پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران
سال:1395 | دوره:5 | شماره:1 (پیاپی 9) |تعداد مقالات:11

مرحلة اول برنامة اصلاحات ارضی فقط عمده مالکان را شامل می شد، این پروژه در سراسر کشور دارای اهداف واحدی بود، اما در مناطق مختلف با واکنش های متفاوتی روبه رو شد. مالکان، با توجه به امکانات و شرایط موجود، به اقدامات گوناگونی برای ممانعت از اجرای برنامه و مخالفت با سیاست های دولت دست زدند. مسئله ای که در مقالة حاضر مورد پژوهش قرار می گیرد، نحوة برخورد عمده مالکان کردستان با مفاد قانون اصلاحات ارضی و بررسی چگونگی و چرایی وجود تعارضات در نوع واکنش آنها در نواحی مختلف منطقه است. با عنایت به دو پرسش چیستی و چرایی در این تحقیق از دو روش توصیفی و تبیین علّی استفاده شده است. بر اساس یافته های پژوهش، مقابله با اجرای برنامه و مبارزه با حکومت، در بخش های شمالی و غربی استان همانند سقز، بانه، مریوان و دیواندره به دلیل تسلط ساختار قبیله ای و وجود همبستگی ایلیاتی، فعالیت های احزاب چپ و نفوذ اندیشه های استقلال طلبانه، شدیدتر از مناطق دیگر بود.

اجرای قانون اصلاحات ارضی در سال 1341، علی رغم نقائص فراوان، در نخستین گام، لغو نظام زمین داری سنتی و روابط ارباب رعیتی را به دنبال داشت. تقسیم اجباری زمین و، به تبع آن، از دست رفتنِ منابع قدرت سیاسی، اجتماعی و اقتصادیِ مالک و رئیس ایل باعث شد تا در برخی از مناطق جنوب، از جمله منطقة بویراحمد، که همچنان مناسبات کهن ایلی حکمفرما بود، مالکان سنتی اقدام به شورش کنند. مقالة حاضر بر آن است، که با روش اسنادی کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی تحلیلی، شورش دو تن از مالکان سنتی، در منطقة بویراحمد، به نام های عبدالله ضرغامپور و ناصر طاهری، را بررسی و ماهیت شورش آنها را اثبات کند. یافته های تحقیق حاکی از آن است که دلیل این شورش ها از ابتدا مقاومت خوانین در برابر اصلاحات ارضی بوده که در مراحل آخر، اشخاصی با رویکرد مذهبی نیز در این جریان شرکت کردند.

نوشتار حاضر به بررسی جنبه هایی از کشاورزی خراسان و ماوراءالنهر در دورة تیموریان از ظهور تیمور تا انتهای حکمرانی سلطان حسین بایقرا می پردازد. مقاله، با رویکردی توصیفی تحلیلی و با اتکاء به داده های موجود در منابع، این مسئله را مورد توجه قرار می دهد که تحولات کشاورزی خراسان و ماوراءالنهر تا چه میزان از تحولات سیاسی دورة تیموریان تأثیر پذیرفته است. در این نوشتار نشان داده شد که جنبه های مختلفی از کشاورزی خراسان و ماوراءالنهر متأثر از تحولات سیاسی دورة تیموریان بوده است. ترغیب به آبادسازی اراضی در کنار اجرای طرح های احیای اراضی در چندین ولایت، احداث و یا بازسازی شبکه های آبیاری و نیز اجرای مدیریت کارآمد در نظام زمین داری منطقه، در زمرة این تأثیرات است. کاربست فنون عملی در زراعت و باغداری موجب رونق در تولید محصولات زراعی و باغی گردید. علی رغم رونق مذکور، به سبب برخی تحولات سیاسی-اجتماعی و نیز اخذ مالیات های نامتعارف در برهه هایی از این دوره، وضعیت زندگی زارعان ناخوشایند گزارش شده است.

