نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)
سال:1387 | دوره:- | شماره:23 (پیاپی 20) |تعداد مقالات:19

دو رمان مشهور جیمز موریه ماجراهای حاجی بابای اصفهانی (1824) و ماجراهای حاجی بابای اصفهانی در انگلستان (1828) - را عموما روایت های شرق شناسانه از ایران و خاورزمین به شمار می آورند. در این مقاله، نگارنده می کوشد نشان دهد که این رمانها به همان میزان که آثاری درباره ایران و شرق است، درباره بریتانیا نیز هست. این آثار جهتگیری ایدئولوژیک دوگانه ای دارد: از یک سو، رویکردی انتقادآمیز نسبت به جامعه انگلستان اوایل قرن نوزدهم دارد و از دیگر سو، توسعه طللبی امپریالیستی و استعماری بریتانیا را توجیه و تبیین می کند. این دو وجه درهم تنیده است و از این رو در تحلیل این آثار باید نقش گفتمانی دوگانه آنها را مورد نظر قرارداد.

هدف عمده این تحقیق، بررسی تاثیر بازخورد تعاملی بر گونه گونی زبان بینابینی از نظر صحت دستوری، پیچیدگی کلامی و روانی گفتار کنش زبانی زبان آموزان در پاسخ به دو Task یکسویه و دوسویه است. چهل شرکت کننده در تحقیق به طور تصادفی به دو گروه آزمایش و شاهد تقسیم شدند و هر یک از چهل شرکت کننده دو Task، یکی یکسویه و دیگری دو سویه را پاسخ دادند. گروه آزمایش هنگام پاسخ بازخورد تعاملی دریافت کردند در حالی که گروه شاهد هیچ نوع بازخوردی دریافت نکردند. نتایج بررسی آماری داده ها حاکی از صحت دستوری و پیچیدگی کلامی بیشتر و روانی گفتارکمتر کنش زبانی شرکت کنندگان بهره مند از بازخورد تعاملی در پاسخ به هر دو Task یکسویه و دوسویه است. بیشترین میزان صحت دستوری در کنش زبانی شرکت کنندگانی که Task یکسویه را ضمن دریافت بازخورد تعاملی پاسخ داده بودند و بیشترین میزان پیچیدگی کلامی در کنش زبانی شرکت کنندگان بهره مند از بازخورد تعاملی در Task دوسویه دیده شد. همچنین بیشترین میزان روانی گفتار در کنش زبانی شرکت کنندگانی مشاهده شد که هنگام پاسخ به Task یکسویه، بازخورد تعاملی دریافت نکرده بودند. نتایج این تحقیق نشان دهنده لزوم توجه بیشتر به عامل بازخورد تعاملی به عنوان یکی از شرایط اجرای Task است که در درجه بندی و توالی Taskها در حوزه تهیه و تدوین مطالب درسی مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

در کتاب های بلاغی فارسی به پیروی از کتابهای بلاغت عربی، مقدمه ای با عنوان فصاحت و بلاغت آمده است که مبرا بودن کلمه و کلام را از عیوبی که ذکر کرده اند دلیل فصیح و بلیغ بودن آن شمرده اند. عیوب کلمه از نظر آنان چهارتاست : 1ـ تنافر حروف 2ـ غرابت استعمال 3ـ مخالفت قیاس 4ـ کراهت در سمع. اما آنچه در این کتابها آمده اولا پیروی از بلاغت عربی است و بسیاری از مباحث و شواهد آن در زبان فارسی کاربردی ندارد. ثانیا مثال ها و شواهد اندک و ناقص است و نمی توان آن را به عنوان معیاری دقیق و مشخص برای بررسی عیوب کلمه به شمار آورد. ثالثا مباحث مهمتری در این زمینه در زبان دیده می شود که بدان توجهی نشده است.

