نقد ادب معاصر عربی
سال:1397 | دوره:8 | شماره:14 (پیاپی 16) |تعداد مقالات:7

ژاک لاکان با پیوند روانکاوی پست مدرن و زبانشناسی نظریه ی ناخودآگاه زبان و متن را مطرح نمود. وی مراحل رشد «سوژه» را با گذر از «نظم خیالی» و «آینه ای»، «نظم نمادین» و «نام پدر» و «امر واقعی»، از طریق زبان و «دیگریبزرگ» و «کوچک» معرفی و تحلیل می کند. در این روند شعر و هنر جایگزین «حس فقدان» می شود. ریتا عودة شاعر و سوژه ای است که هویتش را در ارتباط با «دیگری» و گذر از این مراحل بازسازی می کند تا این هویت را بر تمامی احتمالات ممکن تحمیل کند. در این راه زبان ناخودآگاه «سوژه» همان «دیگری بزرگ» است که گاه وی را فراتر از «نظم نمادین» (قوانین اجتماعی و فرهنگی) می برد. این «دیگری بزرگ» از نظر لاکان در نتیجه ی ناخودآگاه، «میل» و «فقدان سوژه»، خالق هویتی سیال و چند پاره خواهد بود که در شعر ریتا عودة بازنمایی می شود. مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی «سوژه» و «دیگری» در برخی اشعار ریتا عودة می پردازد، شاعری که در خاورمیانه و فلسطین زندگی می کند و به عنوان یک شاعر زن، شاهد چالش هویت، گسست، یکپارچگی، ناامیدی و بازسازی هویت در شعر وی هستیم. کل این روند در ارتباط مستقیم با «دیگری» جریان پیدا می کند، به همین دلیل می توان براساس نظریات ژاک لاکان نحوه ی تولد «سوژه»، «فاعل شناسا» و «حضور دیگری» و «حس فقدان» را در اشعار وی لمس کرد.

نقد روان کاوانه یکی از رویکردهای نقد ادبی است که حدود یک قرن از عمر آن می گذرد. در این رویکرد نقدی، اثر ادبی از منظر روان شناسی نقد و تحلیل می شود. یکی از نمایشنامه های عربی که قابلیت خوانشِ روانکاوانه را دارد نمایشنامه "عراضة الخصوم" نوشته ی "علی عقلة عرسان" ادیب سرشناس سوری (1940م) است. در این نمایشنامه شخصیت "ام سلیم" جهت دست یابی به اهدافش، کُنش و واکنش های فراوانی از خود نشان می دهد که بسیاری از این رفتارها برخاسته از ناخودآگاه اوست. مقاله حاضر در پی آن است که رفتار ام سلیم را بر اساس ساختارهای شخصیت، با تکیه بر نظریه ی ناخودآگاه فروید بررسی نماید. ام سلیم شخصیت بنیادین این نمایشنامه است که طبق خواسته های فراخود رفتار می کند. فراخود او جهت رسیدن به اهدافش به مرحله غیر عقلانی رسیده و همین باعث تعارض بین خود و فراخود او می شود. نتیجه ی این تعارض، چیرگی فراخود بر خود است و در حقیقت ام سلیم در این نمایشنامه نماد فراخود است. او همچنین در دو موقعیت برای رهایی از فشار روانی و اضطراب به ساز و کار دفاعی بازگشت دست برده است.

داستان کوتاه «جدران من حدید» نوشته ی غسان کنفانی نمودی از ارزش ها و مفاهیم انسانی و آزادی خواهانه است که دنیای پرهیجان و رنگارنگ کودک را به فضایی واقعی یعنی تجربه ی هزاران فلسطینی نزدیک می کند که غربت و آوارگی را با تمام وجود حس کرده اند. در این مجال سعی شده است به شیوه ی توصیفی تحلیلی و با تکیه بر روابط زبانی و فرا زبانی در مطالعات نشانه شناختی اجتماعی مایکل هلیدی ضمن تحلیل چگونگی رمزگزاری واقعیت انسان فلسطینی، بازنمود غربت و دوری اجباریاز وطن، بارزترین نشانه های حضور کودک و ارتباط وی با این مفاهیم در داستان مذکور بررسی شود. نتایج پژوهش حاکی از این است که نویسنده در این داستان فریادها و دغدغه هایش را برای کودکان ترسیم می کند تا در ریشه و بن مایه ی جامعه موثر واقع شود؛ وی به خوبی دریافته که کودک در پی فهم واقعیت هاست، لذا فرایندهای ذهنی و ادراکی بیشترین بسامد را در رمزگزاری واقعیت و درک مفاهیمی انتزاعی از قبیل آزادی، اسارت، غربت برعهده گرفته است، ضمن اینکه از قدرت روابط فرازبانی همچون نشانه های زمانی و مکانی، نوع نگاه، حالات چهره و رفتار به عنوان تکمیل کننده ی معنا و در راستای القای پیام غافل نمانده است.

