پژوهشهای تفسیر تطبیقی
سال:1400 | دوره:7 | شماره:2 (پیاپی 14) |تعداد مقالات:12

روایات بسیاری بر محبت اهل بیت علیهم السلام تاکید نموده و آثارش را بیان کرده اند. نگاه سطحی به مفهوم برخی از این روایات، موجب اباحه گری می شود. روایت «حب علی بن ابی طالب حسنه لا تضر معها سییه. . . »، نمونه ای از این روایات است که موجب طرح دیدگاه های متفاوتی شده که در متن حاضر بررسی می شود. این نوشتار به روش کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی-تحلیلی، در پی عرضه مفهوم درست روایت است. یافته پژوهش عبارت است از این که با استناد به برخی آیات قرآن و با مراجعه به تفاسیر و حدیث معتبر امالیشیخ مفید و صحیحه امالی شیخ طوسی، حب واقعی ملازم اطاعت بوده و از مفاهیم درست روایت آن است که سییه در آن، به معنای گناهان کوچک است و حب علی (ع) سبب آمرزش صغایر می شود. تحلیل درست دیگر آن است که دوستی با علی (ع)، حسنه ای است که هیچ گناهی اثر آن را حبط و بی اثر نمی کند؛ زیرا ایمان کامل، با حب اهل بیت علیهم السلام محقق می شود.

پس از جریان «سقیفه»، بذر اختلاف در همه معارف اسلامی حتی توحید، نبوت، معاد، به ویژه امامت که ضامن بقای اسلام بود، پاشیده شد و نزاع در مورد امامت چنان بالا گرفت که می توان گفت فریقین تاکنون در مورد هیچ موضوعی به اندازه امامت در رد یک دیگر مطلبی ننوشته اند به گونه ای که آیات ولایت همواره در همه دوره ها پرچالش ترین موضوع میان فریقین بوده است؛ هم چنین آیه «ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله» است که قاطبه امامیه و عده بسیاری از عامه، بر فرویش آن در مورد امام علی (ع) در «لیله المبیت» تاکید دارند. در مورد این آیه تاکنون کارهایی سامان یافته است، اما پژوهش حاضر با ارج گذاری بر همه آن ها شان نزول آیه را تنها از نگاه روایات فریقین نقد و بررسی کرده و ضمن پاسخ به شبهات، به این نتیجه رسیده که روایات فرویش آیه در مورد امام علی (ع) در «لیله المبیت» تواتر معنوی داشته و بر فضیلت و جانشینی بالفصل ایشان دلالت قطعی دارد و دیگر جایی برای تردید و شبهه پراکنی وجود ندارد.

میراث تفسیری متقدمان، دربردارنده آراء ماندگاری است که تاثیر بسیاری بر مفسران در سده های بعدی داشته؛ به گونه ای که گویا با آراء تفسیری قدما، گفتمان غالبی پدیدار گشته و خوانش های تفسیری بعدی، متاثر از گفتمان تفسیری متقدمان شکل گرفته است. حال آن که دست یابی به فهم و خوانش بهتر آیات الهی، در گرو بررسی، تحلیل و نقد آراء تفسیری و بهره گیری از اصول و قواعد تفسیری است. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی، به بازخوانی واژه «هدایت» در آیه 21 سوره ابراهیم در میراث تفسیری پرداخته تا پس از بررسی و نقد آراء تفسیری پیش رو، از ره گذر «سیاق»، «قرینه مقابله»، «اصل تناسب جواب با سوال»، «تنزل و علو معنایی» و پرهیز از راه یابی تکلف به ساحت کلام الهی» به صورت نوآورانه، دیدگاه تفسیری جدیدی درباره معنای «هدایت» در این آیه شریفه به دست دهد. پاسخ گویی به مهم ترین اشکالات و ابهامات فراروی دیدگاه برگزیده از دیگر مباحث این نوشتار است.