سنت دیرینه، غنی و مردمی قصه گویی شفاهی توسط قصه گویان نزد همه هندو اروپاییان بویژه اقوام آریایی ساکن فلات ایران و شرق ایران، خراسان بزرگ، رواج بسیار داشته و افسانه ها و اساطیر کهن و نیز بسیاری از اخبار حوادث تاریخی را حفظ و منتقل کرده است. در این مقاله،ضمن بررسی تاریخی این سنت، نشان داده می شود که بسیاری از آثار داستانی دوره اسلامی از رهگذر همین سنت شفاهی پدید آمده است. قسمتهای بسیاری از شاهنامه، سمک عیار و نیز ابومسلم نامه به وسیله راویان و به صورت شفاهی روایت شده است. مقایسه سازه شناختی شاهنامه، سمک عیار و ابومسلم نامه ،که در این جستار بتفصیل بدان پرداخته شده است، نه تنها این نظریه را اثبات می کند بلکه آشکار می سازد که به دلیل داشتن عناصر، بنمایه ها و سازه های حماسی بسیار، سمک عیار،حماسه است نه افسانه و ابومسلم نامه هم بیشتر،حماسه ای ملی است تا حماسه ای تاریخی. سرانجام نشان داده شده است که پس از شاهنامه فردوسی، این سنت و آثار موجود درآن اولا به انگیزه هایی غیر از میهن پرستی مثل سرگرمی و کسب در آمد، انتقال و استمرار یافت و دو دیگر که بشدت دچار تنزل محتوا، عامیانگی و . . . شد. در نتیجه مسیراین آثار از ادبیات رسمی جدا و مخاطبش عوض شد و سازه هایی غیرحماسی بدان راه یافت بویژه که هیچ کسی همچون فردوسی بزرگ از لوازم وضروریات، بایدها و نبایدها و در یک کلام ،روح حماسه آگاهی نداشت.

رنگها از عناصر برجسته دیداری است که در طول تاریخ در بازنمود باورها و پنداشت های آدمی نقش مهمی داشته است. بسیاری از هنرمندان با بهره گیری از ویژگیهای رنگهای گوناگون، خواسته های درونی خویش را در رنگها بازتابیده و از زبان رنگها رازهای خود را باز گفته اند.فردوسی توسی ـ سخنسرای توانای ایرانی ـ نیز در شاهنامه عظیم خود با هوشیاری و هنرمندی از این امکان شایسته بهره جسته است.در شاهنامه فردوسی ،4197 بار عنصر رنگ مورد توجه قرار گرفته که 73/32% از آن مربوط به رنگ سیاه و سپید و 27/67% آن شامل رنگهای دیگر است.میزان کاربرد رنگ سرخ در شاهنامه پس از سیاه و سپید با 468 بار تکرار در جایگاه سوم قرار دارد و اغلب، مفهوم نمادین مرگ و زندگی را باز می تابد و در بسیاری اوقات با باورهای اسطوره ای ملتهای دیگر نیز همانندی دارد.   مفهوم رنگ زرد 313 بار در شاهنامه به کار رفته است. پادشاهان اساطیری شاهنامه را فروغی درخشان نورانی می کند. آنها تاج و تخت زرین، قصر زرنگار و کفش زرینه دارند. برجسته ترین ارتباطی که میان این رنگ در اسطوره های شاهنامه و اساطیر ملتهای دیگر وجود دارد، نقشی است که رنگ زرد در لباس عروسان و کفن مردگان دارد. رنگ بنفش و رنگ سبز نیز با جلوه هایی نمادین از رنگهای پرکاربرد در شاهنامه فردوسی است.در این مقاله شیوه رفتار شاعرانه فردوسی با رنگهای یادشده بررسی و با یادکرد نمونه هایی توضیح داده شده است.