برقراری هر نوع کنش ارتباطی در نظام های اجتماعی، نیازمند نقش راهبری واحد نشانگی است. این عنصر به عنوان کوچک ترین سازوکار کارکردی، توجه بسیاری از اندیشمندان را به خود معطوف داشته است. مهم ترین وجوه آن، رویکرد نشانه شناختی «یوری لوتمان» است که به عنوان حلقه ی اتصال جامعه شناسی و ادبیات، نیروی خیال را در خدمت جامعه درمی آورد و به عنوان محل تلاقی زبان و فرهنگ «سپهر نشانه ای» نام می گیرد. از جمله شاخص ترین بسترهای مرتبط با عرصه ی سوگیری اجتماعی، نمایشنامه است در این حوزه و در ادبیات معاصر عربی، حضور ادیبانی همچون «صلاح عبدالصبور» را شاهد هستیم که در برابر قضایای مهم ملی و فراملی به اشکال گوناگون موضع می گیرند. عبدالصبور، همچون «لوتمان» و «پیرس»، نه برای زبان، بلکه برای پهنه ی هستی ساختاری نشانه ای قائل است. او با حرکت در سطحی فراتر در راستای موضع گیری خاصش، به برخی اشیاء و تیپ ها بار نشانه ای نو می بخشد. نمونه ی بارز این جریان در نمایشنامه های «الأمیرة تنتظر» و «مسافر لیل» تجلی یافته است. افزون بر قدرت معنی آفرینی شاعر در دو نمایش مزبور، واگرایی اش در برابر موضوعی واحد، در دوره ی تاریخی یکسان است. لذا این گفتار برآن است تا مقوله ی حاضر را بر مبنای طرح سپهر نشانه ای لوتمان بررسی نماید. راهکار پیش گرفته در این جستار، درک درست فضای نشانه شناختی هریک از نمایشنامه ها، بازکاوی نشانه های کاربردی با توجه به نظریه لوتمان می باشد.

شهرزاد برخاسته از جهان فسون و فسانه ی هزار و یک شب، در وادی ادبیات معاصر عرب قدم گذارده و ادیبان عرب از شهرزاد همچون نمادی کارا در آثار خود بهره گرفتند. عبدالوهاب البیاتی از جمله شاعرانی است که در حوزه ی کاربست چهره های اساطیری-تاریخی در شعر نو پیشگام است و شهرزاد از چهره هایی است که او از رمزواره گی اش بهره می گیرد تا از چنبره ی سنت های نادرست بر زندگی زن در جامعه ی سنت گرای خود انتقاد کند و مرثیه ای بسراید برای کشوری که در چنگال استبداد و استعمار اسیر است و مویه کند بر انسان شهرزده ای که پیوند خود را با مام طبیعت گسسته و پاکی روح خویش را در پای بت شهرنشینی قربانی کرده است. نگارنده در نوشتار پیش رو بر آن است که با جستار در دفاتر شعری البیاتی نقش آفرینیِ شهرزاد را در آن ها بررسی و در دلالت های رمزواره ی وی کاوش نماید. برای تحقق این مهم ابتدا دفترهای شعر البیاتی در جست و جوی نشانی از شهرزاد، خوانده شد. سپس تلاش شد تا از رهگذر واکاوی رشته های پیوند میان متن و شهرزاد روشن شود که وی در هر شعر چگونه نقشی می آفریند و شاعر در ورای کاربست این رمزواره کدامین راز را نهان می دارد. نتیجه تحقیق نشان می دهد که شهرزادِ البیاتی از یک سو زنِ دیروز و امروز جامعه ی سنتیِ شاعر است و نماد کشور وی و از دیگر سو نماد زندگی بی آلایش روستایی و پاکیِ بر باد رفته ی روح بشری است.