درباره «ما» و مفهوم «ما انذر» در آیه 6 سوره یس اختلاف است. برخی «ما» را "نافیه " و برخی "موصوله" یا "مصدریه" دانسته اند. میان مفسرانی که «ما» را نافیه برشمرده اند نیز دو دیدگاه درباره مفهوم «ما انذر» مطرح است. حال از میان دیدگاه های مطرح، تفسیر درست آیه کدم است؟ آیا در قرآن غیر از پیامبران به کسی "نذیر" اطلاق شده است؟ آیا منذران غیر معصوم در اتمام حجت الهی بر مردم نقش دارند؟ این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته است. تاکنون پژوهشی با این رویکرد انجام نشده است. از ره گذر این پژوهش، به دست آمد که «ما» در آیه موردبحث، "نافیه" و به معنای «انذار نشدن» است و واژه «نذیر» در آیه موردبحث یا در آیه دیگری از قرآن، بر افراد غیر معصوم اطلاق نشده است. نیز به دست آمد که اتمام حجت خداوند بر مردم در غیاب پیامبران و معصومان، صرفا با انتقال متون وحیانی و پیام اصیل و جامع آن ها صورت می گیرد؛ لذا اگر پیام اصیل و تحریف ناشده پیامبران به درستی به دیگران نرسد، اتمام حجت الهی صورت نخواهد گرفت.

مفسران متقدم و متاخر، همواره نگاه های متنوع و چالش برانگیزی به مفهوم و ماهیت بدعت داشته اند؛ به طوری که زمینه را برای استفاده ابزاری فرق و مذاهب متعدد در موضوع بدعت، هموار نموده اند. موضوع اصلی این تحقیق آن است که مفسران، چه دیدگاه هایی درباره ماهیت و مولفه های بدعت داشته و علل تنوع نگاه های آنان چیست. بر این اساس، نویسندگان این مقاله درصدد آنند که با توجه به دیدگاه های مفسران شیعه و اهل تسنن درباره معنای لغوی و اصطلاحی بدعت، به مولفه های این موضوع دست یابند و علل تنوع این مفاهیم را از مساله بدعت تحلیل و بررسی کنند. نتایج این پژوهش، نشان می دهد که مفسران، بدعت را به مثابه مفاهیمی چون: «امر نوظهور»، «گزاره غیردینی»، «تشریع»، «حدوث» و «مخالفت» دانسته اند که این تنوع دیدگاه های آنان، از «تقسیم بندی های متناقض»، «فرق ننهادن مفهوم بدعت با مفاهیمی چون: اختراع، نوآوری، سنت و تشریع» و «اختلافات اعتقادی و مذهبی مفسران»، ناشی شده و باعث شکل گیری و رشد اندیشه های سلفی در جامعه و فضای اتهام به بدعت گذاری در بین فرق و مذاهب مختلف گردیده است.

ابن عادل دمشقی، مفسر قرن نهم در تفسیر اللباب فی علوم الکتاب که موسوعه ای از علوم مختلف بوده، از دیدگاه های ده ها مفسر و ادیب بهره مند گشته و در مواردی نیز به نقد و یا رد آن ها پرداخته است. یکی از این مفسران، زمخشری معتزلی، نویسنده تفسیر الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل در اوایل قرن ششم است. ابن عادل با وجود اعتراف به اهمیت و برجستگی تفسیر کشاف و بهره مندی گسترده از آن، مناقشاتی را بر مبنای تفکر اشعری خویش در زمینه های اعتقادی به آن وارد کرده است. این نوشتار با رویکرد نظری و به شیوه کتابخانه ای، به برخی نقدهای ابن عادل بر زمخشری در مباحثی مانند چگونگی تبیین برخی آیات مربوط به صفات خداوند مانند مکر، غضب، استهزا، تعجب، تکبر، حیا، و نیز شفاعت و حوزه تعلق آن، آیات مربوط به اراده و اختیار انسان و نیز بحث رویت خداوند به عنوان یکی از پردامنه ترین جدال ها در تاریخ اسلام پرداخته و تاثیر مبانی و پیش فرض های اعتقادی در برداشت از آیات را در مواجهه دو تفسیر نمایانده است. هم چنین برخی اختلاف نظرهای دو مفسر در حوزه ادبیات قرآنی مطرح شده که آن موارد نیز اساسا به چالش های عقیدتی-کلامی برمی گردد.