این مقاله به بررسی و مقایسه سیمای زن در اشعار دو شاعر قرن ششم ایران، خاقانی (متوفی 595) و نظامی (متوفی 599) از دیدگاه نقد اصالت زن می پردازد. منتقددر مکتب اصالت زن به بررسی آثاری می پردازد که تحت تاثیر فرهنگ مردسالار ،که تقریبا بر تمام جوامع حاکم است، قرار گرفته اند و نویسندگان آنها (که البته غالبا مردان هستند)، آگاهانه یا ناآگاهانه بر تبعیض ها و نابرابری های میان زن و مرد پای فشرده و آن را تبلیغ کرده اند. هدف نگارنده دراین مقاله این است که با تکیه بر این نوع نقد نشان دهد که بسیاری اوقات تنها تاثیر اوضاع اجتماعی نیست که موجب نگاه مردسالار در نویسنده یا شاعر می شود، بلکه خصلت های فردی و خانوادگی و باورهای سنتی بسیار موثر است. عرصه این پژوهش، داستان های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه نظامی و تمامی قصاید و غزلیات خاقانی است.این دو شاعر در یک روزگار می زیستند و با یکدیگر رفاقت داشتند. نظامی انسانی روشنفکر و معتقد به اصالت زنان و مومن به وجود زنانی شایسته و کاردان است.او درآثار داستانی خود، شخصیتهای زنی می آفریند که در طول ادب فارسی کمتر داستان سرایی قادر به آفریدن آن شده است. در مجموعه ابیات او هیچ گاه زنان مایه سرشکستگی و گناه نبوده اند. در میان ابیات او توهین و اهانتی به مقام و منزلت زن دیده نمی شود و زنان از شأن و جایگاهی برابر و گاهی بالاتر از مردان برخوردارند. اما زن در شعر خاقانی منزلتی ندارد. او سخت وابسته باورهای سنتی است. او مطابق تصویرپردازی کهن شعر پارسی، دنیا را به زنی دلفریب و رعنا تشبیه می کند. او چون دیگر شاعران، که عقل را مذکر و نفس را مونث می دانستند، نفس را به زن تشبیه می کند. وی طبایع چهارگانه را هم به زن تشبیه می کند. دراین ابیات آباء علوی مردان علوی نامیده می شوند ولی امهات سفلی را خصمان سفلی می نامد.

ابوالفرج رونی (شاعر قرن پنجم هجری) از جمله شاعرانی است که با بهره مندی از اطلاعات علمی و دینی و عرضه آن در اشعارش، زمینه های ورود اطلاعات علمی به شعر فارسی را فراهم آورد. شیوه او باعث تحول تدریجی سبک خراسانی به سبک عراقی شد و از این نظر نیز می توان در تحول سبک های شعر فارسی برای او سهمی قائل گردید.بخشی از اطلاعات اشعار ابوالفرج به عناصر دینی اختصاص دارد. او چون شاعری مدیحه سراست با علاقه های سیاستمدارانه ممدوحان خود بخوبی آشناست. از اینرو نه تنها در مدیحه های خود از آیات و اشارات قرآنی سود می جوید بلکه می کوشد تا به ممدوح، چهره ای الهی ببخشد و در این راه مبالغه را به جایی می رساند که ممدوح را همتراز پیامبران می شمارد و حتی برای او صعودی معراج مانند قائل می شود. از سوی دیگر برای توجیه مبارزات و کشورگشایی های ممدوح، او را جهادکننده ای معرفی می کند که کوشش او در راه گسترش دین اسلام صرف می شود. ابوالفرج در بخش شریطه و دعای تایید قصاید خود به جای اینکه همچون دیگر شاعران عصر خود از عناصر طبیعی برای بیان آرزوهای جاودانگی ممدوح استفاده کند از عناصر دینی بهره می جوید و غالبا آرزو می کند تا دین اسلام برقرار است، ممدوح نیز برقرار بماند.در این مقاله کوشش شده است پرداختن ابوالفرج به عناصر دینی در پنج زمینه (اشارات دینی، ممدوح انسان الهی، اسباب و ابزار دینی ممدوح، ممدوح در مقام غازی و ممدوح و جاودانگی) مورد بررسی قرار گیرد.