با شروع حرکت مشروطه خواهی مردم تبریز، تعدادی از واعظان آن شهر به آن حرکت تاریخی پیوستند و در ردیف رهبران مشروطیت قرار گرفتند و در بسیاری از مسائل مرتبط با مشروطیت تبریز، حضور مؤثر یافتند که از مهم ترین آنها ایجاد نیروی نظامی مجاهد بود. با شروع استبداد صغیر ویورش گستردة مخالفان مشروطیت به تبریز و ایستادگی مجاهدان در برابر آنان، وعاظ به یاری مجاهدان شتافتند و در باز پس گیری مشروطیت نقشی بسیار مؤثر ایفا نمودند. در این پژوهش کوشش شده است با تکیه بر منابع و تحقیقات معتبر تاریخی و با پیروی از روش پژوهش توصیفی-تحلیلی، پس از نگاهی گذرا به شروع حرکت مشروطه خواهی مردم تبریز، پیوستن وعاظ به آن، نقش آنان در ایجاد نیروی نظامی و برخی تحولات دیگر، پاسخی برای این سؤالات به دست آید که: دلایل و عوامل پیوستگی واعظان به جنبش مقاومت چه بود؟ آنان در سخنان خود بر چه موضوعات و محورهایی تاکید داشتند؟ دستاورد پژوهش حاضر حاکی از آن است که وعاظ، جنبش مقاومت را کوششی ستودنی برای برپایی دوباره مشروطیت می دانستند و باور داشتند که برای تحقق این امر، حضور یک نیروی مذهبی-فکری در کنار نیروی نظامی، امری لازم است. آنان در سخنان خود بر پایبندی به آرمان های مشروطیت، هم خوانی مشروطیت و رفتار مجاهدان با مبانی شرع، تضاد استبداد با مبانی دینی، ضرورت توسعه و پیشرفت کشور در سایة اهداف مشروطیت و از همه مهم تر تشویق و کمک به انجام مقاومت همه جانبه در برابر طرفداران محمدعلی شاه تأکید داشتند.

قزوین، به عنوان یکی از مهم ترین شهرهای ایران عصر صفوی، در دورة پایتختی به اوج توسعه، رونق و آبادانی خود دست یافت. اما پس از حدود چهار دهه، پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد و بدون تردید این انتقال پیامدهای مهمی برای شهر قزوین به همراه داشت. در واقع انتظار می رفت، رونق و آبادانی این شهر به زودی از میان برود. چرا که بدیهی بود مرکزیت سیاسیِ یک شهر می توانست به میزان قابل ملاحظه ای در توسعه و رونق آن شهر مؤثر واقع شود و در نتیجه از مرکزیت افتادن آن نیز به همان میزان در زوال آبادانی آن شهر اثرگذار باشد. اما یافته های این پژوهش که عمدتاً بر اساس گزارش سیاحان و سفرنامه نویسان اروپایی تدوین یافته، نشان می دهد، گرچه با انتقال پایتختی از قزوین به اصفهان، از اهمیت سیاسی این شهر به میزان قابل توجهی کاسته شد، اما بنابر علل و عوامل دیگری، این انتقال تأثیر منفی چندانی بر اهمیت اقتصادی و رونق تجاری و بازرگانی قزوین ننهاد و این شهر پس از انتقال پایتخت هم، همچنان به رونق تجاری و بازرگانی خود ادامه داد.

ضعف و سستی خلافت عباسی و بروز اختلافات درونی حکومت آل بویه به تأسیس حکومت های محلی در منطقه غرب ایران منجر گردید. حکومت بنی عناز از جمله حکومت های محلی کُرد بود، که در فاصله زمانی 381تا511ق بر مناطق قابل توجهی از غرب ایران حکومت کرد. مسئله پژوهش زمینه های شکل گیری و گسترش حکومت بنی عناز و مناسبات آن با حکومت همجوار و سرانجام عوامل زوال حکومت یاد شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که، ابوالفتح بن عناز و ابوالشوک دو امیر نخست بنی عناز با تأسیس و تثبیت این حکومت نقش مهمی در تحولات سیاسی منطقه داشتند؛ اما شکاف قدرت میان اعضای بنی عناز، این خاندان را در برابر تهاجمات ترکمانان غز آسیب پذیر نمود. بدین ترتیب سلجوقیان با بهره گیری از سیاست تهاجمی و منازعات داخلی حکومت بنی عناز، حکومت مذکور را مطیع و فرمانبر خود گردانید. از این رو حکومت بنی عناز پس از بیش از نیم قرن مستحیل شدن در قدرت سلجوقیان در سال 511ق منقرض گردید. این مقاله در پی آن است، که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و از نوع کتابخانه ای و با تاکید بر منابع اصلی، به تحلیل عملکرد حکومت بنی عناز و مناسباتش با سلجوقیان بپردازد.

