردید علاوه بر یافته های علمی، داده های خام این پژوهش ها نیز باید در دسترس باشد. از همین رو سازمانهای ملی و بین المللی و حامیان پژوهش ها تصمیماتی برای حمایت از این طرح انجام دادند. بررسی ها نشان می دهد که با وجود اقدامات و راهبردهای متنوعی که برای دسترسی آزاد به پژوهش های علمی طی دو دهه گذشته انجام شده است، هنوز ملاحظاتی متعددی در خصوص حق انتشار و مالکیت مقالات منتشر شده و به خصوص مقالاتی که از بودجه عمومی حمایت می شوند، وجود دارد. از طرف دیگر، با وجود تاکید ایتلاف اس مبنی بر دسترسی به بروندادهای پژوهشی و داده های خام آنها، مسایل متعددی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد از جمله مسایل سازمانی، فردی، حقوقی، رفتاری و فرهنگی. با وجود همه چالش ها به نظر می رسد که مطالبه جهانی در خصوص علم باز و دسترسی به یافته های علمی طی سال های اخیر افزایش یافته و حامیان مالی و سیاستگذاران پژوهشی ناگزیر به دنبال راهی برای اجرای آن هستند.

این مقاله تاریخچه ایجاد شبکه های آزمایشگاه های تحقیقاتی و پیامدهای شکل گیری آنها را بر مراکز آموزش عالی ایران بررسی می کند. نتایج این مطالعه نشان می دهد برای حمایت از استقرار شبکه های آزمایشگاه های تحقیقاتی به مدیریت پایدارتری نیاز داریم. شبکه های آزمایشگاهی که در حال حاضر در کشور فعال هستند نیز به طور کلی خدمات گرا هستند. ایجاد آزمایشگاه های به اصطلاح ملی در کشور می باید نسبت به سایر کشورها پیشرفت نماید. با توجه به گسترش مراکز آموزش عالی و افزایش تعداد محققان، حضور فعال شبکه های آزمایشگاه های تحقیقاتی یکی از اولویت های اصلی و یکی از ضروریات مهم کشور است.

در سال های اخیر، تحولات فناورانه و نوآوری های پیاپی در فرایندهای ساخت و تولید، تغییرات عمیقی را در چشم انداز صنعتی جهان ایجاد کرده اند. در این میان، شاهد ظهور مفهوم انقلاب صنعتی چهارم یا صنعت 4. 0 نیز بوده ایم و پژوهشگران نیز توجه فزاینده ای به این موضوع نشان داده اند. این رویکرد صنعتی جدید که از طریق درهم آمیزی فناوری ها بر پایه سامانه های فیزیکی سایبری و تحول دیجیتال ایجاد شده است، پیامدهای متحولانه ای رابرای صنعت و اقتصاد به همراه دارد. امروز در آغاز انقلابی قرار داریم که در حال تغییر بنیادین سبک زندگی، کار و روابط مان است. این پدیده از نظر مقیاس، پوشش و پیچیدگی با هیچکدام از تجربیات گذشته بشر قابل مقایسه نیست. و هنوز از درک کامل سرعت و دامنه این انقلاب جدید بسیار فاصله داریم. آنچه مسلم است می باید هر چه سریعتر نسبت به استفاده از آثار و تبعات مثبت و مقابله با تهدیدهای احتمالی این انقلاب صنعتی اقدامات موثری را به انجام رساند. مقاله پیش رو به مولفه های بنیادین انقلاب صنعتی چهارم و تغییرات نوپدید در عرصه های صنعت، محصولات و خدمات، مدل های کسب و کار و بازار، محیط کار و توسعه مهارت ها می پردازد و بر ضرورت آمادگی برای مواجهه با این موضوع توسعه صنعتی تاکید می نماید.

آینده پژوهی مطالعه علمی تحولات محتمل و مطلوب در آینده است، به طوری که بینش لازم برای طراحی الزامات آن ایجاد گردد. از دیدگاه علم آینده پژوهی، پیش بینی دقیق آینده میسر نیست، اما می توان طرحی جامع ارایه کرد که در آن حالت های ممکن که توانایی تبدیل شدن به آینده را دارند تعیین و بررسی گردند. از طرفی آینده پژوهی مهندسی تجزیه و تحلیل فناوری های آینده، بررسی تغییرات و چالش های قدرتمند نوآوری مبتنی بر علم، با تمرکز بر موضوعات و نگرانی های اجتماعی است. تجزیه و تحلیل فناوری های مهندسی آینده محور، شناسایی سامانه ها و فرآیندهای پیچیده و پویایی است که در یک تلاش جمعی و بین رشته ای سعی دارد تا درک صحیح و روشنی از آینده برای سازمان های ذینفع ایجاد نموده و بستر توسعه پایدار را فراهم سازد. در این مقاله سعی شده است عوامل فناورانه که آینده را تغییر خواهند داد بطور خلاصه شرح داده شود و مسیر آینده فناوری های برتر را پیش بینی نمود.