تاکنون، گروه اسمی فارسی در چارچوب های نظری گوناگونی مورد تحلیل و مداقه قرار گرفته است. بر پایه تمامی این تحلیل ها، هر گروه اسمی شامل یک هسته اجباری و تعدادی وابسته اختیاری است. اگرچه ماهیت وابسته ها کمابیش روشن است، وضعیت بعضی از آنها نسبت به هسته هنوز مبهم است و تحقیقی دوباره را می طلبد.این تحقیق پس ازمروری برمهمترین تحقیقات پیشین به تحلیل ساختی گروه اسمی فارسی برپایه نحو ایکس تیره  می پردازد. بر اساس این نظریه، عناصر گروه اسمی در سه سطح ظاهر و با استفاده از برچسبهای ایکس"، ایکس' و ایکس نشان داده می شود. در این تحلیل، هر گروه اسمی که با نخستین وابسته پیشرو همراه باشد در بالاترین سطح قرار می گیرد وبا علامت (ا″) نشان داده می شود. گروه های اسمی فاقد نخستین وابسته پیشرو درسطح دوم قرارمی گیردو با علامت (ا′) نشان داده می شود. هسته در پایین ترین سطح قرار می گیرد و با (ا) نشان داده می شود. تحلیل و توصیف مصداق و جایگاه هر کدام از وابسته های گروه اسمی فارسی از مهمترین اهداف این تحقیق است.

دستیابی به معرفت، دغدغه تلاشهای تجربی، فلسفی، عرفانی و هنری دنیای دیروز و امروز است. به نظر می رسد رویکرد عرفانی در تمدن اسلامی، که حاصل مکاشفات و مشاهده انوار عالم ما فوق با چشم دل است، البته با هنر، که از همین لطیفه نهانی بر می خیزد، مناسبت تام دارد.این پیوند مبارک در دامن فرهنگ اسلامی اوج آفرینشهای هنری را با صبغه ای قدسی موجب گشته و از طرفی بر قامت اندیشه های سترگ عرفانی لباسی از زیبایی و هنر پوشانیده است.این قلم کوششی مختصر در جهت تبیین ابعاد این موضوع است.

زمخشری دانشمند ایرانی تبار ،که در نیمه دوم قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم (538ـ 467 ) هجری قمری می زیست در علوم عربی و اسلامی تبحر ویژه ای داشته، ودر رشته های گوناگون آن، آثار علمی و ادبی گرانسنگی به جای گذاشته است، از جمله لغتنامه «اساس البلاغه» که گامی بلند در تحول فرهنگ نگاری عربی در روزگار مولف به شمار می آید.در این مقاله نخست مقدمه ای درباره سیر تحول فرهنگ نگاری عربی خواهد آمد. سپس شرحی مختصر بر احوال و آثار زمخشری و پس از آن هدف زمخشری از نگارش این کتاب بیان خواهد شد. سرانجام مقایسه آن با لغتنامه های پیشین عربی، شیوه نگارش و دیدگاه های منتقدان اساس البلاغه مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

بخش بزرگی از ادبیات سرزمین ما را سروده های حماسی تشکیل می دهد. بنمایه این گونه آثار، نبردهای پهلوانان در دو گروه داد و بیداد است. سراینده می کوشد فرهنگ و تمدن قوم خود را در رفتار پهلوانان آزاده به جهانیان بنمایاند و از سوی دیگر آیینهای نیکوی نیاکانمان را در پوششی از واژه ها، ابزار و آداب جنگ به ما بیاموزد. رسیدن به این میراث ارزشمند تنها با جستجو در وجب به وجب میدانهای رزم بر ساخته فردوسی و دیگر حماسه سرایان میسر خواهد بود. در همین راستا تلاش شده است ابزارهای نوای رزم (سازهای رزمی) در شاهنامه به ترتیب بسامد معرفی، و تقسیم بندی، و سپس ویژگیهای برخی از آنها با توجه به سروده های فردوسی و دیگر آثار بررسی شود.