بیگانگی از جمله مسائل مهم بشر معاصر است که قدمتی به درازای خود انسان دارد. دانشمندان و پژوهشگران حوزه های مختلف تعاریف متعددی از آن ارائه داده اند. در دوره معاصر دو حوزه روانشناسی و جامعه شناسی رویکردی متفاوت تر به آن داشته است. «رابرت مرتُن» R. Merton (1910-2003م. ) جامعه شناس آمریکایی به بررسی این موضوع در قالب ناهنجاری های اجتماعی پرداخته و نظریه وی به «نظریه وسیله و هدف» معروف گشت. با توجه به این نظریه مظفر النواب (1934م) از جمله شاعران معاصر عراق است که تا حدود زیادی در مسیر اهداف خود و راه رسیدن به آنها (وسیله) با جامعه هم عصر خود اعم از حکومت و عامه مردم بیگانه گشته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی شخصیت نواب بر اساس سنخ های شخصیتی مرتن و مهم ترین وسیله و ابزار شاعر به منظور غلبه بر بیگانگی و تأثیر وسیله و اهداف شاعر بر تعابیر و واژه های شعر او در قصیده «طَلْ قَةٌ ثُمَّ الحَدَثُ» با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده است. یافته ها روشن می سازد شخصیت شاعر یک شخصیت ناهمنواست که ساختارهای اجتماعی را ناکارآمد برای رسیدن به هدف می داند و با شیوه تطابق ناهمنوایانه طغیانگری در صدد قیام مسلحانه علیه دستگاه های حاکمه بوده که با ابزارهایی مانند سانسور، عوام فریبی، . . . به دنبال حفظ سلطه خود و چپاول ملت ها می باشند. فراوانی کاربرد دو وجه خبری و التزامی از بارزترین ویژگی بندهای این قصیده است. علاوه بر این کلمات نشانداری چون «الطلقة، النار، الصمت، الدم، الحزن، الحسین (ع)، خالد اسلامبولی و. . . »، بر اندیشه ناهمنوایی شاعر اندیشه با جامعه و حکومت و افکار انقلابی وی تأکید می ورزد.

در جستار حاضر به بررسی محتوایی و آماری مقالات دوفصلنامه نقد ادب معاصر عربی چاپ دانشگاه یزد پرداخته شده است. این دوفصلنامه یکی از مجلات معتبر در زمینه ی زبان و ادبیات عربی در ایران است. در این پژوهش به بررسی تعداد نویسندگان، مدارک آنها، میزان هم تألیفی بین نویسندگان، مراکز و مؤسسات فعال در مجله و. . . پرداخته شده است. یافته-های پژوهش نشان می دهد که این مجله با انتشار70 مقاله در 10 شماره، نظم انتشاراتی خود را رعایت نموده است. آمار مؤلفان حاکی از آن است که 8 مقاله به صورت انفرادی و 62 مقاله نیز با مشارکت گروهی نگاشته شده است که این امر یکی از نقاط قوّت مجله حاضر است. همچنین 44 مقاله از مقالات مشترک به صورت هم دانشگاهی و 18 مقاله به صورت غیر هم دانشگاهی تألیف شده است که شایسته است مجله تلاش خود را در بهبود این مشارکت مضاعف کند. فرامرز میرزایی و علی سلیمی با 4 مقاله پرتولیدترین نویسندگان بوده اند. 12 مقاله نیز با مشارکت اعضای هیأت تحریریه نگاشته شده که میانگین 59/7 درصد را شامل می شود که مقبول است. ادبیات داستانی و تحلیل اشعار حدود نیمی از موضوعات مقالات را به خود اختصاص داده است که بهتر است شماره های مجله طبق موضوع خاص تدوین شود. در مجموع 1657 منبع به کار رفته که میانگین مورد استفاده برای هر مقاله 6/23 منبع است که میانگین مقبولی است؛ بیشتر این منابع کتاب هستند که بهتر است از منابع روزآمد یعنی مقاله، پایان نامه و. . . نیز استفاده شود. همچنین میانگین عمری 76/55 درصد منابع، بالای 14 سال است.