مطالعه زندگی نامه دانشمندان بزرگ کمک بسیاری به شناخت مسیر فکری محققان می کند که می تواند در زندگی علمی و شیوه های تحقیقاتی آنان تاثیر گذار باشد. این مقاله به مطالعه زندگی نامه جابربن حیان و ابوریحان بیرونی از دانشمندان ایرانی، ماری کوری و نیکولا تسلا از دانشمندان و مخترعان غربی می پردازد. هم چنین، سعی بر آن شده است تا علاوه بر ذکر اکتشافات و اختراعات این دانشمندان به نکات برجسته زندگی آنها پرداخته شود. طبق باور جابر بن حیان(شیمیدان مسلمان و ایرانی) کیمیا، سلطان تمام علوم محسوب می شده است. از او نقل شده است که تاریخ بشر قابل قیاس با کیمیاگری عظیمی است که هدف آن رسیدن از نقص به کمال است. ابوریحان بیرونی جزء شخصیت های برجسته روزگار خود و از شخصیت های چند بعدی در علم بوده است. این دانشمند ایرانی در علوم مختلفی از جمله ریاضی، ستاره شناسی، تقویم شناسی، انسان شناسی، تاریخ نگاری، گاه نگاری و طبیعت شناسی صاحب نظر بود. ماری کوری اولین دانشمند زنی بود که در پی کشف و اثبات رادیواکتیویته موفق به کسب جایزه نوبل شد. همچنین نام او به عنوان اولین فردی که در دو رشته (شیمی و فیزیک) موفق به کسب جایزه نوبل شده است، در تاریخ ثبت شده است. نیکولا تسلا از نبوغ و استعداد خاص در زمینه فیزیک و الکتریسیته برخوردار بود که از او شخصیتی اسرارآمیز ساخته است. تحقیقات این دانشمند نشانگر آن است که او سال ها و قرن ها از زمانی که در آن می زیست جلوتربوده است.

واکسن سازی در ایران پیشینه ای دور و دراز دارد و سابقه اش به بیش از 101 سال پیش برمی گردد. در تمام این سال ها همه ما با واکسن های ساخت ایران در مقابل بیماری های سل، هپاتیتB، فلج اطفال، دیفتری، سیاه سرفه، کزاز، سرخک، سرخجه و اوریون واکسینه شدیم. حدود یک قرن از واکسن سازی ایران می گذرد و ایران رتبه 10 جهانی در ساخت واکسن را دارد. ایران علاوه بر تولید واکسن های مورد نیاز برای انجام واکسینه شدن جمعیت کودکان و بزرگسالان، توانسته است همین واکسن ها را به کشورهای آسیایی، آفریقایی و برخی کشورهای اروپایی صادر کند. در زمینه تولید واکسن های دامی 97 درصد خودکفا شده ایم ولی در بخش واکسن طیور 70 درصد واردات داریم.

با توجه به گزارش هایی مبنی بر وجود جهش های موجود در ویروس کرونا جدید 2019، هدف اصلی مقاله معرفی انواع جهش ها و گونه های حایز اهمیت در سایر کشور ها می باشد. در واقع، یکی از دلایل اهمیت چنین مطالعه ای وجود پروتئین سطحی به نام تاجی (S) است که تاکنون متحمل بیشترین جهش ها شده است. این پروتئین به عنوان هدف اصلی توسط شرکت های بزرگ واکسن و داروسازی به کار گرفته شده است. در این مقاله با توجه به اهمیت و نقش پروتئین تاجی، سعی شده است جهش ها، پیدایش گونه های جدید و پیامدهای احتمالی ناشی از ظهور آنها در حیطه ساخت و طراحی دارو و واکسن مورد بحث و بررسی قرار گیرد. همچنین در این مطالعه، برنامه های رایج واکسن کووید-19 (برمبنای mRNA، ویروس غیرفعال، زیرواحد پروتئینی، وکتور ویروسی تکثیر شونده و ذرات شبیه ویروس) معرفی شده اند. همچنین، طبق استاندارد های بین المللی پایش هر کدام از روش ها نیز در حال انجام است که بر اساس تحلیل های دقیق علمی و مدل های آماری بهتر می توان از پتانسیل های این روش ها در کاهش اثرات همه گیری استفاده نمود.