جانشین شدن صفت به جای اسم حکمی است که دستور سنتی در مورد کاربرد ویژه صفات می دهد. این مقاله قصد دارد با ارائه تحلیلی ساختی- ساختواژی، این ادعا را مطرح کند که مبنای این کاربرد یک گروه نحوی است که پس از کاربرد فرایندهایی، صفت خود را در بافت توزیعی اسم می یابد به طوری که می توان صفت را باقیمانده آن گروه نحوی تلقی کرد. در این مقاله نشان داده می شود که این فرایند در فارسی محاوره بسیار زایاست و نه تنها به صفت محدود نمی شود بلکه گروه هایی که بتوانند نقش صفت را برای اسم به عهده داشته باشند، می توانند در این فرایند شرکت کنند. بدین ترتیب حکم دستوریان سنتی مبنی بر جانشین شدن صفت به جای اسم، منتفی به نظر می رسد.

هدف این پژوهش، ترسیم خطوط کلی سیمای زن در داستان های مثنوی است، آنچه در آغاز با توجه به اختلافات قابل توجه این زنان ممکن به نظر نمی رسد. در این جهت تحلیل دقیق حکایت ها با توجه به سه عامل مهم روند قصه، نقشها در قصه و زبان گفتگوی شخصیتها ضروری است. سپس با استخراج ویژگی های شخصیت های زن در داستانها و رده بندی آنها ویژگی هایی را خواهیم دید که با تغییراتی اندک در اغلب آنان نمود پیدا کرده است. ترس، مکر، تباهکاری، زیبایی و ظاهربینی از جمله این ویژگیهاست.

 تشبیه یعنی مانند کردن و در لغت برابر و مترادف «تمثیل» است. در تعریف تشبیه می توان گفت تصویری است که از مانند کردن اشیای مختلف با یکدیگر به کمک نیروی خیال پدید می آید. از اقسام تشبیه به اعتبار وجه شبه، «تشبیه تمثیل» است. تشبیه تمثیل و مرکب گاهی همسو انگاشته شده است. تشبیه ممکن است به جهتی تمثیل نامیده شود و در جای دیگر آن را مرکب خوانند، ازجمله آیه 17 ازسوره بقره که ازنگاه زمخشری این گونه توصیف شده است.از نکته های لطیف در تشبیه، « تشبیه بر اسلوب استعاره» است که آیه 19 از سوره بقره، مثال آن است: «أو کصیب من السما فیه ظلمات و رعد و برق یجعلون اصابعهم فی آذانهم». بدین صورت که «مشبه» در این تشبیه تمثیل، ذکر نشده است. نظیر این سبک در ساختار لفظی تشبیه آیه 18 سوره بقره است: «صم بکم عمی» که مشبه در کلام نیست اما به منزله مذکور است.

نویسنده در این مقاله در پی این است تا جایگاه عناصری از قبیل معنی، تصویر، تخیل و زبان را در شعر صائب تبریزی بازنماید و پیوندهای تنگاتنگ آنها را با یکدیگر نشان دهد. نگارنده براین باور است که صائب از میان تمامی عوامل و عناصر شعری به زبان و تخیل اهمیت بیشتری داده است. در شعر وی تلفیق دل انگیز دیگری از احساس و ادراک از همان نوع که در مکتب فکری ـ فلسفی صدارالمتالهین می توان دید به چشم می خورد. صائب در تمثیل های دل نشین خود بیشتر به طبیعت و جهان نظر دارد و برونگراست اما درمفهوم و مضمون اصلی درونگرا به نظر می آید. درواقع، هدف از کاربرد بسیار تمثیل و نماد در شعر او نیز تلاش برای تبیین مفاهیم ذهنی و مجردی است که قصد دارد به خواننده خویش القا کند. این امر به خودی خود، شاعر را ناگزیر از دستیازی به اجزا و عناصر محسوس و ملموس طبیعت می سازد. در عین حال، می تواند از دلایل مهم حضور چشمگیر طبیعت در شعر وی به شمار آید.