سه دیدگاه در شان نزول و مخاطب آیه 126 نحل وجود دارد. مشهور است که این آیات در جریان جنگ احد نازل شد و مخاطب آن فقط پیامبر(ص) است. زمانی که مشرکان قریش جنازه حضرت حمزه یا همه شهدا را مثله کردند، آن حضرت خواستند برای انتقام، سی نفر و به روایتی هفتاد نفر از آن ها را مثله کنند که این آیات نازل شد و از مجازات بازداشت. برای اثبات این موضوع، به روایت ابن عباس و ابوهریره استناد کرده اند که از نظر سند ضعیف و از نظر محتوا مخدوش است و با شخصیت پیامبر(ص) وآموزه های دینی سازگار نیست. دیدگاه دیگر آن است که این موضوع سخنان انصار بوده که خواستند انتقام شهدا را بگیرند و آیات در فتح مکه نازل شده و به روایت ابی بن کعب استناد شده که صحیحه است. یافته های این مقاله نشان می دهد که این آیه وآیات مرتبط، پیش از هجرت نازل شده و شان نزول خاصی ندارد و مخاطب آن عام و همه مسلمانان درتمام زمان ها هستند. ظاهر این آیات نیز دلیل است که همانند تعدادی از آیات دیگر حکم کلی را بیان فرموده است.

بررسی و تحلیل مفاد آیات قرآن بر اساس اصول و قواعد تفسیری گوناگون اعم از سیاق، ساختار متن، دلالت های لغوی و روایات تفسیری، از بایسته های پژوهش در حوزه تفسیر است. در این پژوهش، با هدف بازخوانی آراء مفسران در تبیین آیه شریفه *و إذ قالت الملایکه یا مریم إن الله اصطفاک و طهرک و اصطفاک علی نساء العالمین* (آل عمران: 42)، سعی گردیده دلیل اختلاف مفسران در تبیین این آیه مشخص شود. از این رو با عنایت به تکرار واژه «اصطفاء» در این آیه، کاربردهای این واژه در قرآن مفهوم شناسی گردیده و دیدگاه های گوناگون مفسران در بیان مفهوم «اصطفاء» و تعیین مصادیق گوناگون آن بررسی شده است. در این زمینه و با توجه به کاربردهای واژه «اصطفاء» در ساخت های متفاوت در قرآن، یادآور شده چنان که برخی از مفسران تصریح نموده اند، واژه «اصطفا»ی اول در این آیه به دلیل مطلق بودن، به برگزیدگی و عصمت حضرت مریم (س) اشاره می کند و واژه «اصطفا»ی دوم، به دلیل مقید بودن به حرف جر «علی»، از برتری ایشان نسبت به دیگران و ویژگی ها و امتیازات خاص آن بانو حکایت دارد.

آیه 11 سوره رعد، آشکارا درباره سنت تغییر بحث کرده و اهمیت ویژه آن، ازاین جهت است که سرنوشت انسان بر مبنای اراده شخصی خویش در مسیر سعادت یا شقاوت را بیان می کند. پژوهش پیش رو، نشان می دهد که مفسران فریقین، دو رویکرد درباره این نوع تغییر مطرح کرده اند: یکی رویکرد اعمّی که مراد از «ما» ی موصوله در «ما بقوم» را اعم از «نعمت» و «نقمت» گرفته اند. هدف از نگارش این مقاله اثبات همین رویکرد است. دوم رویکرد «اختصاصی» مانند دیدگاه علامه طباطبایی که «ما» ی موصوله را به نعمت اختصاص داده اند. در این پژوهش، دیدگاه دوم با روش توصیفی-تحلیلی نقد شده و این نتایج به اثبات رسیده است. نگاه جامع به همه آیات قرآن، خلاف دیدگاه علامه طباطبایی را اثبات می کند؛ مبنی بر این که مراد از «ما بقوم» در آیه محل بحث، اعم از نعمت ها و نقمت هاست. در «سنت تغییر» مراد از تغییر، تغییرات درونی و واقعی انسان هاست که هر فردی می تواند از طریق پاک سازی روح و نفس خویش و توبه نصوح، این تغییر وضعیت را در خود ایجاد نماید.