اولین اقدام صورت گرفته در جهت نامگذاری سامان یافته مواد شیمیایی غیرآلی و آلی به ترتیب مربوط نیمه دوم قرن های هجدهم و نوزدهم میلادی است. با این وجود، استانداردسازی بین المللی نامگذاری مواد شیمیایی با بنیانگذاری اتحادیه بین المللی شیمی محض و کاربردی (IUPAC) در سال 1919 م. (1297 خ. ) تحقق عینی یافت. همچنین علیرغم کاربرد واژه کاتالیز با مفهوم تسریع واکنش های شیمیایی در نیمه دوم قرن هجده، ارایه مفهوم امروزی کاتالیز و همچنین، معرفی اولین فعالیت آنزیمی در دهه سوم قرن نوزدهم جامه عمل پوشید. در ادامه، اقدام در جهت استانداردسازی بین المللی آنزیم ها تا زمان بنیانگذاری اتحادیه بین المللی بیوشیمی (IUB) که از دهه پایانی قرن بیستم به اتحادیه بین المللی بیوشیمی و زیست شناسی مولکولی (IUBMB) تغییر نام داد، در ابتدای نیمه دوم قرن بیستم معطل ماند. تا اینکه در ابتدای دهه ششم قرن مزبور، IUB با سازمان دهی و تشکیل کمیسیون آنزیم (EC) در ابتدا با مشورتو در ادامه با همکاری IUPAC، شروع به انتشار گزارش های دسته بندی و نامگذاری آنزیم ها بر اساس نوع واکنش نمود. نتیجه اقدام مزبور انتشار 6 گزارش و 13 الحاقیه نامگذاری و دسته بندی آنزیم ها تا پایان قرن بیستم بود. بر این اساس آنزیم ها در 6 دسته، نامگذاری و دسته بندی شدند. تا اینکه، بعد از 70 سال از زمان تلاش بین المللی و سازمان یافته برای نامگذاری آنزیم ها و نیز 60 سال بعد از انتشار اولین گزارش کمیسیون آنزیمی، گروهی از آنزیم ها در دسته هفتم (EC 7) نامگذاری و دسته بندی شدند. در مقاله حاضر ضمن اطلاع رسانی در مورد اضافه شدن دسته هفتم به 6 دسته آنزیم ها توسط کارگروه نامگذاری آنزیم از اتحادیه بین المللی بیوشیمی و زیست شناسی مولکولی (EN-IUBMB)و کمیسیون مشترک نامگذاری بیوشیمیایی اتحادیه بین المللی بیوشیمی و زیست شناسی مولکولیو اتحادیه بین المللی شیمی محض و کاربردی (JCBN)، سرگذشت نامگذاری آنزیم ها از ابتدا-تاکنون مرور می شود.

دانش زیست الگو و الهام زیستی نه تنها تامین کننده بهبود کیفی محصولات و فرآیندهای فناورانه است، بلکه راه حل امیدوار کننده برای برون رفت بشر از مشکلات حاصل از فناوری ها و سبک زندگی مدرن است. از جمله دستاوردهای برخورداری از این دانش، جایگزینی کارآمد مواد طبیعی از جمله بیوپلیمرها به جای انواع شیمیایی ساختگی آنهاست. یکی از فراوانترین بیوپلیمرها، کیتن و شکل داستیله آن کیتوزان است. کیتوزان ویژگی های منحصربه فردی مانند زیست سازگاری، زیست تخریب پذیری، زیست فعالی، خاصیت ضد میکروبی و غیرسمی بودن دارد. این زیست ماده، امروزه در زیست پزشکی از جمله مهندسی بافت، زخم پوشی، دارورسانی، تصویربرداری پزشکی و چشم پزشکی کاربردهای زیست الگویی زیادی پیدا کرده است. کیتین به صورت رایج از پوست دور ریز میگو و خرچنگ استخراج و سپس به کیتوزان تبدیل می شود. در سال های اخیر پژوهشگران با توجه به محدودیت منابع دریایی به منبع مهم جایگزین دیگر کیتین از جمله حشرات توجه نموده اند. این مقاله به مرور منابع، ویژگی های شیمی فیزیکی، زیستی و کاربردهای کیتوزان در زیست پزشکی می پردازد.

سرو ابرکوه مسن ترین سرو ایران در 140 کیلومتری غرب یزد آرمیده در کنار قنات قدیمی (شاهکار ایرانیان) و از رقم های سرو زربین با نام علمی Cupressus sempervirens L. var. horizontalis دارای سنی بیش از 4000 سال است. درواقع از 573 اصله درخت کهن سال از 36 گونه مختلف در ایران شهرت ملی و جهانی این سرو در متون تاریخی و ادبی مانند کتاب نزهه القلوب نوشته حمدالله مستوفی (740 هجری قمری) بازتاب داشته است. بی همتایی این سرو که در سال 1382 به عنوان اثر طبیعی ملی ثبت شده را نمی توان صرفا به دلیل سن حدود 4000 ساله و یا ارتفاع 25 متری و قطر تنه حدود 3 متری آن دانست، بلکه این سرو کهن سال که در مرکز ایران قرار دارد، شاهدی بر فراز و نشیب های طبیعی و تاریخی از قبیل جنگ ها و رخدادهای گوناگون می باشد، زیرا زمانی بس طولانی و شرایط طبیعی بسیار دشواری را سپری کرده است. از آن جمله می توان به حافظه تاریخی دوران: هخامنشی، اشکانی، ساسانی، ظهور اسلام و آمدورفت ده ها سلسله اشاره کرد.