ضرب المثلهای ترکی رایج در استان اردبیل، که برای پند و نصیحت و یا بیان دیدگاه های اجتماعی و سیاسی مردم به کار می رود، محصول تجربه ها، دانش و آرزوهای اجتماعی و تاریخی مردم با شور و ذوق این نواحی و مناطق مجاور آن است. در میان آنها تاثیرات فرهنگی اسلام یا ملل مجاور و کشورهای دور و نزدیک نیز به چشم می خورد. دراین مقاله، ضمن بررسی و پرداختن به این موضوع، موارد زیر در خور توجه قرار گرفته است:در ساختمان دستوری امثال از انواع فعل های ترکی، صیغه ها و زمانهای گوناگون (گذشته، حال و آینده) بهره گیری شده، وامثال و حکم ترکی از نظر بیانی اغلب به صورت کنایه (اعم از واقعی و قابل فهم، غیر واقعی و دیرفهم) به کار رفته است.برخی نیز به صورت جملات ساده (کوتاه و بلند) ساخته شده، و گاهی نیز از امور متضاد و متقابل آمیخته واستفاده شده است.امثال و حکم موزون و شعر گونه نیز بخشی از سخنان حکیمانه و اندیشه ورانه بسیار زیبا و دلپذیر مردم ترک زبان این نواحی است. این مثل ها اغلب آمیخته به صنایع لفظی و با آهنگ و موسیقی پرشوری است که گاهی کاملا صورت شعری به خود گرفته است.عناصر و پدیده های مختلفی مانند طبیعت و عناصر آن (آب، باران، کوه، دریا و ...) انسان و حیوان، پرنده، گیاه مناطق و شهرها و حتی کشورهای خاص (اعم از نزدیک یا دور) و نیز طبقات و گروه های مختلف اجتماعی (فقیر، غنی، کچل، دیوانه، عروس و ...) ساختار موضوعی ضرب المثل های ترکی را تشکیل می دهد.دسته دیگر از امثال و حکم ترکی، ساختار افسانه ای و اسطوره ای دارد. در کنار آنها به تعدادی از امثال و سخنان حکیمانه نیز برمی خوریم که بار معنایی خود را از باورها و خرافات عامیانه اقتباس کرده است.آخرین نکته قابل توجه دراین پژوهش بازیافت امثال و حکمی است که جنبه تربیتی و روانشناختی دارد. مطالعه این دسته از امثال وحکم ما را با روحیات و خلقیات فردی و اجتماعی گویندگان آنها آشنا می سازد.

اگر با اندکی آسانگیری بر پاره ای از رمانواره های آغازین فارسی، عنوان رمان اطلاق کنیم، می توان برای رمان فارسی عمری صدساله تصور کرد. این قالب ادبی، که نویسندگان ایرانی در پی تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دوره مشروطه و از راه ترجمه رمانهای تاریخی اروپایی با آن آشنا شدند، تاکنون از نظرگاه های گوناگون بررسی شده است. اما رویکرد نقد جامعه شناختی به رمان فارسی چندان مورد توجه محققان نبوده است. بررسی برهم کنش جامعه ایرانی و رمان فارسی یا به عبارت دیگر، تاثیر جامعه بر محتوای رمان و تاثیرپذیری جامعه از رمان، رابطه بین جنبه انتقادی و کیفیت فنی رمان فارسی، تعهد اجتماعی و اخلاقی نویسندگان و چگونگی بازتاب تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور در رمان معاصر از مباحثی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش، روند شکل گیری، رشد و تکامل رمان فارسی به چهار دوره تاریخی مشخص تقسیم شده است تا امکان مقایسه و سنجش تعامل رمان و جامعه با توجه به تحولات اجتماعی در هر دوره تاریخی بهتر فراهم شود.