رضاشاه در شرایطی روی کار آمد که حکومت ایران دچار ضعف و بازیچة قدرت ها ی شمال و جنوب کشور، یعنی روسیه و انگلیس، بود. از طرفی ایلات در منطقة خود دارای قدرت و نفوذ بودند. رضاخان از همان زمان وزارت جنگ، با توجه به این مسائل، برای تشکیل حکومت مقتدر مرکزی تلاش می کرد و برای رسیدن به این هدف، باید قدرت ایلات را کاهش می داد. این مسئله با اجرای فرمان خلع سلاح، سرکوب، ارعاب، تبعید و تخته قاپوی ایلات شورشی همراه بود؛ اما از آنجا که اطاعت از چنین فرامینی برای عشایر سخت می نمود، به مبارزات و شورش ها یی علیه حکومت وقت پرداختند. از جمله این ایلات، ایل بیرانوند از ایلات لرستان بود که در آشوب ها ی علیه حکومت، در عصر قاجار و پهلوی، نقش مهمی داشت. رضاشاه برای دستیابی به اهدافش، زمان زیادی را به سرکوب ایل مذکور اختصاص داد و سرانجام آنها چاره ای جز تسلیم شدن در برابر خواسته ها ی حکومت نیافتند. این پژوهش، با رویکردی توصیفی تحلیلی، قصد بررسی چگونگی سیاست های ضد ایلی رضاشاه و مبارزات ایلات لرستان، به ویژه ایل بیرانوند، با مأموران حکومت وقت را دارد.

با هدف بازسازی ساختار کالبدی شهر فسا در سده های نخستین اسلامی، تمامی منابع مکتوب اعم از منابع جغرافیایی و تاریخی که مربوط به آن دوره و یا اندک زمانی پس از آن بودند و از فسا و ویژگی های شهری آن سخن گفته بودند، به دقت مورد مطالعه قرار گرفت. اهمیت منابع مکتوب در آن است که به دلیل هم زمانی و قرابت زمانی مؤلفشان با حیات شهر، اطلاعات ارزشمندی از آنها قابل استخراج است. علاوه بر آن، برای تفسیر علمی و دقیق تر، نتایج حاصل از پژوهش های باستان شناسی در محوطة تل ضحاک، محل شهر قدیم فسا، مورد ارزیابی کامل قرار گرفت. بنابراین پژوهش حاضر بر اساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و بر اساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی است. مطالعات انجام شده نشان می دهد، شهر فسا در سده های نخستین اسلامی، به خصوص در قرن چهارم هجری، شهری بسیار بزرگ و با اهمیت در ایالت فارس بوده که تمام ویژگی های کالبدی و ساختاری شهرهای نخستین دورة اسلامی را دارا بوده است. پژوهش های باستان شناسی هرچند محدودی نیز که در این محل انجام شده، مهر تأییدی است بر توصیفات جغرافیانگاران و مورخانی که اهمیت و بزرگی این شهر را در قرون اولیة اسلامی ستوده بودند.

متفقین در شهریور1320 به ایران حمله کردند و یکی از اقدامات مهم روس ها و انگلیسی ها مصادرة کامیون های فعال در سیستم حمل و نقل ایران بود تا از آنها برای اهداف نظامی خود بهره ببرند. انگلیسی ها ابتدا شرکت اپاتز را برای حمل و نقل از مسیر هندوستان تا خراسان به وجود آوردند؛ ولی با مشاهدة ناکامی آن، متفقین توافق کردند که با همکاری آمریکا، اتحادیة بازرگانی بریتانیا که به فارسی یو. کی. سی. سی نامیده می شد، جایگزین اپاتز شود. این شرکت حمل و نقل نقش محوری در انتقال تسلیحات نظامی و مایحتاج به شوروی داشت ولی در عین حال اثرات مختلف اقتصادی و اجتماعی نیز از خود به جا گذاشت. از آنجا که شاخه ای از مسیر ارتباطی مورد استفادة متفقین از خراسان عبور می کرد، تأثیرات آن بر زندگی مردم خراسان، از جنبه های گوناگون، مشهود بود. مصادرة کامیون های باری، جاده سازی، انجام فعالیت های اقتصادی، حمل و نقل بار، قاچاق کالا، استخدام رانندگان و کامیون داران و اقدامات اجتماعی، نظیر جابه جایی اسرای جنگ، از مهم ترین فعالیت های فرعی یو. کی. سی. سی بود که اثرات اقتصادی و اجتماعی به دنبال داشت و این مقاله در پی بررسی بیشتر این اثرات و نحوة اثرگذاری یو. کی. سی. سی بر خراسان، در طی سال های جنگ جهانی دوم است. مهم ترین سؤالات این پژوهش علت فعالیت یو. کی. سی. سی در خراسان، زمینه های فعالیت شرکت و ابعاد اثرات آن است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و براساس اسناد تاریخی و تحقیق میدانی و انجام مصاحبه دربارة شرکت حمل و نقل یو. کی. سی. سی در خراسان انجام گرفته است و نشان می دهد شرکت حمل و نقل یو. کی. سی. سی، علاوه بر زمینة اصلی فعالیت خود، در بسیاری زمینه های اقتصادی و اجتماعی، از جمله زندگی رانندگان، خطرات ناشی از رانندگی، مشکلات حمل و نقل و فعالیت اقتصادی تأثیرگذار بوده است.