بررسی اعتبار احادیثی که در مقام بیان مصادیق آیات قرآن هستند وگاه دستخوش تغییرات و یا تحریفاتی می شوند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در بیان مصداق آیه 101 سوره انبیاء که در آن از کسانی سخن گفته شده که بدیشان وعده نیکویی داده شده و از آتش دور نگاه داشته خواهند شد، در منابع فریقین روایاتی نقل شده است. منابع اهل سنت روایتی را نقل کرده اند که علی(ع) از خلیفه سوم و یا افرادی دیگر که تعدادشان در برخی منابع مساوی با عشره مبشره است، نام برده است. منابع شیعه به نقل احادیثی از پیامبر اکرم(ص) پرداخته اند که بر اساس آن ایشان علی(ع) و شیعیانش را مصداق این آیه معرفی فرموده اند. روایات اهل سنت از منظر سندی دچار ضعف شدیدی هستند و از منظر متنی نیز با روایات معتبر و تاریخ قطعی معارضت دارند. سند روایات منقول در منابع شیعه از اعتبار قابل قبولی برخوردارند و محتوای آن با روایات معتبر دیگری که در منابع فریقین آمده تایید می شود. پژوهش حاضر به هدف کمک به تبیین صحیح مصادیق آیه، پس از احصاء روایات فوق از منابع کتابخانه ای و با ابزار نقد سندی و تحلیل انتقادی متن روایات منقول در منابع فریقین، به انجام رسیده است.

عده ای از مفسران " بیان" را به معنای قدرت تکلم، برخی به معنای بیان کردن همه چیز، گروهی به معنای اسماء اشیاء و جنبندگان، و تعدادی به معنای قدرت تعقل و عده ای به معنای قرآن کریم می دانند. با توجه به اختلافات موجود در معنای بیان و نبود پژوهش مستقل در این راستا، این مقاله در پی آن است که معنای صحیح "بیان "را در این آیه مورد واکاوی قرار دهد. نظر کسانی که" بیان "را به معنای تکلم می دانند، صحیح به نظر می رسد؛ زیرا اولین معنایی که در سیاق آیات نخستین سوره ی الرحمن از واژه ی بیان به ذهن متبادر می شود، معنای تکلم است و شواهدی هم در متون ادبی، تاریخی و روایی متقدم وجود دارد که بیان به معنای نطق و تکلم به کار رفته است. همچنین در آیه چهارم سوره ابراهیم، تبیین به زبان نسبت داده شده است. ازسوی دیگر خداوند متعال، قرآن را بیانی برای مردم (بیان للناس) می خواند و از آن جایی که ماهیت قرآن در عصر نزول، جز ماهیت گفتاری و زبانی نبود، مشخص می شود که منظور از بیان، سخن گفتن است. از طرفی، دیگر معانی که مفسران برای بیان ذکر کرده اند به نحوی به زبان و تکلم مرتبط می باشند.

"قدم صدق" بشارتی از جانب خداوند است که ساختاری کاملا متفاوت از سایر اخبار خوش الهی دارد و تنها در آیه 2 سوره یونس آمده است. مفسران دیدگاه های متعدد، متشابه و در برخی موارد متفاوت از یکدیگر درباره آن بیان کرده اند؛ آرایی همچون پاداش نیک، سابقه نیکو، مقام و منزلت، ولایت، شفاعت و. . . . آنها هرگز به قول واحدی درباره این عبارت نرسیده اند، ضمن آنکه بیشتر آنها، میان معنای لغوی با تفسیری آن خلط نموده اند. حال سوال اصلی این است که کدامیک از دیدگاه ها، به مقصود خداوند نزدیک تر است؟ بر این اساس، نوشتار حاضر، با شیوه اسنادی، تاریخی و به کمک روش توصیفی تحلیلی، آراء مفسران را دسته بندی کرده است. پس از آن، ضمن تحلیل، نقد و ارزیابی دیدگاه ها، آراء صحیح را با کمک مستندات در دو بخش جداگانه سیاقی و بخش روایی بررسی و تبیین کرده است و در پایان با بیان دلایل عقلی و نقلی، دیدگاه برگزیده را بیان کرده است. مهمترین ره آورد تحقیق حاضر آن است که از میان آراء مطرح شده، دو قول «ولایت» و «شفاعت» با سیاق آیات و روایات به طور کامل منطبق هستند. آن دو ملازم و همراه یکدیگر هستند و بدون یکدیگر معنا ندارند.