شکل گیری امارت موکری، قبل از تأسیس دولت صفویه، در شمال غرب ایران، نقطة عطفی در تاریخ منطقة موکریان محسوب می شود. حاکمان محلی این امارت، هر کدام در زمان خود، بیشترین تلاش و کوشش را برای توسعه و آبادانی آن متحمل گردیده اند. در این میان، بوداق سلطان، معروف به بزرگ، حوادث و وقایع اواسط حکومت شاه عباس اوّل تا اوایل پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی را درک نموده که دوران حکومت شاه سلیمان صفوی دارای جایگاه ویژه ای برای امارت موکری است. در این پژوهش، تحولات ولایت موکری در عصر بوداق سلطان، در چهارچوب یک پژوهش توصیفی تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای و اسنادی بررسی می گردد. و بر اساس آن نشان داده می شود که بوداق سلطان از یک سو، با درایت و دوراندیشی خویش و از سوی دیگر، به علّت وجود امنیت و آرامشی که در دوران شاه سلیمان صفوی در ایران وجود داشت، توانست اقدامات مهمی را در زمینه های مختلفی انجام دهد. بوداق سلطان در جریان ارتباط با پادشاهان صفوی هم عصر خویش، به ویژه شاه سلیمان، سیاست نزدیکی با قدرت برتر را انتخاب کرد، به طوری که توانست نام خود را در تاریخ موکریان، هم از لحاظ دگرگونی اساسی در شیوة معماری و بناسازی و هم در نهادینه کردن فرهنگ وقف این منطقه ثبت کند.

مشخص نبودن منابع دهقانان در سطح ملی و مشکلات سازماندهی آنان در روستاهای جدا و پراکندة ایران مانع از آن شد که دهقانان به عنوان یک طبقه در جریان انقلاب مشروطیت شرکت داشته باشند اما در عصر مشروطه، جنبش های دهقانی چندی در برخی از مناطق کشور رخ داد. سرزمین گیلان یکی از مناطقی بود که دهقانان آن، به طور جدی، تقریباً در سراسر منطقه، درگیر جنبش دهقانی بر علیه اربابان بودند. دهقانان در طی جنبش اقدامات متفاوتی جهت مبارزه با اربابان انجام دادند و از حمایت گروه ها و احزاب سیاسی همچون اجتماعیون عامیون، انجمن عباسی و سوسیال دموکرات های گیلان بهره مند شدند. هدف مقاله بررسی مسئلة تحقیق، یعنی چگونگی اقدامات دهقانان در طی جنبش بر علیه اربابان، با توجه به حمایت های احزاب سیاسی، براساس منابع تاریخی و برخی از روزنامه های عصر مشروطه به روش توصیفی تحلیلی است. دستاوردهای تحقیق نشان داد دهقانان طی مراحل مختلف جنبش، به اقداماتی نظیر نپرداختن بهرة مالکانه، زدوخورد و درگیری با مالکان و اخراج آنان ازروستاها، و تشکیل انجمن های روستایی دست زدند. پس از دوسال درگیری دهقانان با مالکان، علی رغم پیروزی های موقت دهقانان، به دلیل عدم حمایت مجلس و انجمن ولایتی گیلان از دهقانان، جنبش دهقانی با شکست به پایان رسید و بار دیگر نظام ارباب رعیتی بر گیلان حکمفرما شد.